Qazırgı Qazaqstan tarihynda erekşe oryn alatyn asa maŋyzdy oqiǧa 2021 jyly jeltoqsannyŋ 16-synda respublikamyzdyŋ täuelsızdıgıne otyz jyl toluyn merekeleu bolsa, al sol jeltoqsan aiynyŋ basynda qazaqstandyqtar jyl saiyn Tūŋǧyş Prezident künın saltanatpen atap ötude. Būl ekı mereke özara tyǧyz bailanysty, öitkenı «Täuelsızdık» jäne «Nazarbaev» ūǧymdary sinonim sözderge ainalyp, bır-bırınen ajyramastai bolyp ketken. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ täuelsız memleketımızdıŋ negızın saluşy retındegı eren eŋbekterı jaiynda aitqanda, bız olardy respublikamyzdyŋ qoǧamdyq-saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq ömırınıŋ barlyq salalaryndaǧy naqty qol jetken jetıstıkterımızben ūştastyra baiandaimyz.
Bügıngı taŋda respublikamyz düniejüzılık saiasat keŋıstıgınde berık şepterdı alyp otyr. Qazaqstanda naryqtyq qatynastarǧa negızdelgen jäne älemde «Nazarbaevtyŋ ülgısı» degen ataumen tanylǧan, qazırgı zamanǧa sai tabysty ekonomika qūryldy. Sonymen qatar elımızde tübegeilı jaŋa saiasi jüie qalyptasty. Qazırgı zaman talaptaryna sai damyp jatqan küştı memleket qūryldy, onyŋ jaŋa astanasy – äsem Nūr-Sūltan qalasy salyndy. Qazaqstandyq tözımdılık küşeiıp, köpetnostyq jäne köpkonfessiialyq halyqtyŋ bırlıgıne – Qazaqstannyŋ alǧa basqan qozǧalysynyŋ kerı ainalmaityndyǧynyŋ baǧa jetpes kepılıne qol jettı.
Qazaqstannyŋ osy jäne basqa köptegen jetıstıkterı Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ esımımen tyǧyz bailanysty.
Onyŋ strategiialyq talanty, köregendıgı jäne alǧa qoiǧan maqsattarǧa jetu jolyndaǧy tabandylyǧy qazaqstandyq memlekettılık qalyptasuynyŋ jäne eldıŋ tabysty damuynyŋ basty özegıne ainaldy. Ūlt köşbasşysynyŋ berık saiasi ūstanymynyŋ, onyŋ tereŋ ǧylymi taldau jäne boljam jasai alu, belgılengen josparlardy būljytpai oryndauǧa jūmyldyru qabıletınıŋ arqasynda respublikamyz beibıtşılıktıŋ, tatulyq pen tūraqtylyqtyŋ tıregıne ainaldy.
Täuelsızdıktıŋ qarsaŋynda, 1990-1991 jyldarda, N.Ä.Nazarbaevtyŋ egemendıktı, aumaqtyq tūtastyqty qamtamasyz etu, halyqaralyq alaŋda Qazaqstannyŋ bedelın nyǧaitu boiynşa qajyrly eŋbegı eldıŋ şynaiy ıs-qimyldar bostandyǧyn aluyna negız salyp, qolaily jaǧdailar tuǧyzǧan-dy. Osy jolda özındık nyşan-belgıge ainalǧan atauly oqiǧalar: 1991 jyly tamyzdyŋ 29-ynda Semei iadrolyq poligonynyŋ jabyluy, 1991 jyly qazannyŋ 2-sınde alǧaşqy qazaq ǧaryşkerı Toqtar Äubäkırovtıŋ ǧaryşqa ūşuy jäne 1991 jyly jeltoqsannyŋ 1-ınde Qazaqstan Prezidentınıŋ bırınşı jalpyhalyqtyq sailauy ötıp, sonyŋ nätijesınde N.Ä.Nazarbaevtyŋ basym köpşılık dauyspen el Prezidentı bolyp sailanuy.
Tūŋǧyş Prezidenttıŋ öz lauazymyna kırısuıne arnalǧan saltanatty jiynda, 1991 jyly jeltoqsannyŋ 10-ynda söilegen sözınde ol «osynşalyqty orasan zor tarihi özgerısterge kuäger bolu, qatysu är ūrpaqqa būiyra bermeitının» aita kelıp, jas memlekettıŋ aldynda tūrǧan bırınşı kezektegı maŋyzdy mındetterdıŋ bır tobyn atap şyqqan bolatyn.
