Ūlt qamqory bolǧan tūlǧa

Mūhamedjan Seralin qazaqtan şyqqan tūŋǧyş redaktorlardyŋ bırı boldy. Eger bız qazaq tılındegı alǧaşqy gazetterdı söz etsek, aldymen, «Türkıstan uälaiaty gazetın» auyzǧa alar edık. Ol Türkıstan general-gubernatorlyǧynyŋ ortalyǧy Taşkent qalasynda 1870 jyldyŋ 28 säuırınen bastap şyǧyp tūrdy. Bıraq ol öz aldyna jeke basylym emes, orys tılınde şyǧatyn «Turkestanskie vedomosti» gazetıne qosymşa retınde aiyna tört ret, ekı sany özbekşe, ekı sany qazaqşa şyǧarylatyn gazet ışındegı gazet edı. Būǧan deiın qazaqtyŋ öz baspasözı bolypty degendı estıgen joqpyz.

Būdan keiıngı ekınşı bır basylym – «Dala uälaiaty gazetı» jaŋadan qūrylǧan Omby general-gubernatorynyŋ organy retınde Omby qalasynda 1888 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap 1902 jyldyŋ 12 säuırıne deiın jaryq körıp tūrdy. Būl da gazet ışındegı gazet.
1869 jyly 2 qaŋtarda Orynbor jäne Sıbır vedomstvosyna qaraityn territoriia qaita qūrylyp, Torǧai oblysy delınıp atala bastady. Al 1879 jyly ortalyǧy Orynbor qalasynda oblystyq basqarmanyŋ gazet stoly qūrylyp, onyŋ resmi organy şyǧa bastady. Osy orysşa gazetke qosymşa retınde 1895 jyldan bastap qazaq tılınde 15 jyldai «Torǧai» gazetı şyǧyp tūrdy.

Būl üş gazet te ökımettık organdar edı. Üşeuınde de qazaqşa qosymşalar ökımet atynan resmi şyǧyp tūrdy. Osydan basqa qazaq halqy eşqandai gazettı bılmedı. Öz ana tılınde derbes baspasözı bolmady. Mūnyŋ özı halyqtyŋ sana-sezımınıŋ şekteluıne, qaraŋǧylyq tünegınde ūzaq uaqyt qalyp qoiuyna sebepker boldy. Oqyǧan-toqyǧany bar jūrttar düniedegı barlyq oqiǧany oqyp-bılıp otyrǧanda, bızdıŋ halyq qūlaqqa ūrǧan tanadai tym-tyrys jürdı. Gazet oqi alarlyq sauattary da jetıp jatpady.
Qazaqtyŋ tūŋǧyş täuelsız baspasözınıŋ alǧaşqy qarlyǧaştary da osy kezeŋde paida bolǧanyn tarihtan bılemız. Onyŋ alǧaşqysy Troisk qalasynda 1907 jyly 2 aqpanda jaryq körgen. Ol «Qazaq gazetı» dep ataldy. Būl gazet patşa ökımetınıŋ otarlau saiasatyna qarsy küres jariialai keldı. Sondyqtan da patşa ökımetı gazettı bırınşı nömırınen bastap mülde japty. Ekınşı bır täuelsız gazetımız «Serke» edı. Onyŋ da tumai jatyp jelkesı qiyldy. Gazet şyqqannan keiın (gazet Peterburgte şyǧarylǧan bolatyn) bırer künnen soŋ polisiia kelıp, barlyq sanyn jinap alyp, qūlyptap ketken. Gazettıŋ ūstaluynyŋ sebebı, ükımetke qarsy ügıt, Mırjaqyp Dulatovtyŋ erkın oily materialdarynyŋ şyǧuy eken. Patşa ökımetı 1907 jyldyŋ 4 qaŋtarynan 27 säuırıne deiın Orynbor qalasynda şyǧyp tūrǧan bolşeviktık «Oral» gazetınıŋ de ömır süruın toqtatqan.
1911 jyly Orda qalasynda basylyp, keiın Oralǧa köşırılıp, 1913 jylǧa deiın 18 nömırı şyǧyp ülgergen progresşıl-demokrattyq baǧyttaǧy «Qazaqstan» gazetı de bızdıŋ jadymyzda. Basylymnyŋ redaktory Eleusın Būirin edı.
