Ukraina dalasynda 37 künnen berı soǧysyp jatqan Resei men Ukrainanyŋ kelıssöz ökılderı osydan ekı kün būryn Ystanbūl qalasynda kelıssöz ötkızdı. Türkiianyŋ ara aǧaiyn boluymen, äsırese, Rejep Taiyp Erdoǧannyŋ erekşe küş saluymen ötken būl kelıssözde alǧaş ret soǧysty toqtatyp, beibıt kelısımge keluden ümıt baiqaldy. Alaida taraptar osy kelıssözde uaǧdalasqan şarttardy oryndai ma, ony uaqyt körsetedı. Degenmen qan tögısken ekı jaqtyŋ az da bolsa bır-bırıne jol beruı bükıl älemge ümıt ūşqynyn syilady. Bıraq Batys elderı men Kiev qater älı seiılgen joq dep sanaidy.
Kelıssözde ne aityldy?
Osydan būryn 3-4 märte kelıssöz ötkızgen Mäskeu men Kiev gumanitarlyq dälız aşudan basqa eşqandai ılgerıleuge qol jetkıze almaǧan edı. Oǧan Resei tarapynyŋ qoiǧan talaptaryna Ukraina kelıssöz ökılderınıŋ aşyq qarsylyq bıldıruı sebep. Būǧan deiın Ukrainaǧa qoiar şarty retınde «demilitarizasiia», «denasifikasiia» jäne Ukrainadaǧy orys tılıne memlekettık tıl märtebesın beru, Qyrymnyŋ ielık qūqyǧy Reseige täueldı ekenın, sondai-aq Donbass pen Lugansk täuelsızdıgın moiyndau, NATO-ǧa kıruden bas tartyp, beitaraptyq saqtau syndy mäselelerdı köterıp kelgen Resei Ystanbūldaǧy kezdesude «demilitarizasiia», «denasifikasiia» jäne Ukrainadaǧy orys tılı mäselesın auyzǧa alǧan joq. Tek soŋǧy şarttardy ǧana talap etıp, Kiev eşqandai äskeri ūiymǧa müşe bolmai, beitarap statusta bolsa, Europa Odaǧyna müşe boluyna qarsy emes ekenın jetkızdı. Ukraina osy talaptardyŋ oryndaluynyŋ alǧyşarty retınde soǧysty dereu toqtatudy talap ettı. Al Qyrym jäne Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy ekı oblystyŋ mäselesın ekı el prezidentterınıŋ kezdesuınde şeşuge qaldyrdy. Degenmen Qyrymnyŋ ielık qūqyq mäselesın 15 jyl ışınde kelıssöz arqyly şeşu jaily da söz boldy. Alaida Resei delegasiiasynyŋ jetekşısı Vladimir Medinskii Reseidıŋ RİA-Novosti aqparat agenttıgıne bergen sūhbatynda «Ukraina ūsynǧan kelısım Qyrym men Donbass aimaǧyna jürmeidı» dep aşyq aitty. Al Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskii bolsa «Ukrainanyŋ Resei Federasiiasymen kelıssözderdegı egemendık, aumaqtyq tūtastyq jäne qauıpsızdık syndy basymdyqtary özgerıssız qalady» dep mälımdedı. Osyǧan qaraǧanda, ekı tarap eŋ negızgı mäselede kelısımge keluı qiyn sekıldı.
Kepıldık taǧy da qūr söz bop qalmai ma?
Būl jolǧy kelıssözdegı eŋ ülken jaŋalyq: Kiev kelısımge Ukrainanyŋ qauıpsızdıgıne kepıldık beretın halyqaralyq şartty daiyndap äkelgen. Kelısımge säikes, Ūlybritaniia, Qytai, AQŞ, Türkiia, Fransiia, Kanada, İtaliia, Polşa jäne İzrail Ukrainanyŋ qauıpsızdıgıne garant bolatyn elder retınde ūsynylǧan. Keibır elder būǧan aldyn ala kelısımın de berıp ülgergen. Şart boiynşa eger Ukrainaǧa äskeri şabuyl jasalsa, Kiev garant eldermen üş kün keŋes ötkızedı. Keŋeste taraptar qandai da bır diplomatiialyq şeşımge kele almasa, garant elder Ukrainaǧa äskeri kömek körsetuı tiıs. Sonymen qatar garant elder Ukrainanyŋ Europa Odaǧyna müşe boluyna kömektesuı kerek.