Jeke tūlǧanyŋ tarihtaǧy rölı, sırä, tarih pen saiasat ǧylymyndaǧy eŋ bır qyzyqty jäne sonymen bırge kürdelı taqyryptardyŋ bırı şyǧar. Soŋǧy onjyldyqtarda, būrynǧy KSRO aumaǧynda jaŋa memleketterdıŋ damuy kezeŋınde, Ūlt köşbasşysyna ainaludyŋ özgeşe qūbylysy jaiynda belgılı ǧalymdar men qoǧam qairatkerlerı jiı aitatyn boldy. Şyn mänınde, būl – jaŋa täuelsız memleketterdıŋ ziiatkerlıgı men saiasi mädenietı üşın saiasi köşbasşylyqtyŋ müldem jaŋa tūrpaty. Sondyqtan ūlt köşbasşylyǧynyŋ özgeşe qūbylysynyŋ maŋyzyn saiasat tūrǧysynda ǧana emes, sonymen qatar tarihi tūrǧydan da aiqyn anyqtap alu qajet.
XX ǧasyr tarihynda ūlttyŋ tanylǧan köşbasşylarynyŋ köptegen mysaldary qalǧan. Olardyŋ: Mūstafa Kemal Atatürık, Mahatma Gandi, Şarl de Goll, Den Siaopin, Franklin Ruzvelt, Li Kuan Iý, Mahathir Mohamad degen esımderı mektep qabyrǧasynan-aq esımızde saqtalǧan. Olar öz elderınıŋ märtebesı men ǧalamat rölın köterıp qana qoimai, sonymen bırge ekonomikasy men saiasatynda jäne mädenietınde strategiialyq örleudı de qamtamasyz etken. Erekşe maŋyzdysy – olar damudyŋ kürdelı kezeŋınde qoǧamǧa dūrys joldy körsete alyp, öz ūltynyŋ köpşılıkke jaqyn jäne tüsınıktı jarqyn ideialar ainalasyna bırıgıp, toptasuyna qol jetkızdı. Nätijesınde olar öz halyqtarynyŋ esınde mäŋgı saqtalyp qaldy.
Barlyq tarihi ūlt köşbasşylaryna tän ortaq qasietter bolǧan. Atap aitqanda, būl – bastapqy qiyn-qystau jaǧdailar, tarihtyŋ özgeşe auyr, kürt özgerıstı kezeŋınde öz elın dūrys jolǧa qoia bılu. Mäselen, AQŞ-ta Franklin Ruzvelttıŋ tūsynda – Ūly daǧdarys, Qytaida Den Siaopin bilıgı kezınde – «Mädeni revoliusiia» saldarlaryn eŋseru, Singapurda Li Kuan Iý eldı basqarǧan uaqytta otarlau ezgısınen qūtylu oqiǧalary oryn alǧan.
Ekınşı ortaq faktor – qūrylǧan memlekettılıktı jaŋǧyrtu nemese jaŋa memlekettılık qūru qajettıgı. Mysaly, Singapurda täuelsızdıkke qol jetken soŋ, eŋ basty mäselenı şeşu – memlekettı qataŋ, tiımdı jäne käsıbi basqaru qajet boldy. Köbınese osyndai kezeŋderde öte kürdelı, būryn belgısız şeşımder qabyldauǧa tura keledı. AQŞ-ta Djordj Vaşington bilıgı tūsynda – täuelsızdık üşın küres, Ündıstanda eldı Mahatma Gandi basqarǧan kezde – otarlauǧa qarsy küres, Fransiiada Şarl de Goll basşylyǧy uaqytynda faşistık basqynşylyqtyŋ zardaptaryn eŋseru üderısı jürgızılgen-dı.
Ūlt köşbasşylaryna ortaq üşınşı qasiet – olardy el azamattarynyŋ basym köpşılıgınıŋ qoldauy. Mūstafa Kemal Atatürık 1923 jyly Türkiianyŋ alǧaşqy prezidentı bolyp sailanyp, 1927, 1931 jäne 1935 jyldary qaitadan sailanyp otyrdy. Mahathir Mohamad 1981 jyldan Malaiziianyŋ auyspaǧan basşysy bolyp qala bergen. Li Kuan Iý – Singapurdyŋ 1959 jyldan 1990 jylǧa deiıngı premer-ministrı. Eger de eldegı basqaru rejimı qatal, al erık bıldırudıŋ demokratiialyq ūstanymdary turaly aitu qiyn bolsa, onda el basqaruşyny ūlt köşbasşysy dep atau-atamaudy būl jerde tarih körsetedı. Qyryq jyl ötken soŋ, Qytaida halyq Den Siaopindı elge damudyŋ üdemelı naryqtyq jolyn qamtamasyz etken ūly ekonomika reformatory retınde eske alady.