Mūhamedjan Seralinnıŋ «Aiqap» jurnalyna deiıngı qazaq baspasözınıŋ tarihy osyndailyq, şolaq qaiyrylady. Būl, 1870 jyldan 1911 jylǧa şektı aralyq, qyryq jyl merzım, qanşa degenmen az uaqyt ta emes. Halyqqa patşa būiryǧyn, patşa tärtıbın tüsındırgen bolyp, olardyŋ da köŋılıne jaǧyp, bıraq negızgı qyzmetın halyqtyŋ, öz qazaǧynyŋ kökıregın aǧartuǧa jūmsady. «Türkıstan uälaiaty gazetı», «Dala uälaiaty gazetı», «Torǧai» gazetterınıŋ qazaqtarǧa etken eŋbegı ūşan-teŋız. Būl qyzmet – gazettı gazet etıp şyǧaryp otyrǧan azamattarymyzdyŋ qyzmetı bolatyn.
Mūhamedjan Seralinnıŋ «Aiqap» jurnaly qazaq jurnalistikasynyŋ jaŋa betın aşty. Mūny qazaq ruhani düniesınıŋ müldem jaŋa satysy deuge bolady. Mädeniettıŋ, örkeniettıŋ damuynyŋ tübeigeilı sapaly būrylysy dep baǧalasaq, artyq aitqandyq bolmas edı. Ädebietsız, jurnalis­tikasyz qalypty el bolmaidy. Ädebiet auyz ädebietı ülgısınde jazusyz, syzusyz da bolyp jatuy mümkın. Jazba ädebiettıŋ ornyn auyz ädebietı atqaryp ta ūlasady. Al jurnalistikasy joq el şejıresı hattalmaǧan, oqiǧalary är jerde şaşylyp qalyp jatqan, jazylmaǧan soŋ ūmytylyp qalatyn äŋgımedei, zerdesız el. Petr patşa nege şet elden üirenıp gazet şyǧaruǧa kırıstı?
Gazetsız el qūlaqqa ūrǧan tanadai su qaraŋǧy. Syrt tügıl, özımızdıŋ ışımızde, elımızde ne bolyp, ne qoiyp jatqanyn bılmegen halyq qalai damityn edı, oilanyp körıŋızşı. Meşeulıkke ūşyraǧanymyz da gazetımızdıŋ joqtyǧynan emes pe edı? Ony azdy-köptı orys oquyn oqyǧan ūldarymyz jaqsy tüsındı. Bızge, halqymyzǧa eŋ bırınşı kerek närse – baspasöz ekenın ūqty. Orystyŋ özı būl qajettılıktı Petr patşa kezınde äzer jüzege asyrsa, qazaq ony jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda qolǧa alyp jatty. Bıraq oǧan qazaǧym kenjelep qalypty-au dep imperiianyŋ jany auyrǧandyqtan emes, kökıregıne oi tüsken qazaq ūldarynyŋ tırlıgı sebep boldy. Solardyŋ bırı – Mūhamedjan Seralin edı. Qazaq halqynyŋ ruhani ömırınde, Seralinnıŋ äleumettık alatyn oryny erekşe.
Ǧalym Beisenbai Kenjebaevtyŋ zertteuınşe, patşanyŋ äkımşılık oryndarynan köp uaqyt sūranyp jürıp, rūqsat alyp, Seralin 1911 jyldyŋ qaŋtarynan bastap «Aiqap» jurnalyn şyǧara bastaidy. Jurnal 1915 jyldyŋ tamyzyna deiın Troisk qalasynda şyǧyp tūrady.
