Säken Seifullin – qazaq ūltynyŋ tarihy men ädebietınen oiyp tūryp oryn alatyn ataqty tūlǧanyŋ bırı, memleket qairatkerı, aǧartuşy, jazuşy, revoliusioner aqyn, özınıŋ 44 jyldyq qysqa ǧana ǧūmyrynda köptegen şyǧarmany qazaq halqyna paş etken tūlǧa. Azattyq jolynda janyn qaterge tıkken osynau parasatty perzenttıŋ tuǧanyna biyl 130 jyl tolyp otyr. Osy oraida Säkennıŋ qalyŋ būqara bıle bılmeitın «Asau tūlpar» şyǧarmasy turaly aqparat berudı jön kördık.
Säken Seifullin 1915-1917 jyldar arasynda köptegen öleŋ jazǧan. Būl kezdegı şyǧarmalary aqynnyŋ ızdenıste, ösu jolynda ekenın körsetedı. Oǧan Omby tärbiesı men aqynnyŋ ömır sürgen ortasy erekşe yqpal ettı.
Jazuşynyŋ «Asau tūlpar» atty poeziialyq kıtaby alǧaş ret arab grafikasymen (töte jazumen) 1922 jyly Orynbor qalasynda 2000 taralymmen basylyp şyqty. «Asau tūlpar» – qazaq poeziiasyna jaŋalyq äkelgen tuyndy. S.Seifullinnıŋ şyǧarmalarynda simvolǧa ainalǧan asau tūlpar, qyzyl sūŋqar, aqqu, dombyra, poezd, ekspress, parovoz, albatros, tolqyn beinelerı osy eŋbekte tolyǧymen aşylǧan
Jazuşynyŋ «Asau tūlpar» atty poeziialyq kıtaby alǧaş ret arab grafikasymen (töte jazumen) 1922 jyly Orynbor qalasynda 2000 taralymmen basylyp şyqty. «Asau tūlpar» – qazaq poeziiasyna jaŋalyq äkelgen tuyndy. S.Seifullinnıŋ şyǧarmalarynda simvolǧa ainalǧan asau tūlpar, qyzyl sūŋqar, aqqu, dombyra, poezd, ekspress, parovoz, albatros, tolqyn beinelerı osy eŋbekte tolyǧymen aşylǧan. Kıtaptyŋ alǧysözı «Arnau» atty öleŋımen berılgen. Būl öleŋderın aqyn jastarǧa syiǧa tartqanyn aita kele, olardy erkındık, baqyt pen bostandyqqa aparatyn jolmen, küres jolymen jüruge ündeidı. Säken Seifullin poeziiasy negızınde jazylǧan būl şyǧarma ömırınıŋ üş kezeŋın qamtidy. Onyŋ revoliusiiaǧa deiın jazǧan öleŋderı köbınese otansüigıştık, mahabbat, tabiǧat sūlulyǧyn suretteitın öleŋder edı. Revoliusiiaǧa deiın jazylǧan öleŋderı: «Jazǧy tünde», «Bız qoştasqan jer», «Saǧynyş», «Arqa sūluyna», «Qūmarym», «Jüregımnıŋ soqqany», «Mamyr aiy», «Ait künı», «Nauryz», t. b. Būl öleŋderınde aqyn qazaqtyŋ dala ömırın egjei-tegjeilı sipattaidy. Aqyn «Mamyrda» jäne «Jaŋa jyl» (Nauryz) öleŋderınde jaz mezgılı men jaŋa jyldyŋ bastaluyn jaŋa däuırdıŋ kelıp, ömırdıŋ jaŋaruymen suretteidı:
Üiden şyǧyp balalar,
«Jaz boldy, mıne!» desıp tūr.
Saǧyndyrǧan jaz jelı
Oŋtüstıkten esıp tūr.
Jyly eskektıŋ lebımen,
Dünie balqyp iıp tūr.
