Ūlt ūstazynyŋ ädıstemelık mūrasy

Qazaq örkenietınıŋ eŋ ırı qarqyndy damyǧan, güldengen tūsy – ötken ǧasyrdyŋ alǧaşqy qyryq-otyz jylynyŋ ülesıne tiedı. Būl kezeŋ «Baitūrsynov däuırı», «Baitūrsynov ǧasyry» delınıp te jür. Būlai delınuınıŋ basty sebebı – Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ūlt ǧylymynyŋ köşbasşysy boluy. Osyǧan orai kezınde oǧan Eldes Omarov «pervyi svetoch nauki» dep baǧa bergen.

Sondai-aq, Ahaŋ öz halqynyŋ «ūltynyŋ ar-namysy bola bılgen» (S.Seifullin) «qazaq jūrtynyŋ kösemı» (M.Äuezov) de. Rejisser T.Ahmetovtıŋ «Ahmet Baitūrsynov» telefilmınde söilegen sözınde akademik Z.Qabdolov: «Ahaŋ turaly M.Äuezovten artyq aitu qiyn. Ahmet Baitūrsynūly – XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq intelligensiiasynyŋ köşbasşysy. Şoqan, Ybyrai, Abaidan keiın Ahmettı qoiamyz. Būl – tört būryşymyzdyŋ tügeldengenınıŋ belgısındei», – degen-dı.

Belgılı ǧalym R.Syzdyqovanyŋ: «Ahmet Baitūrsynūly men onyŋ zamandas-pıkırlesterı jaiyndaǧy qazırgı jürgızılıp jatqan ızdenıs-zertteulerımızdı jinaqy bır ataumen «ahmettanu» dep aitar edım. Ahmettanu – tek bır ǧana qairatkerdı tanyp-bılu maqsatyn közdemei, tūtas bır kezeŋge qatysty mäselelerge baratyn tanym tarmaǧy boluǧa tiıs», – deuı qūptarlyq. Demek, Ahaŋ turaly söz qozǧau – qazaqtyŋ bırtuar ziialylary, eren tūlǧalary Ǧūmar Qaraş, Teljan Şonanūly, Mırjaqyp Dulatūly, Jüsıpbek Aimauytūly, Maǧjan Jūmabaiūly, Qoşke Kemeŋgerūly jäne t.b. turaly ırgelı de keŋ tynysty zertteulerge den qoiu da. Qazırgı taŋda ahmettanu ılımnıŋ är qyryna üŋıluşıler sapyna R.Syzdyqova, N.Oralbaeva, Ä.Jünısbekov, Z.Qabdolov, M.Qozybaev, K.Nūrpeiısov, K.Hūsaiynov, M.Jüsıpov, B.Hasanov, B.Äbılqasymov, F.Orazbaeva jäne t.b. qosuǧa bolar edı.

Ahaŋnyŋ 50 jyldyq mereitoiyna orai zamandas ızbasarlary retınde M.Äuezov «Ahaŋnyŋ elu jyldyq toiy (iubilei)» («Aqjol» gazetı, 1923, 4 aqpan, № 270), M.Dulatov «Ahmet Baitursunovich Baitursunov» (biografiialyq ocherk), I.Omarov «Uchenaia deiatelnost A.B.Baitursunova», T.Şonanov «Ahmet Baitursunovich Baitursunov v oblasti narodnogo prosveşeniia i literatury» siiaqty materialdaryn jariialaǧan. Sodan berı 99 jyl öttı. Biyl Ūlt Ūstazynyŋ tuǧanyna 150 jyl.