Seralin jurnalistık arnauly mamandyq almasa da, özınıŋ ömırden jiǧan ruhani bılımımen, zamanǧa berık közqarasymen, ūlttyŋ şaruasyn jıtı bıluımen, ūltyma qalaişa paidamdy tigızemın, ony alǧa alyp şyǧamyn, közın aşamyn, qaitıp jūrt qatarly el etemın degen jan tolqynysymen ıske kırısken. Bılım, bılık degende onyŋ boiyndaǧy tabiǧi daryn, erekşe sūŋǧylalyq, zerektıgı, dünie tanymynyŋ erte qalyptasuyna negız bolǧan edı. Ülken äkesı Tūrsynbai da, öz äkesı Serälı de zamanynda serılık qūrǧan aqyndar qatarynda bolypty. Serälı Eruälıūly – onyŋ äkesı qazaq aqyndary antologiiasyna engen «Bes ǧasyr jyrlaidy» kıtabynda bar aqyn. Onyŋ ataqty «Sūluaǧaş» öleŋı otarşyldyqqa qarsy jazylǧan, auyzdan auyzǧa tarap, künı bügınge jetken tamaşa şyǧarma. B.Kenjebaevtyŋ aituynşa, Serälınıŋ äkesı retınde Tūrsynbai, al Eruälı, sırä, Tūrsynbaidyŋ äkesı boluy mümkın. Būl arada älı de zerttei tüsu qajettei. Serälı alǧaşqy bette bırer jyl moldanyŋ aldyn körse kerek. Serälınıŋ tört-bes jasarynda äkesı qaitys bolady da, şeşesımen bırge Troisk­ıdegı naǧaşylarynyŋ qolyna kelıp oqidy da, keiın orys mektebıne tüsedı. Oqyp jürgende tūrmys qiynşylyǧyn köp köredı. Arystan degen baidyŋ Qostanaidaǧy orys-qazaq mektebınde oqityn balalaryna Mūhamedjan kütuşı bolyp künın köredı. Bos uaqytynda erıktı tyŋdauşy bolyp, sol mektepte sabaqqa qatysady. İlinyh degen oqytuşynyŋ kömegımen osy mektepke kırıp, ony 1891 jyly öte jaqsy bıtırıp şyǧady. Orynbordaǧy mūǧalımder daiarlaityn uchilişege tüspek bolyp emtihan tapsyrady. Synaqtan ötkenımen, oquǧa aqşasy bolmai, tūrmys jaǧdaiy kötermei, amalsyzdan auylǧa keledı. Elde bırneşe jyl mūǧalım bolyp, qazaq balalaryn orysşa-qazaqşa bırdei oqytady. Onyŋ bılım mektebı osy ǧana. Sol kezderdegı ziialylarymyz­dyŋ bıtırgen universitetterı orta bılımnen aspaǧan. Ahmet Baitūrsynov būǧan qaraǧanda mūǧalımder seminariiasyn tügendedı ǧoi. Seralinde ol da joq. Bıraq arystarymyz az bılımnıŋ özın köpke balap, azdyǧyn ömırden tolyqtyrypty. Seralin 1897-1898 jyldary Troiskı qalasyna qaita kelıp, sondaǧy jün juatyn zauytqa sūryptauşy bolyp qyzmetke ornalasady.
Osynda jūmys ıstep jürıp, Trois­kı kıtaphanasyndaǧy bükıl orys klassikalyq ädebietın oqyp tauysady, onymen qoimai, qazaqtyŋ halyq ädebietın oqyp, zerttep, özı de öleŋ jazady. Köp ızdenuşılıktıŋ nätijesınde qazaq, tatar, parsy, orys tılderın jetık bılıp şyǧady. Seralinnıŋ alǧaşqy kürdelı şyǧarmalary 1903 jyly Orynborda basylyp şyqqan «Gülkaşima» qissasy, 1903 jyly jazylyp, 1907 jyly Troiskıde basylyp şyqqan «Topjarǧan» poemasy.
1905 jyldary Seralin İvan Fedorovich Golovanov basqarǧan Qos­tanai bolşevikterınıŋ jasyryn jūmysyna qatysady. Būl jönınde Qostanai bolşevikterınıŋ jūmysyna qatysqan jurnalist S.Ujginnıŋ estelıgınde aitylady. «Özınıŋ bılımıne markstık ılımnen taianyş tapqysy kelgendıkten be, äiteuır, osy qaterlı ısten tartynbady» deidı. Seralinnıŋ bolşevikterdıŋ ündeulerın qazaq tılıne audaryp, qoljazba türınde qazaq halqy arasynda taratqanyn aitady. Seralinnıŋ kandidaturasy Bırınşı duma deputattyǧyna ūsynylady. Bıraq oǧan jala jabylyp, kandidaturasy alynyp tastalypty. Seralinnıŋ ädebi-şyǧarmaşylyq, saiasi-äleu­mettık jūmystarǧa aralasuǧa osyndai daiarlyq, bastaulary bolypty.
