Biyl ötken ǧasyrda jürgızılgen auyl şaruaşylyǧy salasynda ırı reformalardyŋ bırı – Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeruge 65 jyl tolyp otyr. Soǧan orai ūzaq jyldar boiy auyl şaruaşylyǧy salasynda eŋbek etıp, äkım, ministr, Ükımet basşysynyŋ orynbasary sekıldı jauapty qyzmetter atqarǧan Jänıbek KÄRIBJANOVPEN kezdesıp, tarihqa bır şolu jasaǧan edık.
– Jänıbek Sälımūly, osy tyŋ igeru nauqany turaly qazır türlı közqarastar bar. Būl tarapta sızdıŋ oiyŋyz qandai?
– Jalpy, Keŋes odaǧynyŋ tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeruı dünie jüzı boiynşa öte auqymdy ekonomikalyq jobalardyŋ bırı boldy. Qazır qoǧam, uaqyt basqa. Sondyqtan tyŋ igeruge degen közqaras ta özgerdı. Bıreuler ony qūptasa, ekınşısı joqqa şyǧarady. Menıŋ oiymşa, şyndyq osynyŋ ortasynda dep oilaimyn. Sol kezdegı odaq kölemınde tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru 42 million gektar bolsa, Qazaqstanda ol 26 milliondy qamtydy. Iаǧni, jerdı igerudıŋ alpys paiyzy bızde boldy. Söitıp, elımız tyŋnyŋ ortalyǧyna ainaldy.
Negızınen alǧanda, būl reformanyŋ ideiasy dūrys. Sol kezde Qazaqstanda igerılmegen jer köp boldy. Sondyqtan bos jatqan qūnarly jerlerdı igerıp, kädege jaratu – qūptarlyq. Bıraq ekonomikalyq jobanyŋ oryndaluy köptegen kemşılıkke ūryndyrdy. Alǧaşqy jyldary tyŋ igerılgen jerlerden milliard pūt astyq alu oŋaiǧa tüsken joq. Oǧan qanşa küş sarp etıldı. Bıraq ortalyq tyŋ igerudı ūranşyldyqqa, nauqanşyldyqqa ainaldyryp jıberdı.
Aldymen dūrystyǧyn aitaiyq. Tyŋ igerudıŋ nätijesınde Qazaqstan ırı astyqty respublika atanyp, eksportqa öz önımın şyǧara bastady. Qazır de astyqty derjava qataryndamyz. Jaŋadan köptegen kolhoz-sovhozdar boi köterdı. Olar tolyqtai tehnikamen jabdyqtaldy. Halyqtyŋ jaǧdaiy men tūrmysyn köteru üşın mektepter men auruhanalar, mädeniet üilerı, temırjol jäne tas joldar salyndy.
– Tyŋ igeru nauqanşyldyqqa ainaldy dep otyrsyz. Mūny qalai tüsınuge bolady?
– Ol bylai: Keŋes ökımetı qarjyny tyŋ igergen jerlerge töktı de, oǧan kırmegen aimaqtar eskerusız qaldy. Äsırese, būl eldı mekenderde jergılıktı ūlt qonystandy. Ol öŋırlerdıŋ ekonomikasy damymai, ögei balanyŋ küiın keştı. Artta qalǧan, mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn, jergılıktı halyq qonystanǧan 30 audan osy qatarda. Şyndyǧynda, olardyŋ ne jazyǧy bar? Sondai-aq tyŋgerler jyrtuǧa jaramaityn jerlerdıŋ özın jyrtyp tastady. Būl qazaqtyŋ tynysy men tūrmysyn taryltty. Bızdıŋ halqymyzdyŋ tırşılıgı mal şaruaşylyǧymen bıte qainasqan. Sondyqtan jaiylymdyq jerler tarylyp, el qorasyndaǧy azyn-aulaq maldy qaida baǧaryn bılmedı. Mal jaiatyn jer bolmaǧannan keiın jaǧdaiy naşarlady. Mūny ūjymdastyru kezınde auqattylardyŋ mal-mülkın tärkılep, özderın jer audarǧan körınıspen salystyruǧa bolady. Onyŋ üstıne, tyŋ igeru kezınde qazaqtyŋ bolmysy, tılı men dının eşkım elemedı. Elımızge syrttan ekı millionǧa juyq adam keldı. Sonyŋ saldarynan halqymyzdyŋ sany öz jerınde azşylyqqa ūşyrady. Keibır derek boiynşa, tyŋ igerılgen auyldarda 700-ge juyq qazaq mektepterı jabylǧan.