Öz tūsynda Ahaŋnyŋ 130 jyldyǧyna orai qazırgı Mahambet Ötemısov atyndaǧy Batys Qazaqstan universitetınde «Ahmettanu jäne qazaq filologiiasynyŋ özektı mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-praktikalyq konferensiianyŋ ötkızıluı de tegın emes. 1995 jyly (29 mausym) osy joldardyŋ avtory tarapynan professor N.Oralbaevanyŋ ǧylymi jetekşılıgımen tūŋǧyş ret «Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık mūrasy» taqyrybynda kandidattyq dissertasiia qorǧalsa, osy jyldyŋ qazan aiynan bastap universitetımızde Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy qazaq tılın oqytu ädıstemesı bırlestıgı jūmys jasap keledı. 1995 jyldan bastap studentterge «Ahmettanu» arnaiy kursy jürgızılıp kelse, 1998 jyly universitet baspahanasynan «Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık mūrasy» monografiiasy (8,0 baspa tabaq) jaryq kördı. Bügıngı taŋda būl baǧyttaǧy jūmys jalǧasyn tabuda. «Ahmet Baitūrsynūly jäne ädısteme ǧylymy» monografiiasy (10,0 baspa tabaq) baspa josparyna engızıldı. Kafedra janynan jylma-jyl «Ahmettanu tälımı» konferensiiasyn (qyrküiek aiynda) ötkızu ūiǧarylyp, diplom jūmystary qorǧaluda.

Uaqyt köşı ılgerı ozǧan saiyn qazaq fenomenı Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aiauly esımı älemdık män-maǧyna ala tüsude. Oǧan aiǧaq – älemnıŋ är şalǧaiynda, Orynbor men Almatyda, Türkiia men Germaniiada ötken halyqaralyq simpoziumder men konferensiialarda, basqa da alqaly jiyndardaǧy qazaq, orys, niderland, qyrǧyz, türık, nemıs, qaraqalpaq, özbek siiaqty özge de türlı ūlt ǧalymdarynyŋ ol jönındegı oi-tolǧamdary, ǧylymi baiandamalary men zertteu maqalalary.

1. Ahmet Baitūrsynūly älıppelerı turaly. Ahmet Baitūrsynūly halyqtyŋ sanasyna bırden äser etudı, aqyl-oiyn özgertudı, közın aşudy sauattandyrudan bastamaqşy boldy. Ol qoǧamdyq qyzmetın aǧartuşylyq jūmyspen qatar jürgızu qajettıgın tüsındı. Jūrtşylyqtyŋ sana-sezımın oiatu üşın, dūrys baǧyt aluy üşın jappai sauattandyru, oqytu kerek ekenın ūqty. Būl turaly ǧalym R.Syzdyqova bylai dep jazady: «Qysqasy, A.Baitūrsynūlynyŋ öz tılımen aitqanda, «baiǧa mal, oqyǧanǧa şen maqsat bop, jūrttyŋ qamyn oilaityn adam az» bop tūrǧanda, qaraŋǧy halqynyŋ sauatyn aşyp, bılım beru jolyn qalap alǧandardyŋ bırı, bırı emes, bıregeiı özı edı. Aǧartuşylyq – sol kezeŋdegı qazaq qauymynyŋ tırşılıgınde eŋ qajet, eŋ igılıktı ıs bolatyn. A.Baitūrsynūly osyny jaqsy bıldı, dūrys tanydy».

A.Baitūrsynūly 1905 jyly Qarqaralyda qyzmet atqaryp jürgen kezınde bır top qazaq ziialylary bırlesıp, patşa ükımetınıŋ joǧarǧy basqaru ornyna petisiia joldaǧany belgılı. Onda özge mäselelermen bırge qazaq dalasynda oqu-aǧartu ısın jolǧa qoiu kerektıgın naqty talap etken. 1913-1918 jyldar aralyǧynda 8000 dana taralymmen jaryq körgen «Qazaq» gazetınıŋ bas redaktory bola jürıp te A.Baitūrsynūly älıppe, oqulyq şyǧaru, sauat aşu, oqytu mäselelerın bır sät esten şyǧarmaǧan. 1913 jyly aqpannyŋ 2-sınde şyqqan gazettıŋ tūŋǧyş nömırınde-aq «oqu, oqytu, mektep, medrese, şkola, ǧylym, öner, tıl, ädebiet turasynda jön körsetu» negızgı közdeitın maqsaty men ūstanatyn baǧyttarynyŋ bastylarynyŋ bırı ekendıgın aitqan.