Seralin zamanynda intelligentterdıŋ negızgı ekı toby bolǧany mälım. Olardyŋ bırı – dıni oqudyŋ yŋǧaiynda tärbielengen panislamizm jaǧyndaǧylar bolsa, ekınşısı – Mūhamedjan Seralin tärızdı, azdy-köptı bolsa da qoǧam damu zaŋdaryn tüsınıp, halyqty öner-bılımge şaqyryp, eldıŋ meşeu­lıgın oqu-ǧylymsyz qalǧandyqtan dep bıletın, sondyqtan da halyqty nadandyq qūrsauynan alyp şyǧu jolynda küresken oqyǧandar tobynan edı. Halyq tūrmysyn ekonomikalyq jaǧynan, mädeniet jaǧynan kötergısı kelıp, olar barlyq qajyr-qairatyn jūmsady. Öz yqtiiarlarymen osyndai qiyn da qaterlı joldy taŋdap aldy. Onyŋ joly – orys mädenietınen üirenu dep eseptedı. Bırınşı toptaǧylardy ūltşyl oqyǧandar degen atau­ǧa laiyqtasaq, ekınşı toptaǧylar demokrat-aǧartuşylar qataryna jatatyn edı.
«Men tereŋ oişyl bolmasam da, oiyma kelgen bırneşe pıkırımdı köpşılık aldyna salǧym keledı. Mal şaruaşylyǧy men egın käsıbın bırıktırıp, jarym köşpelı, jarym otyryqşy bolyp, kün köretın zamanymyz öttı. Endı qaitıp kelmeidı. Ol zamandy saǧynbasaq, häm qumasaq kerek. Mūnan bylai kün köruımız üşın eŋ aldymen qala bolyp otyruymyz tiıs. Qala jūrtynyŋ ısteitın käsıbın ısteu kerek» dep jazdy Seralin 1911 jyly «Aiqaptyŋ» 6-sanynda.
Reseidıŋ provinsialdy şaǧyn qalasy-Troiskı ol kezde bükıl Batys pen Şyǧystyŋ sauda jolynda tūrǧan ärı orta därejelı dıni, basqa da oqu oryndary, qolöner uchilişelerı bar, orys şırkeulerı, bırneşe mūsylman meşıtterı bar dıni de, mädeni de ortalyq edı. Būl qalada negızınen orys, tatar, qazaqtar tūrdy. Tatar köpesı Iаuşev­tıŋ sau­da oryndary, dükenderı, käsıporyndary ornalas­ty. Dalanyŋ tükpır-tükpırınen qazaqtar otar-otar qoi, ırı qara tabyndaryn äkelıp, satyp, paidalaryn şyǧaratyn. Medreselerde qazaq şäkırtterı bılım alatyn. Orys mektepterı de qazaq balalaryn ışınara qabyldaityn. Qazaqstannyŋ şekarasynda tūrǧan qala qazaqtardyŋ sauda, mädeni, ekonomikalyq ortalyǧy boluy onyŋ geografiialyq ornalasqan jaǧdaiymen de bailanysty edı. Ol orys pen qazaqtyŋ qalasy edı. «Aiqap» jurnalynyŋ redaksiiasy osy qalada ornalasuy qazaq mädenietıne aiyryqşa äser ettı. Būl qala Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ, Beiımbet Mailinnıŋ de eŋbek etken qalasy edı. «Aiqap» öz maŋyna qazaqtyŋ jaŋa ösıp kele jatqan talantty jastaryn toptastyrdy.
Seralinnıŋ redaktorlyq qyzmetı, mıne, osy qalada bastaldy. Ol özınıŋ ıstı jetık bıluı arqasynda jurnal jūmysyn jüielı türde qūra bıldı. Jurnalda bet toltyru üşın jürdım-bardym, kör-jer basylǧan joq. Ermek üşın de eşteŋe jariialanǧan joq. Äuel bastan berık maqsat – el müddesın közdei, el üşın bırdeme jasaimyz ba degen nietpen kırısken Seralin, onyŋ toby jurnaldy halyqty soŋynan ertetın, bolaşaq düniege bastaityn, eldıŋ basylǧan sanasyn köteretın ruhani küşke ainaldyruǧa tyrysty.