Sondai-aq jaŋadan qūrylǧan sovhozdarǧa ūltymyzǧa üş qainasa sorpasy qosylmaityn esımder berıldı. Mäselen, ne teŋızı, ne özenı joq bır auylǧa admiral Uşakovtyŋ aty qoiyldy. Ärı qarai Volga-Don, Viacheslavka, Kievka, Sofievka dep kete beredı. Tıptı bır eldı mekenge «Rentabelnyi» degen at qoiylsa da, ol şyǧynnan köz aşpady. Söitıp, qazaqtyŋ baiyrǧy jer ataulary ūmytyldy. Qazır sol auyldardyŋ köne ataularyn qaitaryp jatqanymyz tarihi şyndyqtyŋ saltanat qūrǧany dep bılemın.
– Osyndai qiianatqa bilık basynda otyrǧan azamattar ünsız şydap otyrdy ma?
– Ünsız otyrdy dei almaimyn. Qazaqstannyŋ būrynǧy basşylary tyŋ igeru reformasyn qoldady. Bıraq olar būl ekonomikalyq jobany oilanyp jasap, qūnary az jerlerge tiıspeu kerektıgın aitqan. Halqymyzdy öz ata käsıbınen ajyratyp, tynysyn taryltpaudy oilady. Qazaq tılınıŋ taǧdyryna alaŋdaǧan. Būl pıkırler tıkelei Mäskeuge aitylǧan. Mäselen, keibır auyldardaǧy qūnarly jerdıŋ qyrtysy 5-10 sm aspaidy. Soǧan qaramastan ol jerlerdıŋ sary topyraǧyn şyǧaryp, jyrtyp tastady. Būǧan sol kezdegı bilıkte otyrǧan Jūmabai Şaiahmetov, Fazyl Kärıbjanov, Jūmabek Täşenev sekıldı azamattar qarsylyq bıldırdı. Aqyry, Şaiahmetov qyzmetınen bosady.
– Tyŋ igeru jyldary qūrylǧan kolhoz-sovhozdardyŋ denı ne suy, ne nuy joq jerge salyndy. Būǧan ne aitasyz?
– Ökınışke qarai, sondai jaǧdailar kezdestı. Menıŋşe, osy tezırek jer jyrtu, önım alu, rekord jasap joǧaryǧa jalaulatyp, keudege orden-medal taǧu maqsat bolǧandai, bärı attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda, iaǧni, asyǧys jasaldy. Oǧan ekonomikalyq zertteu jürgızılıp, negızdeme jasalmady. Qalaida milliard pūt astyq jinau üşın köp şyǧynmen jūmys ıstep jatqanymyz eşkımdı qyzyqtyra, oilandyra qoimady. Astyq jinau nauqanyna bükıl Keŋes Odaǧynan adam men tehnika Qazaqstanǧa aǧylatyn.
Keibır jerlerde su joq, ne bolmasa tabiǧattyŋ bır köz tartar körınısı joq aidalaǧa sovhozdar paida boldy. Bıraq keibır mäseleler oilanyp ısteldı. Mysaly, sovhozdardy qūrǧanda top bolyp jasaqtady. Iаǧni, bır jerge üş sovhozdy jaqyn ornalastyrdy. Olardyŋ bıreuınde – bölımşelık auruhana, ekınşısınde – naubaihana, üşınşısınde astyq saqtau qoimasy salyndy. Būl qūptarlyq joba dep aitar edım. Jalpy, tyŋ igeru jyldaryndaǧy keibır jaqsy täjıribelerdı qazır de qoldanuǧa bolady.
– Sol kezeŋde kadr saiasatynda köp solaqailyq oryn aldy. Ekologiia mäselesı de tuyndaǧany ras.
– Tyŋ igeru jyldary kadr saiasaty oqşau jürgızıldı. Basşylyqqa azamattardy syrttan alyp keldı. Olardyŋ arasynda bılımı de joq, täjıribesı az adamdar jürdı. Basşy bolǧandar jergılıktı jerdıŋ jaǧdaiy men tūrmysyn bılu kerek qoi. Ony tüsınu üşın uaqyt qajet. Būl jaǧy eskerılmedı. Jergılıktı bılıktı kadrlardy basşylyqqa qoimady. Osylai kadr saiasaty būrmalandy.
Tyŋ igerude jer jyrtu täsılderı topyraq qūramyna säikes bolmaǧandyqtan, soŋy ekologiia apatyna äkep tıredı. Rekordtyq körsetkışter quyp jürgende auyspaly egıs täsılı qoldanyla bermedı. Jer tozyp, şaŋy būrqyrady. Osy jyldary jyrtylǧan toǧyz million gektar jer eroziiaǧa ūşyrady. Endı ol jerdıŋ qūnaryn qaita qalpyna keltıru qiyn. Oǧan küşımız jetse, bidaiyq sekıldı türlı şöp egıp, jaiylymǧa ainaldyru qajet.