Al 1917 jyly jeltoqsannyŋ 5-13-ı aralyǧynda II jalpy Qazaq sezı ötkenı tarihtan mälım. Zertteuşı B.Qoişybaev osy sezdıŋ 25 müşeden tūratyn «Alaşorda» atty uaqytşa halyq keŋesın qūrǧanyn, A.Baitūrsynūlynyŋ halyq keŋesı qūramyna ūsynylmaǧanyn, onyŋ oqulyqtar jazu jönındegı komissiiaǧa sailanǧanyn jazady («Közqaras evoliusiiasy», Qazaq ädebietı, 1989, 27 qaŋtar). Iаǧni, būǧan deiın de sauat aştyru, oqytu baǧytyndaǧy älıppe, tıl qūraldaryn jaryqqa şyǧaryp ülgergen A.Baitūrsynūlynyŋ osy oraidaǧy halyqqa auadai qajettı ısın jalǧastyruy oryndy közdelgen. Al A.Baitūrsynūly sekıldı ǧūlamanyŋ qazaq jūrtşylyǧy üşın jasaǧan özge qyzmetterıne qosa äigılı oqulyqtar jazuyna da türtkı bolǧan negız – onyŋ jan sala ainalysqan jūmysy aǧartu ısı. A.Baitūrsynūly tuǧan halqyn oquǧa tek jalaŋ şaqyryp qana qoiǧan joq, sonymen qatar ol qazaq dalasyndaǧy mektepterdıŋ jai-küiın, bala oqytudyŋ amal-joldaryn gazet-jurnal betterınde naqtyly, jan-jaqty söz ettı. Būl oraidaǧy jazbalarynyŋ özı ülken bır tızbek qūraidy. Al būnyŋ özı A.Baitūrsynūlynyŋ älıppe, oqulyqtaryn qūrastyryp, jazuynyŋ baspaldaǧy, soǧan barar joldaǧy sürleuı ıspettı.

A.Baitūrsynūly bılım közınıŋ alǧaşqy satysy bastauyş mektepke basa nazar audarady. «Qazaq» gazetınıŋ betındegı «Bastauyş mektep» atty kölemdı maqalasynda avtor qazaqtyŋ bastauyş mektepterı qandai boluy kerektıgın mäsele etıp qoiyp, sol tūstaǧy qazaq jerındegı auyl mektepterınıŋ jaǧdaiy qiyn ekendıgın, olarda baǧdarlama, oqu qūraldary, tıptı oqu tärtıbı (mektep rejimı) joqtyǧyn, mūǧalımderdıŋ jetıspeitındıgın aitudan bastaǧan («Bastauyş mektep», «Qazaq» gazetı, 9 mamyr, №16). A.Baitūrsynūly bırde «qazaqta balalardy oqytatyn josyqtar (baǧdarlamalar) men kıtaptar (oqulyqtar) joq» dei kelıp, olardy jazu qajettıgın jäne arnauly pedagogtık bılımı bar mamandar daiarlau kerektıgın jazsa, endı bırde «bılımnıŋ bas qūraly – kıtap» dep, bılım konkursyn jariialau arqyly da oqu-aǧartu ısıne atsalysuǧa bolatyndyǧyn aitady. 1913 jyly «Qazaq» gazetınıŋ betındegı «Oqytu jaiynan» atty maqalasynda da osy oiyn naqtylaidy. Onda: «Būl künde qazaqşa oquda kemşılık köp. Äuelı, oqu qūraly kıtaptar joq. Noǧaişa oqu qūraldary qazaqqa üilespeidı. Ekınşı, qazaq mektebıne tüzelgen programma joq, onsyz oqu bır jönnen şyqpaidy. Üşınşı, bala oqytu ǧylymynan habardar mūǧalımder az», – dep tüiedı.