Troiskı Qazaqstan men Reseidıŋ şekara syzyǧynda tūrǧan qala bolǧandyqtan, Seralinge jäne onyŋ jurnalyna saiasi-ekonomikalyq, äleumettık meşeulık közben körıp, qolmen ūstaǧandai tüsınıktı ärı aiqyn bolatyn. Bır jaǧynan, orys ışı, ekınşı jaǧynan, qazaq tūrmysy, beinetı, bır-bırıne äser-yqpaly, qarym-qatynasy, ekı jaqty qanau, otarlyq ezgı, qaraŋǧylyq, onyŋ üstıne basqa sūrqai dala ömırı, qazaq künkörısı, oqu-bılım, nadandyq jailaǧan jabaiylyq jaǧdai köz aldarynda.
Seralin öz baǧdaryna adaldyqpen kettı. Onyŋ aldynda ırı-ırı äleumettık mäseleler tūrdy. Jalǧyz özı būl mäselelerdı, ärine, halqyna taldap jetkızıp bere almas edı. Baspasözdıŋ de maqsaty bükıl halyqtyq mınberge jaraǧanda jüzege asatynyn ol bıldı. Seralin – jalǧyz adam, al baspasöz jalpynyŋ mınberı. Onyŋ dauysy är qazaqqa jetuı üşın onyŋ jurnaly halyqtyŋ mınberıne ainaluy kerek. Sondyqtan da Seralin öz jurnalyna qalam ūstaǧan, söz bıletın barlyq qalam iesın toptas­tyrdy.
Ol kezderı küiıp tūrǧan mäseleler – jer dauy, otyryqşylyq jäiı, äielder, oqu-bılım, auyl mektebı halderı edı. Ūlt mäselesı edı. Jurnal betterınde Seralin ūltşyl oqyǧandar, demokrat-aǧartuşylar demei, auzynda sözı, kökıregınde pıkır-oiy bar ziialylardyŋ bärın tartty.
Ol özı şyǧaryp otyrǧan jurnalyn eldı el boluǧa ügıtteuge, el boluǧa bastaityn bastaulardy nasihattauǧa qyzmet etkızıp qana qoimai, qalai el boludy da üirettı. Halyqty otyryqşylandyru siiaqty ülken mäselenı bırdı-ekılı oqyǧandar şeşıp bere almaitynyn Seralin jaqsy tüsıngendıkten, būl şaruany köpşılık bolyp oilasudy, aqyldasudy ūsyndy.
Redaktor ol zamanda halyq qairatkerı, onyŋ saiasi jetekşısı därejesınde körındı. Redaktor, jurnal basşysy retınde ol qait­kende de özıne artylǧan halyq jügın adal köterdı. Zamanynyŋ aqyl-ielerınıŋ asa körnektılerınıŋ bırı, ol, halqyn kedei, bai dep bölmei, bırdei ardaqtap, qazaǧyna özı tūrpattas zamandastarynşa eŋbek sıŋırdı. Ol öz jurnalyn äuel bastan jüielı jolǧa qoiyp, kezdeisoq oi-pıkırlerden saqtap, tek el müddesın qorǧaityn, onyŋ eŋsesın köteretın, ūlttyq sezımın joǧaltpauyna äser etetın, nadandyqtan saqtandyratyn, tarihi jadyn ūmyttyrmaityn, tırlıkke, bırlıkke şaqyratyn, oiy bütın, sapaly basylym ete bıldı. «Aiqaptyŋ» sözıne jūrtşylyq qūlaq asty, sendı, ıltipatqa aldy. Jurnaldy halyq ızdep, kütıp otyratyn boldy. Bırınen bırı alyp oqydy.
Jurnal nendei mäsele köterse de, ony barynşa aiaǧyna deiın tüpqazyq etıp ūstap otyrdy. Oǧan jūrtşylyqtyŋ yqylasy auǧany sonşalyq, köbıne osyndai mäselelerdıŋ basy-qasynda jüretın oqyǧandardyŋ özı, mysaly, halyqtyŋ otyryqşylyǧy turaly mäsele «Aiqapta» köterılgen soŋ ekı topqa jaryldy. Demokrat-aǧartuşylardyŋ toby Seralindı qoldasa, jaŋa arenaǧa köterılgen jaŋa intelligensiia toby oǧan qarsy platformada boldy. Būlardyŋ arasynda tek jer mäselesı ǧana emes, oqu-aǧartu, dın, basqa da äleumettık mäseleler jönınde köp uaqytqa sozylǧan aitys bastaldy. Keiın būl aitystar «Qazaq» gazetınde ūlasty. Alaida baspasöz osynysymen de qūndy. Ūlt mäselelerı, äleumettık mäseleler jönındegı aitystar qai el intelligensiiasy da bas tarta almaityn pıkırtalastardyŋ bırı. Bola da beredı. Ony ūsynyp otyratyn uaqyttyŋ özı. Aitystan qaşuǧa bolmaidy. Ūly jurnalist Seralin ony jaqsy tüsıngen.