Aqynnyŋ ädebi parodiialary men türlı audarmalary da bar. Säkennıŋ töŋkerıske deiın jazǧan öleŋderınıŋ ışınde taqyryby jaǧynan būrynǧylardan mülde bölek «Bır… jas», «Keleke qyluşydan» atty syni öleŋderı kezdesedı. 1916-1917 jyldar aralyǧynda Säken orys jäne batys jazuşylarynan türlı audarma audara bastaǧan. Şepkina-Kupernikten audarǧan audarmalary: «Oi, serıgım», «Poliak aqyny Miskevichten» jäne «Japon aqynynan» atty audarmalary bar. Qazaq ädebietıne Abaimen bırge engen şyǧys klassikterınıŋ poetikalyq stilderın paidalana otyryp, «Söz zaiyǧy nadanǧa» öleŋın jazdy. Ol parsy ädebietınıŋ körnektı aqyndarynyŋ bırı Şeih Sädidıŋ «Bıreudıŋ qaltasynda» jäne «Düniede körkem küiler köp» öleŋderın audarǧan. Qazaq halqynyŋ ataqty aqyny Abaidyŋ äserı töŋkerıske deiın jazǧan öleŋderındegı naqyştan sezıledı. Abaidyŋ aqyndyq stilı Säkennıŋ «Köŋıl», «Ǧazal» öleŋderınde körınedı:
Söilei kör, tıl men jaq,
Sözıŋnıŋ bärı haq.
Paryzdai mındetıŋ
Qalqany maqtamaq…
Säken Seifullinnıŋ revoliusiiaǧa deiın jazǧan öleŋderı qoǧamdyq-demokratiialyq qozǧalystyŋ yqpalymen jazylǧan. 1917 jylǧy Aqpan töŋkerısınıŋ yqpalymen Säken realizm, äsırese, synşyl realizm aǧymy aiasynda öleŋ jaza bastady. 1917-1919 jyldary jazǧan «Dalada», «Kel, jıgıtter», «Asau tūlpar», «Jas qazaq marselezasy», t. b. öleŋderı halyq ışınde tez tarap, jauyngerlık jyrǧa ainaldy. Säken revoliusiiany 1917 jyly jazǧan «Asyǧyp tez attandyq» öleŋımen qarsy aldy. Aqyn būl öleŋınde Aqpan töŋkerısı jeŋısı men patşanyŋ taqtan tüsuın tabiǧat qūbylystarymen tamaşa surettegen. Ädebiettanuşy ǧalym Serık Qirabaev Säken Seifullinnıŋ «Asyǧyp tez attandyq» poemasy qazaq sovet ädebietınde jazylǧan tūŋǧyş revoliusiialyq poema ekenın aitady. Degenmen zertteuşı Tūrsynbek Käkışev «Kel, jıgıtter» poemasyn qazaq sovet ädebietınde jazylǧan tūŋǧyş revoliusiialyq poema, al «Asyǧyp tez attandyq» poemasyn revoliusiiaǧa deiın Säkennıŋ soŋǧy jazǧan öleŋı dep qabyldaidy. Onyŋ töŋkerıs kezınde jazǧan öleŋderınde, äsırese, täuelsızdık, teŋdık, ädıldık taqyryptary söz boldy. Öleŋderınde töŋkerıs ruhyn, tolǧamdaryn, ūlt azattyǧy zaryn jūrtşylyqqa jetkızgen. «Kel, jıgıtter», «Joldastar», «Jas qazaq marselezasy», «Tergegen bolsaŋ aitaiyn» öleŋderı osy kezeŋde şyqqan. «Jas qazaq marselezasy» öleŋı revoliusiia kezınde qazaq halqynyŋ änūrany boldy:
Azamat, jünjıme, jürme bos,
Qol ūstas, bırıgıp, tıze qos.
Tu ūstap dūşpanǧa baraiyq,
Teŋdıktıŋ ūranyn salaiyq.
Tızesın batyrǧan zalymnan
Kün tudy – bız teŋdık alaiyq!