Qazaqşa oqulyqtar da bırden jazyla salmaǧany belgılı. Sol kezeŋde qazaqtyŋ közı aşyq ziialylary, aǧartuşylary osy oraida pıkırtalas jürgızıp, oi bölısıp otyrǧan. Sonyŋ bırı aǧartuşy ärı aqyn Tahir Jomartbaevtyŋ joǧarydaǧy maqaladaǧy «Äuelı qazaqşa oqytuǧa kerek kıtaptar daiar ma? Daiar bolmasa, noǧaişa kıtaptardy alamyz ba? Olardyŋ qaisysy jaqsy? Noǧailardyŋ tärtıptı mektepterınde tūtynyp jürgen programmalaryn sol küiınde alamyz ba? Iаki qazaqqa laiyqtap, yŋǧailaimyz ba?» degen saualdary. A.Baitūrsynūly būǧan jauap retınde noǧaişa oqu qūraldary qazaqqa üilespeitındıgın bırden aitady. Bıraq tap sol tūsta qazaq mūǧalımderınıŋ qolyna ūstata salar oqulyq ta joq bolatyn. Amaldyŋ joqtyǧynan A.Baitūrsynūly: «Sondyqtan qazaqta oqu qūraly kıtaptar bolmasa, noǧai kıtaptarymen oqytpasqa şara joq. Qazaq balalaryn noǧai kıtaptarymen oqytuda qolaisyzdyq, kemşılık köp, bıraq amalsyz ol kemşılıktermen kelısemız. Noǧai kıtaptarymen oqytqan soŋ, olardyŋ programmalaryn almasqa bolmaidy. Programmasyn qazaqqa yŋǧailaumen, qazaqşa qūraldar sai bolmaǧan soŋ, programma bır jaqqa, oqu ekınşı jaqqa – ekeuı ekı jaqqa ketedı. Programmada kerek degen närselerdıŋ bırı bolmasa da, köbı oqu qūraldarynan tabylarǧa kerek. Noǧaidyŋ tärtıptı mektebındegı programmasyn ala tūratyn bolǧan soŋ, oqu kıtaptaryn da sol tärtıptı mektepterınen alarǧa tiıs», – deidı.

«Jastardyŋ oqu-tärbie jūmysy tüzelmei, jūrttyŋ ısı tüzelmeidı. Oqu ısın tüzeuge köp närse kerek, onyŋ bızde būl künde bırı de joq. Ai men kündei, ämbege bırdei bılım – köp ortasyndaǧy mülık, onan sybaǧa ala alǧandar alyp jatyr, ala almaǧandar qūr qalyp jatyr. Sol qūr qalyp otyrǧannyŋ bırı – bızdıŋ qazaq. Qūr qalǧanyn qazaqtyŋ özı de sezıp, balasyn oqytuǧa, bılım üiretuge yqylassyz emes, bıraq jaŋadan bastalǧan jūmys tärtıpke tüse almai jatyr. «Köş jüre tüzeler» degen, tübınde tüzelmei qalmas, tüzetuge jūrt azamaty qam qylmasa», – degen aǧartuşy oquǧa kerek qūraldar, ol qūraldardyŋ ışınde eŋ kerektısı ärı qymbaty oqu kıtaptaryn şyǧarudy ärıden oilaidy. «Oqu qūraldary saily bolmasa, onyŋ ışınde oqu kıtaptary oŋdy bolmasa, oqu da oŋdy bolmaidy. Şeberge aspap serık, mūǧalımge qūral serık. Aspapsyz şeberler eş närse ıstei almaidy, qūralsyz mūǧalımder bala oqyta almaidy», ne bolmasa, «Dükensız ūsta eş närse ıstei almaidy, mūǧalımder de, qandai jaqsy bolǧanmen, qūralsyz balalardy oqyta almaidy» degen tūjyrymǧa keledı. Osy saladaǧy A.Baitūrsynūlynyŋ zor eŋbegın ǧalym R.Syzdyqovanyŋ sözımen tüiındesek bylaişa örıler edı: «A.Baitūrsynūly – qazaq arasynda mektep ısın (jalpy aǧartuşylyqty) jolǧa qoiuǧa küş salǧan, bala oqytyp, ūstazdyq qūrǧan praktik. Sonymen qatar ol oqu-aǧartudy jolǧa qoiu üşın qajet özge de şaralardy qolǧa alǧan qairatker boldy. Būl şaralar: qazaq jazuyna laiyq grafika tüzu, jazu tärtıbı – emlenı jazu, qazaqşa sauat aşatyn «Älıppe» jazu, ana tılın tanyp oqityn mektep oqulyqtaryn jazu, bala oqytudyŋ ädısterın körsetu. Mıne, osy oraida A.Baitūrsynūly qazaq mädenietı kögınde jalaŋ aǧartuşy bolyp emes, ǧalym-aǧartuşy bolyp körınedı».