«Aiqaptyŋ» alǧaşqy sanyndaǧy «Qyzmet iesı myrzalarǧa» degen maqalada «Jurnalymyzǧa «Aiqap” dep esım berdık…Bızdıŋ qazaqtyŋ «Äi, qap!» demeitın qai ısı bar? «Qap!» degızgen, qapiiada ötken ısterımız köp bolǧan soŋ jurnalymyz ökınışımızge laiyq «Aiqap» boldy» dep jazady. Onyŋ 1915 jylǧa deiın, jabylǧanşa şyqqan nömırlerın qarap otyrsaq, sol kezdıŋ joǧary sapaly basylymy bolǧany bep-belgılı. Seralin atamyz joǧary bılımdı käsıbi jurnalisten eş kemdıgı bılınbeidı. Är materialdyŋ mazmūny men taqyryby aldyn ala oilastyrylǧan. Bırınşı betıne eldıŋ ışkı ömırınde bolǧan jaŋalyqtar, resmi habarlar, ekınşı, üşınşı betterınde «Aşyq hat» degen aidarmen oqyr­mandar hattaryn jariialaidy. Jer turaly, sezd, sailau turaly, t.b. materialdar taqyryptar boiynşa 4-6 betterde ornalasqan. «Feleton», «Habarlar» tärızdı materialdar jurnaldyŋ orta tūsynda oryn alady. Şet el jaŋalyqtary, köŋıl aitular men basqarmadan eskertulerdı, jaŋa kıtap turaly resenziialardy jurnaldyŋ soŋǧy betterınen oquǧa bolady. Tūraqty aidarlarynyŋ boluy da ūqyptylyqty tanytyp tūrady. Jurnaldyŋ bezendırıluı de köz tartarlyq. Jurnal Qazaqstannyŋ är tükpırlerınen habarlar, materialdar jariialap, bükıl qazaqty qamtyǧan basylym bolǧanyn taǧy paş etken. Onyŋ Şymkent, Zaisan, Torǧai, Qarqaraly, Qyzyljar, Kökşetau, Astrahan guberniiasynan, Bökei Ordasynan, Aqtöbeden, Semeiden, Tarazdan, Qostanaidan tılşılerı hat joldap tūrǧan.
Jurnaldyŋ hatşysy bolyp 1911-1912 jyldary Äkıram Ǧalimov, 1913-1914 jyldary Sūltanmahmūt Toraiǧyrov ıstedı. Qyzmetker, tılşı bolyp, avtor bolyp Jihanşa Seidalin, Spandiiar Köbeev, Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, Säbit Dönentaev, Baqytjan Qaraldin, Moldaǧali Joldybaev, Bekmyrza Bekjanov, Nūraldin Aitmūqambetov, Esenǧali Hasbolatov, t.b. qatysqan.
İmperiianyŋ tonauşylyq saia­satynyŋ eŋ ūşynǧan kezeŋınde jaryq körgen «Aiqap» patşanyŋ ozbyrlyq mäselelerın tereŋnen jazdy. 1912 jyly jurnal 31-sanynda patşa ökımetınıŋ basqaru-äkımşılık ısterı jönındegı otarşyldyq saiasatyn synaǧan maqala jariialady. Onda 1867-1868 jyldardaǧy Erejelerdı patşa ökımetınıŋ tek üstem tap ökılderı keŋesımen şyǧarǧanyn, komissiia müşelerı – bolys, biler öz paidalaryna ǧana köşkenın, ony tek marqūm Şoqan Uälihanovtyŋ äşkerelep, Dala general-gubernatoryna hat jazǧany, qazaq üşın sailanǧan halyq sudialarynyŋ ekenın mälımdegenı aityldy. Mūndai erlık Mūhamedjan siiaqty tabandy redaktordyŋ ǧana qolynan keledı. Ol sanalylyq, erjürektılık körsetıp otyr. Būl taqyryptaǧy Baqytjan Qarataevtyŋ korrespondensiiasynda aitylatyn Şıdertı bolysy elınıŋ otyryqşy bolyp jer alulary turaly jazǧany «Qara şekpender qyryq toǧyz qala saldyryp aldy. Qara şekpenderge eŋ jaqsy bırınşı därejelı jerler kettı. Jetı ruǧa eŋ jaman jerler qaldy» degen pıkır de ötkır.