Ärtürlı elder tarihi kezeŋderdıŋ köşbasşylaryn bırıktıretın törtınşı qasiet – olardyŋ ärqaisylarynyŋ bolaşaqta damudyŋ öz tiımdılıgın körsetken strategiialyq jalpyhalyqtyŋ ideiasynyŋ boluy. Būl jerde, ärine, ideianyŋ özı ǧana emes, sonymen bırge el köşbasşysynyŋ ony tabysty jüzege asyru jolyndaǧy saiasi erkı boluy da maŋyzdy. Aqyrynda, besınşı qasiet – ol halyqaralyq bedel. Barlyq ūlt köşbasşylary qyzmetınıŋ auqymy, ädette, olardyŋ elderınıŋ şekaralarynan asyp ketedı. Olardyŋ bastamalary, syrtqy saiasattaǧy belsendı qyzmetı halyqaralyq qatynastardyŋ damuyna da äserın tigızgen.
Memleket basşysy Q.Toqaev aitqandai, «Tūŋǧyş Prezident – Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ köregen saiasatynyŋ arqasynda ekonomikanyŋ damuy üşın berık negız qalandy, älemdık arenada abyroi-bedelge ie boldyq. Sondyqtan älemnıŋ jaŋa bolmys-bıtımı qalyptasyp jatqan şaqta bız reformalarǧa tyŋ serpın beruımız kerek. Būl baǧytta Ūlt josparyn jäne bes instituttyq reformany negızgı baǧdar etıp ūstanuymyz qajet. Bız azamattarymyzdyŋ laiyqty ömır süruıne jaǧdai jasauǧa, olardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa, zaŋ üstemdıgın qamtamasyz etuge, jemqorlyqqa qarsy kürestı küşeituge mındettımız».
Jaŋa memlekettılıktı sättı qūrǧan, älemde tanylǧan, bügıngı taŋda öŋırdegı eŋ bır tabysty ekonomikalardyŋ bırın ielengen, ūltaralyq bırlıktıŋ bıregei täjıribesı bar Qazaqstan üşın memlekettılık jäne ūlt taqyryby – öte özektı. Ol bızdıŋ özındık säikestıgımız, qazaqstandyq otansüigıştık turaly mäselelermen tyǧyz bailanysty, onyŋ üstıne, būl mäsele tıptı de yrdu-dyrdu teoriialyq emes. Jaŋa memlekettılık qūru täjıribesı, mysaly, keŋes däuırınen keiıngı köptegen elderdıŋ kerıtartpa köpşılıgınıŋ ūlttan joǧary tūratyn müddelerıne bailanysty qoǧam üşın ışkı teŋgerımnıŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın körsettı. Bızdıŋ elımızdıŋ damuyndaǧy qazırgı kezeŋdı, şynynda, tarihşylar men saiasattanuşylar tiımdı qalyptasqan köpetnostyq memleket retınde aiqyndaidy. Bızde azamattyq qoǧamdastyq, memleket qūruşy ūlt bar. Qarapaiym jäne ärtürlı adamdardyŋ köpşılıgı üşın tüsınıktı müddelerge negızdelgen osy qoǧamdastyqty saqtau maŋyzdy. Al bügıngı taŋda kım ūlt köşbasşysy boluǧa tiıs, Qazaqstanǧa kım damu vektoryn berdı jäne tüptep kelgende, qoǧam ūlt köşbasşysy retınde kımge sene alady deitın sūraq, älbette, taqyr jerde tuǧan joq. Būl saiasatkerlerdıŋ ūzyn-sonar pıkırsaiystaryna taqyryp emes, şyndyǧynda, būǧan qazaqstandyqtardyŋ köpşılıgınıŋ öz pıkırı boluǧa tiıs saiasi mäsele dep qaraǧan jön. Bızdıŋ Tūŋǧyş Prezidentımız eldı qiyn-qystau kezde basqardy. Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı onyŋ qyzmetımen tyǧyz bailanysty. Elbasy ūsynǧan ūzaqmerzımdık «Qazaqstan-2050» strategiiasyn jüzege asyru barysynda elımız ekonomika jaǧynan tiımdı jäne äleumettık jaǧynan jaily memleket qūryp, köptegen elderdıŋ ülgısıne ainaldy.