Ötken ǧasyrdyŋ 10-jyldarynan bastap qazaq qoǧamynda oqu-aǧartu ideiasynyŋ jandanuyna bailanysty balalardyŋ sauatyn aşatyn älıppe qūraldaryn jasau qolǧa alyna bastady. Ufa, Orynbor qalalarynyŋ baspahanalarynda bırqatar avtorlardyŋ (M.Nūrbaev, M.Maldybaev, Z.Erǧaliev t.b.) qazaqşa älıppelerı jaryq kördı, bıraq būlardyŋ köbı bırer basylymnan artyq jariialanbai, keŋınen qoldanys taba almady.

A.Baitūrsynūlynyŋ qazaqşa älıppesı 40 bettık kölemde «Oqu qūraly» degen atpen tūŋǧyş ret 1912 jyly Orynbor qalasynda M.Ş.Kärımov, Ş.Qūsaiynovtar baspasynda jaryq kördı. Osy rette aǧartuşy ǧalymdarymyzdyŋ bırı T.Şonanūly: «Būǧan deiın bızde öz älıppemız bolǧan emes. Dümşe moldalar älıppe jasai almai, balalardy «Älıp-bi» şartymen qaǧaz jüzınde oqytsa, al missionerler Vasilev, Alektorov, Rojinskii jäne basqalar qazaq älıppesın orys transkripsiiasymen berdı», – dep jazdy. Tūŋǧyş oqulyq avtorynyŋ özı de qazaqşa älıppenıŋ 1-kıtaby dep körsetken. Oqu qūraly sol kezdegı eŋ aldyŋǧy oqytu ädısterınıŋ bırı usul sotie jolymen tärtıp etılgen. Oqu qūralynyŋ titul betıne alty tarmaq öleŋ jolyn keltırgen («Balalar! Būl jol basy danalyqqa. Kelıŋder, tüsıp, baiqap qaralyq ta! Bū jolmen bara jatqan özıŋdei köp. Solardy köre tūra qalalyq pa? Danalyq – öşpes jaryq, ketpes bailyq. Jürıŋder ızdep tauyp alalyq ta!»). Soŋyna «A.B.» dep körsetken. Qarap otyrsaq, būl öleŋ joldary ataqty Ybyraidyŋ küllı alaş elıne belgılı «Kel, balalar, oqylyq!» atty äigılı şumaǧymen ündes, taqyryby bır – oquǧa, öşpes jaryq, ketpes bailyq-danalyqqa bastar jolǧa tüsuge şaqyrady. Tituldyŋ ekınşı jaǧyna: «Būl alifbadaǧy qai harıf qandai dybystyŋ belgısı, olar qai orynda qalaişa jazylmaqşy häm balalar alifbaǧa tüspei tūryp dybyspen qalai jattyqpaqşy – būlar jaiyn «Baianşy» degen kıtapşadan qaraŋyz. Qazaqtan basqa türkı, arab, parsy sözderıne jazylatūǧyn harıpter alifbaǧa jalǧas 2-kıtaptan oqylady», – degen joldarmen sılteme bergen.