1911 jylǧy 3-sanda jaryq körgen Bekmyrza Bekjanovtyŋ «Qazaqtyŋ qazırgı haly» degen maqalasynda artta qaluymyzdyŋ basty sebebı feodaldyq qoǧam, ūlttyq tomaǧa-tūiyqtyq, köşıp-qonumen jürıp, körşı elderdıŋ önegesınen ülgı almai qalǧanymyz dep körsetılgen. Osy maqalamen attas kelesı bır materialda ozyq elder qataryna qosylu üşın fabrika, zauyttar salyp, önerkäsıptı örkendetu turaly söz bolady. Mūnyŋ bärı sol kezeŋ üşın saiasi-äleumettık mänı zor mäseleler bolatyn. Osynyŋ bärın halyq aldyna qoiyp, jaza bılude şyn mänındegı erlık ıster edı. Qazaq jurnalistikasynyŋ erjetkendıgınıŋ belgısı edı.
Seralin oqu, bılım, eldı aǧartu, äielderdıŋ qoǧamdaǧy orny, t.b. mäseleler jönınde «Aiqapta» köptegen maqala, materialdar bas­tyrdy. Sonyŋ qai-qaisysyn da ol eldıŋ qaiǧy-mūŋyn, asa qajetterın jüregınen ötkızıp, köz aldyna keltırıp, qarlyǧaştyŋ qanatymen su qūiǧanyndai qaiyrym jasauǧa äzır qalpymen jariialady. Daǧdaryp otyrǧan elge eŋ zäru mäselelerın şeşıp beruge qolynan kelgen kömegın meilınşe aiamady. Ezılgen, qor bolǧan elge qaitıp kömegım tie­dı degende, oǧan özınıŋ boiyndaǧy darynyn, talantyn, ūiymdastyruşylyq qabıletın qosty. El üşın baspasöz aşu, onda el müddesın janyn salyp qorǧau, eldıŋ jüregıne jetkızu, patşa ökımetıne de sözın ötkızu qajettıgın ol tereŋ tüsındı. 1912 jylǧy «Aiqaptyŋ» 10-sanyndaǧy bas maqalada ol barlyq qazaq jerınde tärtıptı bır mektep joq dep küiındı. Balalardy qysta oqytu kerektıgın ūsynady. «Bır auyl bırlık qylyp, oŋaşa bır üidı mektep qylyp, jaŋa tärtıppen oqytatyn bır mūǧalım ūstap, oktiabr chislosynan maiǧa deiın oqytsa, būrynǧy bes-alty jyl oqytqandy oqidy» degen pıkır taratady. Osydan soŋ keşıkpei qazaq dalasynda qystaqqa ainalǧan jerlerde balalar qystykünı oqytylatyn bolǧan. Seralin balalardy orysşa oqytuǧa şaqyrdy. Keleşekten ümıtımız bolsa, osylai eteiık dedı. «Tıptı üstımızden qarap tūrǧan Rossiia bolǧandyqtan, orys tılın bılu bızderge qaryz dep aitsaq, kınälı bolmaspyz» dep ony mındettendıre tüsındırdı. Būl sol kezderdegı qazaq intelligensiiasynyŋ aldyŋǧy qatarlarynyŋ pıkırımen bırdei.
Seralin «Aiqap» jurnaly jabylǧan soŋ, Troiskıde orys tılınde şyǧatyn «Step» gazetınde bıraz uaqyt ısteidı. 1918 jyly bolşevikter partiiasyna kırıp, saiasi-äleumettık jūmysqa belsene aralasady. Osy jyly revoliusiia­lyq komitette jäne jer bölımınde jūmys ısteidı. Ölkelık revkomnyŋ atynan 1919 jyly şyǧa bastaǧan ölkelık «Ūşqyn» (keiın «Eŋbekşı qazaq» dep atalady) gazetınıŋ şyǧaruşylar alqasyna müşe bolady. 1920-1921 jyldary Qos­tanaiǧa kelıp, guberniialyq partiia komitetınde jauapty qyzmet atqarady. 1921-1925 jyldary Qostanaidyŋ «Auyl» gazetınıŋ redaktory bolady. Sonymen qatar guberniialyq partiia komitetınıŋ ügıt-nasihat bölımın basqarady.