QR Tūŋǧyş Prezidentı – köptegen maŋyzdy halyqaralyq bastamalardyŋ avtory. Bügınde elımızde ırı halyqaralyq forumdar, TMD, ŞYŪ, EAEO jäne ŪQŞŪ sammitterı, sondai-aq Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ bırneşe sezı bızdıŋ elımızdıŋ bas qalasy – Nūr-Sūltanda (būrynǧy Astanada) öttı. Qazır būl halyqaralyq qūrylymdar keŋ tanymal jäne ülken qūrmetke ie. Ol ūiymdardyŋ Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen jäne belsendı qatysuymen qūrylǧany – esımızge tüsıruge tūrarlyq oqiǧa. Qazaqstan Respublikasynyŋ 2010 jyly – EQYŪ-ǧa, 2011 jyly İslam konferensiiasy ūiymyna töraǧalyq etuı, Qazaqstannyŋ BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesıne 2017-2018 jyldarǧa tūraqty emes müşe bolyp sailanuy, Astanada (qazırgı Nūr-Sūltanda) EKSPO-2017 halyqaralyq körmesınıŋ ūiymdastyryluy – osynyŋ bärı jalpyūlttyq köşbasşy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen qalyptasatyn qazaqstandyq syrtqy saiasattyŋ naqty jetıstıkterın halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ dausyz moiyndauynyŋ basty sebepterı.
Aqyrynda, eŋ bastysy – qazaqstandyq ūlt köşbasşysy bızdıŋ barşa tarihymyz barysynda küllı qazaqstandyq qoǧamdy bırıktıruşı faktor bolǧan jäne solai bolyp qala beredı. Respublikamyzda ötken barlyq prezidenttık sailaulardyŋ qorytyndylary N.Nazarbaevtyŋ baǧytyn halyqtyŋ basym köpşılıgınıŋ qoldaitynyn däleldeidı.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qyzmetınen jäne Qazaqstannyŋ damuynan bız sol basty baǧyttardy – eldıŋ jäne onyŋ barşa halqynyŋ bolaşaqta örkendeuı üşın maŋyzy bar keşendı strategiialyq: dara ekonomikalyq ta, saiasi, äleumettık jäne mädeni-adamgerşılık te mındetterdıŋ şeşımın köremız.
Nazarbaevtyŋ bıregei qabıletı – ol tūraqty damu, etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq kelısım, ūlttyq bırlık. Qoǧam osy qūndylyqtardy özıne sıŋırgen jäne solarmen bırge ömır süredı. Osy negızgı qūndylyqtarǧa beiındılık qazaqstandyq qoǧamnyŋ bırıktıruşı faktoryna ainalǧan.
Maqalamyzdy qorytyndylai kele aitaiyn degenımız, Elbasynyŋ qoldauymen Qazaqstan Respublikasy täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy jyldarynda-aq adamdardyŋ öz taǧdyrlaryn qazaqstandyq memlekettılıktıŋ taǧdyrymen bırıktıruge ūmtylysy barysynda saiasattaǧy joldaryn özderınıŋ aiqyndauy qazırgı qoǧam yntymaqtastyǧynyŋ ırgetasyna ainaldy.
Memleket basşysy Q.Toqaev aitqandai, «Tūŋǧyş Prezident-Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ köregen saiasatynyŋ arqasynda ekonomikanyŋ damuy üşın berık negız qalandy, älemdık arenada abyroi-bedelge ie boldyq. Sondyqtan älemnıŋ jaŋa bolmys-bıtımı qalyptasyp jatqan şaqta bız reformalarǧa tyŋ serpın beruımız kerek. Būl baǧytta Ūlt josparyn jäne bes instituttyq reformany negızgı baǧdar etıp ūstanuymyz qajet. Bız azamattarymyzdyŋ laiyqty ömır süruıne jaǧdai jasauǧa, olardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa, zaŋ üstemdıgın qamtamasyz etuge, jemqorlyqqa qarsy kürestı küşeituge mındettımız».
Talǧatbek ÄMİNOV,
Memleket tarihy
institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı,
professor