A.Baitūrsynūlynyŋ «Oqu qūraly» 1912-1925 jaldar aralyǧynda 7 ret qaita basylyp, oqu aǧartu jūmysynda bırşama ūzaǧyraq ärı keŋırek paidalanylady. Negızınen A.Baitūrsynūly älıppelerı Orynbor, Semei, Taşkent, Qyzylorda qalalarynda basylyp şyqty. Sonyŋ ışınde Orynborda – 9, Semeide-2, Taşkentte-1 (2), Qyzylordada-5 (6) retten basyldy.

Oqu qūralynyŋ tūŋǧyş basylymy 1912 jyly 40 bet, ekınşı basylymy 1914 jyly 96 bet, üşınşısı 1916 jyly 98 bet, törtınşısı 1922 jyly 95 bet, besınşısı 1922 jyly 70 bet, altynşysy 1923 jyly 72 bet, jetınşısı 1925 jyly 72 bet kölemınde jaryq körgen. Alǧaşqy beseuınıŋ titul betterınde «Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa alifa», «Bırınşı kıtap» ne «Bırınşı jyldyq kıtap» dep körsetılse, soŋǧy ekı basylymda «Qazaqşa älıp-bi» delıngen. Oqulyq betınıŋ sanyna qarap közımız jetıp otyrǧandai älıppelerdıŋ kölemı de ärqily. Alǧaşqyda kölem mölşerı tolyqtyrylyp ūlǧaia tüsken de, 1922 jyldan bastap qyrlanyp yqşamdalǧan.

Al 1913 jyly Orynbor qalasynda basylǧan 52 bettık «Oqu qūralyn» «qazaqtan basqa türkı, arab, parsy sözderıne jazylatyn ärıpterdı üiretu üşın häm oquǧa töselu üşın tärtıp etken». Būl eŋbektı «Alifbaǧa jalǧas kıtap» dep körsetedı. Iаǧni, ädısker oqytudyŋ, sauattanudyŋ būl qyryna da köz jügırtıp, boilap qaraǧan. Sondai-aq būl tūsta qara tanymauşylar sapynda tek büldırşın jasyndaǧylar ǧana emes, eresekter de bar ekenı belgılı. Al olardyŋ sauat aşu joly da erekşe bolary sözsız. Endeşe, A.Baitūrsynūly da būl ürdıstı anyq tanyp, ara jıgın ajyrata bılgen. 1921 jyly Semeide (30 bettık), Orynborda (90 bettık) basylǧan «Oqu qūraly – osy baǧyttaǧy alǧaşqy ūmtylystan tuǧan qadam. Bırınşısınıŋ titul betınde «Jaŋa jolmen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Bırınşı kıtap. Ülkender üşın». Ekınşısınde «Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Bırınşı kıtap» degen jazu bar. Sauatsyzdardyŋ basym köpşılıgı eresekter ekenıne közı anyq jetkennen keiın, A.Baitūrsynūly būl oraidaǧy älıppege qaita oralyp nazar salǧan, öŋdep tolyqtyrǧanǧa ūqsaidy. Nätijesınde 1924 jyly Orynbor qalasynda 144 bet, 1926 jyly Semei qalasynda 83 bet kölemınde «Sauat aşqyş» atty älıppe oqulyǧy basyldy. Ekeuınde de «Dybys ädıs jolymen tärtıptelgen qazaqşa älıp-bi. Sauatsyz ülkender üşın bırınşı kıtap» delıngen. Semeidegı nūsqasy «Gubizdattyŋ baspahanasy» (Semeidıŋ gubernelık baspasy) arqyly 7400 taralymmen jaryq kördı.