1926-1928 jyldary Seralin sal auruyna ūşyrap, öz auylynda bolady. Osy kezde Aqsor degen jerde säulettı selo ornattyryp, onda mektep, klub, monşa saldyrady. Su qoimasyn jasatyp, aǧaş, jemıs ektıredı. Söitıp jaŋa auyl mädenietı­nıŋ ülgısın körsetuge tyrysady. Onyŋ sol kezdegı eldegı tırlıgınıŋ jädıgerlerınıŋ älı künge deiın sülderı jer betınde baiqalady. 1928 jyly densaulyǧym tüzeldı me dep köŋılı köterılıp, qaitadan Qostanaiǧa kelgenınde, Ölkelık partiia komitetı ony «Eŋbekşı qazaq» gazetıne auystyr­maqşy bolady. Bıraq densaulyǧy būrynǧydan da naşarlap ketıp, tösek tartyp jatyp qalady. Osy auru ony jer qoinyna alyp tynady. Ol 1929 jyly mamyr aiynda qaitys bolǧan.
Qazaq tılınde tūŋǧyş ret «Aiqap» jurnalyn şyǧarǧan, onyŋ redaktory bolǧan, halqyna baspasöz arqyly şeksız qyzmet etken, bügıngı respublika baspasözınıŋ – «Egemen Qazaqstannyŋ» da negızın qalasqan, «Auyl» gazetınıŋ de şyǧaruşy-redaktory bolǧan Mūhamedjan atamyzdyŋ jönı osyndai. Qazaqtyŋ sol kezde tam-tūmdap qūrala bastaǧan ziialylaryna «Aiqap» qazaqşa oilaudy, oilaǧanyn qazaqşa jazudy üiretken edı. Gazet-jurnal şyǧaru qazaq oqyǧandarynyŋ da qolynan keletın ıs ekenın Seralin jeke basynyŋ önegesımen däleldegen edı. Qazaqtyŋ tūŋǧyş redaktory, mıne, osyndai bolǧan edı.
Sonau Qarabalyq jerınde Eskı Örnek dep atalatyn auyl tübınde oimaqtai jarqyraǧan Serälı kölı bar. Qyr basynda Mūhamedjan Seralinnıŋ beiıtı jatyr. Osynda qazaqtyŋ ekı bırdei aqyny äkelı-balaly Serälı men Mūhamedjan mäŋgı ūiqyda tynys tapqan. Mūhamedjan atamyz qaitarynda kiız qūrymǧa orap bır sandyq kıtaptaryn, qoljazbalaryn jer astyna kömdırgen eken. Jetpısınşı jyldary sol maŋdy traktormen talai qazdyryp, taba almapty. Kömgen oryny özı otyrǧan qystau­dyŋ ışı bolsa kerek. Köz körgen adamdar da bolypty. Bıraq tap basyp eşkım körsete almaǧan. Aldymen, Mūhaŋnyŋ üiınıŋ ornyn tabu kerek qoi, ony el ūmytqan. Aşarşylyq, qiyn-qystau künderde adam balasy bas sauǧalap är tarapqa kettı emes pe, mynau Mūhaŋnyŋ üiı tūrǧan jer edı deitın adam tabylmaǧan ǧoi. Osy künge deiın qandai qoima saqtala qoiar deisıŋ, äldeqaşan şırıp ketken de bolar. Degenmen sandyqtyŋ kömılgenı anyq.
Qostanaida, Astanada M.Seralin atynda köşe bar. Eskı Örnekte mektep bar.
Eŋ bastysy – qazaqtyŋ tūŋǧyş jurnaly «Aiqapty», Qostanaidyŋ tūŋǧyş qazaq gazetı «Auyldy» şyǧarǧan, qazaqtyŋ tūŋǧyş jurnalist-redaktory, qazaq jurnalisterınıŋ bastauynda bolǧan Mūhamedjan Seralin jaiynda ūrpaqtarynyŋ qolynda derekter, jadynda estelıkter bar. Onyŋ esımı kömes­kılenbeidı!

Esengeldı SÜIINOV,
Astana qalasy.