Mäselen, AQŞ-ta jerdı keleşek ūrpaqqa saqtap qaldyruǧa erekşe män berıledı. Mysaly, fermer jospar boiynşa jerdı ainalymnan şyǧaryp, onyŋ qūnarlylyǧyn saqtauǧa bölek qam jasaidy. Fermerge ökımet sol jerden alatyn köp jylǧy önımın qaitaru üşın aqşa tölep otyrady. Bızde de jerge osyndai janaşyrlyq kerek.
– 1994 jyly bügıngı elorda, sol kezdegı oblys ortalyǧy Aqmolada tyŋ igerudıŋ qyryq jyldyǧy joǧary därejede atalyp ötıldı. Oǧan Elbasy da qatysty. Sodan bır estelık örbıtseŋız?
– Qalai bolǧanda da tyŋ igeru – el tarihyndaǧy aituly oqiǧalardyŋ bırı. Sondyqtan Aqmolada Nūrsūltan Nazarbaev qatysqan ülken jiyn boldy. Oǧan alǧaşqy tyŋ igeruşıler, soǧan qatysuşylar tolyq keldı. Elbasy tyŋ igeruşılerge alǧysyn aityp, tyŋ igeru jyldaryndaǧy jetıstıkterdı jariialap, qatelıkterdı de söz ettı. Jiynda bır yŋǧaisyz jaǧdai oryn aldy. Būrynǧy sovhoz direktorlary otyryp alyp, elımızde jürgızılıp jatqan jekeşelendıruge qarsylyq bıldırdı. Sosyn Elbasy özı söz alyp: «Būl – ömırdıŋ ürdısı, bız būdan kerı şegıne almaimyz, jekeşelendıru bolady. Tabysty jūmys ıstegenderge şaruaşylyqtyŋ 20 paiyzyn beremız. Sonyŋ nätijesınde özderıŋdı körsetıŋder» dedı. Būl dūrys şeşım edı. Qazır onyŋ ülgısın öz şaruaşylyǧyn ūrşyqtai döŋgeletıp otyrǧan «Rodina» agrofirmasy» JŞS-nıŋ bas direktory İvan Sauer sekıldı azamattar körsetıp otyr.
Aqiqatyn aitqanda, damyǧan elderde kolhoz, sovhoz degen joq. Būl Keŋes odaǧynyŋ oilap tapqan täsılı edı. Kolhoz-sovhozdardyŋ köpşılıgı dotasiiada otyryp, memlekettıŋ aqşasymen kün kördı. Öitkenı olardyŋ önımdılık deŋgeiı tömen boldy.
Auyldyŋ bügıngı jaǧdaiy menıŋ de jüregımdı auyrtady. Elden üdere köşıp jatqan jūrt. Uaqyt aǧymyna sai urbandalu qalai bolsa da jüredı. Būl – ömırdıŋ zaŋy. Endı auylda naqty jūmysy bar adamdar qalady. Sondyqtan auylda jūmys oryndaryn köbeitıp, auyl şaruaşylyǧy önımderın öŋdeitın oryndardy salu kerek. Auyl tūrǧyndary öndırgen önımderdı satyp alu jüiesın qaita qūru qajet.
Bızde jergılıktı özın-özı basqaru jüiesı älı qalyptasa qoiǧan joq. Auyl äkımınıŋ biudjetı, qarjysy, ony ıske asyrar mümkındıgın älı de jetıldıre tüsuı kerek. Sonda ol tūrǧyndarynyŋ qolaily ömır süruıne jaǧdai jasai alady.
– Aǧa, sız auyl şaruaşylyǧy ministrı boldyŋyz. Sol kezde būl jobalardy ıske asyruǧa mümkındık bolmady ma?
– Men būl mäseleler turaly Ükımetke ūsynys berdım. Türlı taitalas pıkırler aityldy. Qarsylyq körsetkender de, qoldaǧandar da boldy. Bır uaqytta būl mäseleler aktualdy bolmady. Odan da ötkır mäseleler aldymyzda tūrdy. Bır mezette ony jasauǧa qarjy jetpedı. Kelesı kezekte oǧan säikestendırılgen zaŋdar jazylmady. Osylai mümkındıgımız şekteldı. Qazır qolymyz öz auzymyzǧa jettı. Endı būǧan naqty kırısken jön dep oilaimyn.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