A.Baitūrsynūly ärbır älıppesın şyǧaru üstınde ony ünemı üzdıksız jetıldıru, tolyqtyru jūmystarymen ainalysty. Onyŋ «Oqu qūraly» tek sauat aşyp qoimaidy, sondai-aq şäkırtter üşın tanymdyq materialdar da qosymşa ūsynylyp otyrylǧan. 1914 jyly Orynborda jaryq körgen «Oqu qūralynyŋ» ekınşı basylymynda avtordyŋ özı qūrastyrǧan, şäkırtın aluan tolǧanysqa tüsıretın 24 şaǧyn äŋgıme berılıp, oqulyq «Balalyq küi» öleŋımen aiaqtalǧan.

Būl oqu qūraldaryna öz tūsynda är türlı baǧalar da berılgen. Mäselen, ädısker ǧalym T.Şonanūly: «… Ahmettıŋ jaŋa alfavitı men jaŋa älıppesı bızdıŋ örkendeuımızge zor paidasyn tigızetın qūbylys edı. …Al Ahmettıŋ kıtaptary bolsa qazırgı qazaq mektepterınde qoldanylatyn jalǧyz oqulyq. …Bızdıŋ mūǧalımder oqytyp jatqan bügıngı evropalyq ädıs – Ahmet Baitūrsynūlynyŋ janaşyrlyq qyzmetınıŋ jemısı», – dep joǧary baǧalady.

A.Baitūrsynūly ünemı ızdenıstıŋ nätijesınde 1926 jyly «Älıppenıŋ» jaŋa türın jazyp ūsynady. Būl jaŋa qūral osy küngıdei türlı surettermen berılgen oqulyq edı. Kıtap «Älıp-bi» degen atpen 1926 jyly Qyzylorda qalasynan 116 bet kölemde basylyp şyǧady. Osy joly «Jaŋa mektep» jurnaly betınde jazǧan resenziiasynda T.Şonanūly A.Baitūrsynūly «Älıp-biın» «ülken olja» retınde baǧalaidy: «Būl älıp-biı oqu qūraldyǧy jaǧynan bır qymbat bolsa, ışkı maŋyzymen ekı ese qymbat. Jaŋa älıp-bi Ahaŋnyŋ būrynǧy älıp-bilerıne tıptı ūqsamaidy. Ahaŋ būrynǧy älıp-bilerı kezınde «älıp-ekı üsın ännen», «Abjet äuesten», eskı moldalar oqytu ädısınen, eskı «qytai» jazuynan qūtyldyrsa, būl älıppe bızdı būl küngı pedagogikanyŋ soŋǧy sözımen tanystyryp otyr, jazu ädısı jaǧynan da, mazmūn jaǧynan da pedagogikanyŋ üstımızdegı maqsaty men baǧytyna üilesıp şyǧyp otyr», – dep jazady. Sondai-aq, älıppe kıtabynyŋ sapaly şyǧuy jönınde de öz pıkırın bıldıredı. Būl oraida resenziia avtory: «Kıtapta 126 sügıret bar. Mūnan basqa diaǧram jäne basqa türlı syzyqtar bar. Sügıretter jaqsy, basyluy ädemı, ärıpterı ırı, syrty qolaily», – deidı [2]. Al 1927 jyly tap osy kölemde «Älıp-bidıŋ» ekınşı basylymyn Qyzylorda – Taşkent baspalary bırıgıp şyǧardy. Aqyrynda 1928 jyly Qyzylorda qalasynda oqulyqtyŋ üşınşı basylymy 20000 taralymmen jaryqqa şyqty.