Säken 1918 jyly jau qolyna tüsıp, Petropavl türmesıne tüsedı. «Türmeden», «Tūlparym», «Adasqandarǧa», «Qamaudan, «Qamyqqan köŋılge» jäne «Saǧyndym» atty yza men kekke toly öleŋderı tūtqynda otyryp jazylǧan. Onyŋ tūtqynda jatqanda jazǧan «Türmeden» öleŋı Säkennıŋ sezımge toly, oişyl lirik aqyn ekenın körsetedı. Säkennıŋ «Türmeden qaşyp şyqqanda», «Bızdıŋ jaqta», «Babalaryma»», «Boranda», «Şölde» öleŋderı Kolchak türmesınen qaşyp, dalada jasyrynyp jürgende jazylǧan. Ekı ai aidalada qinalyp jürgende «Babalaryma» öleŋın jazyp, ata-babanyŋ äruaǧynan özın qorǧauyn, qoldauyn sūraidy. «Şölde» öleŋınde ol özınıŋ atyna raqmet aityp, aspandaǧy aqqular arqyly anasyna sälem joldatqan. Aqyn türmede azaptalyp, jau qolynan qaza tapqan dostaryna arnap «Şahit bolǧan dostaryma» poemasyn jazdy. Aqyn būl öleŋnıŋ orysşadan özgertılgenın eskerttı. Bızdıŋ oiymyzşa, būl poema – N.Nekrasovtyŋ «Vnimaia ujasam voiny» poemasynyŋ erkın audarmasy. Būl kezeŋdegı öleŋderdıŋ mazmūnynan revoliusiianyŋ äserı aiqyn sezılıp, äsırese, halyqtyŋ bostandyǧy, täuelsızdıgı aiqyndalǧan. Töŋkerıs elge täuelsızdık äkeledı dep oilaǧan aqyn jaŋa batyrdyŋ beinesın alǧaş ret surettegen. Töŋkerısten keiın jazǧan «Bız», «Qyzyl erler», «Joldastar» jäne «Kımde-kımnıŋ tasqyn sudai qairaty» atty öleŋderınde ol Qazan töŋkerısınıŋ dünie jüzındegı jetıstıkterın sipattai otyryp, tarihqa tigızgen äserın söz etedı. 1921 jyly jazǧan «Qyzyl erler», «Bız» öleŋderınde ol jaudy talqandaǧan sovet halqy men revoliusiia batyrlaryn «qyzyl erler, bız, joldastar» dep köpşe türde suretteidı. Ol 1920 jyldardaǧy qoǧamdyq ömırdegı jaŋa däuırdıŋ jaŋalyqtarymen bırge kelgen poiyz, ūşaq jäne ekspress däuırınıŋ simvolyna ainaldy. Osy jaŋalyqtar Säkennıŋ «Bızdıŋ tūrmys ekspress», «Aspanda» jäne «Qara aiǧyr» öleŋderınıŋ şyǧuyna sebepker boldy. Sonymen qatar Säken äielderdıŋ oquyn, qoǧam ömırınen laiyqty ornyn aluy keregın alǧa tartatyn. Ünemı ekınşı jaqta jürgen, aitary joq, baǧalanbaǧan äielder 1917 jylǧy Qazan töŋkerısınen keiın bostandyqqa qol jetkızdı. Äielderdıŋ bılım aluyna, teŋdıgıne, käsıpke ie bolyp, eŋbek etuıne ülken män beretın Säken «Mariiaǧa», «Marjan», «Nadejda, Ümıt, Ümila» öleŋderınde äiel taqyrybyna toqtalǧan. Säkennıŋ töŋkerıske deiıngı şyǧarmalary, negızınen, demokrattyq, būqaraşyl baǧyt ūstanǧanyn körsetedı. Keiın ömır şyndyǧyn keŋırek beineleitın synşyl realizmge auysty. Söitıp, aqynda bırtındep revoliusiialyq közqaras qalyptasa bastady. Būdan keiın naǧyz revoliusiiaşyl aqynnyŋ qolynan revoliusiianyŋ dauyldy jyrlary tua bastady.
Bır bılerımız, Säken Seifullin – qazaq halqynyŋ tarihy men ädebietınde mäŋgılık aty qalǧan tūlǧa. Eŋbegı esten ketpeidı, şyǧarmaşylyǧy ölmeidı.
Alua BÖKENBAIQYZY,
Säken Seifullin muzeiınıŋ qyzmetkerı,
Astana qalasy