Jabyq jaǧdaida ötken kelıssözde Resei tarapynyŋ būl mäselege qandai reaksiia tanytqany belgısız. Alaida jūrt köŋılınde būl kepıldık te Budapeşt memorandumy siiaqty kereksız qaǧazǧa ainalyp qalmai ma degen küdık te joq emes. Iаdrolyq qarudy taratpau turaly qauıpsızdıktı közdeitın Budapeşt memorandumy Ukraina, Resei, Amerika jäne Ūlybritaniianyŋ maqūldauymen 1994 jyly qabyldanǧan. Bıraq ol – resmi kelısımşart emes, diplomatiialyq qūjat, Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın būrynǧy keŋestık elderdıŋ qarusyzdanu turaly bır-bırıne bergen uädesı. Qūjatqa säikes, Ukraina keŋestık kezeŋde öz aumaǧynda jinalǧan barlyq iadrolyq qarudy Reseidıŋ qaru joiatyn bazasyna jıberuı tiıs. Oǧan jauap retınde Resei, Ūlybritaniia jäne AQŞ «Ukrainanyŋ aumaqtyq tūtastyǧy men saiasi täuelsızdıgıne qol sūqpaimyz, küş qoldanbaimyz» dep uäde bergen bolatyn. Sondai-aq olar Ukrainany öz müddesıne qoldanu üşın ekonomikalyq qysym jasamauǧa kelısken. Bıraq būl joly sonyŋ bärı adyra qalyp, Resei özı Ukrainaǧa äskeri operasiia jürgızdı. Osy tūrǧydan alǧanda, el müddesı synǧa tüskende halyqaralyq kelısımnıŋ de kereksız qaǧazǧa ainalatynyn Ukraina soǧysy däleldegen sekıldı. Ukraina ūsynǧan garantqa jūrttyŋ küdıkpen qarap otyrǧanynyŋ da syry osynda.
Soǧystyŋ betalysy qalai?
Taraptar kelıssöz jürgızıp jatqanmen, Ukraina dalasynda älı soǧys jürıp jatyr. Bes baǧyt boiynşa basyp kırgen Resei 37 künge jalǧasqan soǧysta Hersonnan basqa ırı qalalardy basyp ala almady. Ekı künde basyp alamyz dep josparlaǧan Kievke de kıre alǧan joq. Esesıne qyruar tehnikasy qirap, köptegen äskerı öldı, jaralandy, tūtqynǧa tüstı. Batys barlauşylary qazırge deiın Reseidıŋ 40 myŋnan astam jauyngerı qatardan şyǧyp qalǧanyn (ölgen, jaralanǧan, tūtqynǧa tüsken) aityp, Resei armiiasynyŋ jauyngerlık quaty aitarlyqtai älsıredı dep otyr. Al Ukraina tarapy bolsa «jaudyŋ 18 myŋǧa juyq soldatyn jer jastandyryp, 260-tan astam soǧys ūşaǧyn, tık ūşaǧyn atyp tüsırdık, qyruar äskeri tehnikasyn qirattyq» dep mälımdedı. Bıraq Resei mūny joqqa şyǧaryp, soǧysta 1351 äskerı ölıp, 3825 äskerı jaralanǧanyn; şaiqas barysynda Ukraina Qaruly küşterı soǧys quatyn, negızınen, joǧaltqanyn jetkızdı. Degenmen Batys elderınıŋ äskeri sarapşylary Ukraina äskerınıŋ jauyngerlık quaty älı 90 paiyzdan kemıgen joq degen pıkırde.
Soŋǧy mälımetter boiynşa Ukraina äskerı qarsy şabuylǧa da ötıp, Kiev tübındegı İrpen syndy bırneşe qalany azat etkenmen, eldıŋ şyǧysy men Qara teŋız jaǧalauy jaqtaǧy jaǧdai mäz emes. Äsırese Mariupol qalasynda jaǧdai öte müşkıl. Jergılıktı bilıktıŋ aituynşa, bır aidan berı qorşauda qalǧan şahar gumanitarlyq apat aldynda tūr. Qazır mūnda 170 myŋdai beibıt tūrǧyn eşqaida kete almai otyr. 300 myŋdai tūrǧyn bosyp ketken. 5 myŋnan astam adam qaza tapty, onyŋ 210-y – bala. Qala tolyǧymen küiregen. Äskeri sarapşylar Resei Mariupoldı basyp alu arqyly Qyrym men jıkşıl «DHR» men «LHR» separatistık aimaǧyn jalǧaityn jol aşuǧa tyrysady dep sanaidy.
Ystanbūldaǧy kelıssöz jürıp jatqan tūsta Resei taraby Kiev oblysy men Chernigov oblysyndaǧy äskeri şabuylyn bäseŋdetetının jariialady. Ile-şala Pentagon da Kiev maŋyna ornalasqan Resei küşterınıŋ bıraz bölıgı şegıne bastaǧanyn rastady. Köpten berı körınbei ketken Resei Qorǧanys ministrı Sergei Şoigu de būl soǧysta Ukraina äue küşterı men äue şabuylyna qarsy qorǧanys jüiesı ısten şyǧarylyp, teŋız küşterı tolyǧymen joiylǧanyn aita kelıp: «Operasiianyŋ bırınşı kezeŋınıŋ negızgı mındetterı oryndaldy. Ukraina Qaruly küşterınıŋ jauyngerlık äleuetı tömendedı. Būl bar küş-jıgerdı Donbassty bosatuǧa jūmsauǧa mümkındık beredı» dep mälımdedı. Osyǧan bailanysty Ūlybritaniia men AQŞ barlauşylary Resei qazır eldı Qyrym tübegımen bailanystyratyn qūrlyqtyq jol aşu üşın Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy qalalardy basyp aluǧa küş salady dep boljam jasady.
Äskeri şyǧyn artqan
Reseidıŋ äuelgı maqsaty Kievtı basyp alǧannan keiın Zelenskii bilıgın audaryp, onyŋ ornyna reseişıl küşterdı bilıkke äkelıp, «DHR» men «LHR» jäne Qyrymnyŋ ielık qūqyǧyn zaŋdy türde moiyndatu degen boljam boldy. Alaida ukrain halqynyŋ qataŋ qarsylyǧyna tap bolǧan Resei būl maqsatyna jete almady. Kün ūzarǧan saiyn äskeri şyǧyn da artty. Soǧysqa sailap äkelgen 200 myŋ äskerı jetpei, Osetiia men Abhaziiadan äsker tasuǧa mäjbür boldy. Siriiadan sodyrlardy da şaqyrdy. Bıraq bärıbır soǧys jaǧdaiyn özgerte alǧan joq. Sondyqtan da «bas jospar oryndaldy» degen syltaumen soǧystyŋ strategiialyq josparyn özgerttı. Iаǧni Resei endıgı maqsatyn Ukrainanyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy Harkovtan tartyp, Qara teŋız jaǧasyndaǧy portty qala – Odessaǧa deiıngı öŋırdı tügel basyp alyp, Ukrainanyŋ Qara teŋız ben Azov teŋızıne şyǧatyn jolyn bükıldei kesu, sondai-aq Qyrymdy qūrlyq arqyly Reseimen tūtastyru.
Qazırdıŋ özınde Ukraina territoriiasynyŋ besten bır bölıgın basyp alǧan Resei üşın būdan tiımdı jol joq. Ekı jaq kelısımge kelse de, Mäskeu şyǧystaǧy jäne oŋtüstık-şyǧystaǧy basyp alǧan jerlerınen şegınıp şyǧa qoiuy ekıtalai. Reseidıŋ bır jaǧynan kelıssöz jürgızıp, endı bır jaǧynan Kiev maŋyndaǧy küşterın kerı şegınıp, şyǧystaǧy şebın küşeitıp jatqandyǧynyŋ syry osynda. Al Resei küşterın öz jerınen tolyq quyp şyǧuǧa Ukraina armiiasynyŋ qazır şamasy kelmeidı. Onyŋ üstıne soǧystan küiregen el ekonomikasy da müşkıl halde. Kerek deseŋız, älemge astyq eksportymen tanymal būl elde endı aşarşylyq bastaluy da yqtimal. Demek, Ukraina Oŋtüstık Koreia men Soltüstık Koreia syndy ekıge bölınıp qaluy da mümkın. Eger halyqaralyq qoǧam Reseige tosqauyl qoia almasa, ainalyp kelgende, Reseidıŋ oilaǧany bolaiyn dep tūr. Bıraq sanksiiadan saldanǧan Resei sonşama keŋ jerdı uysynda ūstap tūra ala ma? Mäsele sonda. «Aryq atqa qamşy auyr» degendei, özıne täueldı etkenmen, soǧystan qiraǧan qalalardy qaita qalpyna keltırıp, neşe million halyqty asyrau da oŋai emes. Donbasstyŋ jerasty bailyǧyna sengenmen, Batystyŋ ekonomikalyq qūrsauy alynbasa, kömırdıŋ qūny da kök tiynǧa tatymai qaluy mümkın. Demek, būl soǧys Resei üşın jeŋıs pen jeŋılısı bırdei soǧys bolǧaly tūr.