Tūŋǧyş qazaq keŋes bibliografy Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Qazaq tılınde basylǧan kıtaptardyŋ körsetkışı» eŋbegınde A.Baitūrsynūlynyŋ oqulyqtaryna körnektı oryn berılgen. Osy körsetkışte 1926 jyly jaryq körgen «Älıp-bi» oqulyǧyna Qazaqstan memlekettık bılım keŋesı bylaişa joǧary baǧa bergen: «Būrynǧy Älıpbi qazaq mūǧalımderın eŋ alǧaş Europa oqu ädısterımen tanystyrudyŋ üstıne, kezınde ärı töte jol salyp, qazaq arasynda oqu jönındegı eskılıktı joiǧan edı. Mynau jaŋa Älıpbi būrynǧylardan qai rette bolsa da asa artyq. Būl Älıpbidıŋ mazmūny, qazaq jaǧdaiyna qarai memlekettık bılım keŋesınıŋ jaŋa baǧdarlamasyna üilesımdı bolyp şyqqan. Sözderı balanyŋ ūǧymyna qolaily tärtıppen qūralǧan. Būl Älıpbi oquǧa qolaily. Şyǧaruşynyŋ ülken şeberlıgı körınıp tūr. Oquşyǧa būl Älıpbi asa qyzyqty, balany özdıgınen bıluge, özdıgınen üirenuge ūmtyldyratyn türde jazylǧan. Syrtqy körınısıne qaraǧanda tūtas sözder ädısımen jazylǧan syqyldy, bıraq täjıribesı az mūǧalımder mūnymen dybys ädısı boiynşa da oqyta alady. Äŋgımelerı balalar üşın qyzyq, jeŋıl, zamanǧa laiyq. Mazmūn jaǧynan, ädıs jaǧynan da artyq kemşılık taba almadyq. Būl Älıpbi būrynǧysyna jüdä ūqsamaidy. Köŋıldegıdei bolyp şyqqan» [3]. Osy ıspettı pıkırdı ädısker ǧalym T.Şonanūly da bylai bıldıredı: «Būl jönınde ana tılı metodikasynyŋ (metodika – tarih jüzınde adam balasynyŋ üiretu täjıribelerınıŋ şyǧarǧan qorytyndylary men zaŋdarynyŋ jinaǧy) betı amerika ädısıne qarai maŋdaiyn audarǧan soŋ, Ahaŋ jaŋa Älıpbiın dybys ädısımen de, amerika ädısımen de oqytuǧa jaramdy qylyp şyǧarǧan. Būl amerika ädısımen oqyta alǧan tūtas söz jüiesın qoldansyn, älı kelmese qalyŋ mūǧalım būrynǧy dybys ädısın qoldansyn degen bolar. Jaŋa Älıpbidıŋ būl bır ūnamdy jerı».

A.Baitūrsynūly özı de būl «Jaŋa Älıpbidı» şyǧarudaǧy talpynysyn 1925 jyly qazannyŋ 21-ınde: «Būl älıp-bi kıtaby jaŋa ädıske köşu jüzındegı köŋıl tılegı qol qysqalyǧyn bır-bırıne janastyryp jaqyndastyru şarasyn tabu türde şyǧarylyp tūr. Üiretu jaǧynan «dybys ädısı» men «tūtas oqu» ädısınıŋ ekeuıne bırdei jararlyǧy közdeldı. Mazmūn jaǧynan qazaq jaǧdaiyna janastyrylyp, jaŋa programma (Guvs programmasyna) boluy közdeldı», – dep jazdy.

Būlarǧa qosa Ahmet Baitūrsynūly men Teljan Şonanūly ekeuı bırlesıp Qyzylorda qalasynan 1926 jyly 412 bettık erekşe kıtap şyǧarǧan. Ol mekteptıŋ III-IV synyptaryna arnalǧan hrestomatiia kıtaby. Būl da «Oqu qūraly» dep atalady. Oqulyqqa engen mätınder san aluan taqyrypty qamtyǧan, 75 suretı bar. Bıraq ol älıppe türındegı «Oqu qūralynan» özgeşe. Būl hrestomatiianyŋ 1927 jyly ekınşı, al 1928 jyly üşınşı basylymy Qyzylordadan şyǧady.

 Oqu-aǧartu salasynda öşpes ız qaldyrǧan A.Baitūrsynūly älıppelerı jetı ret basylym kördı. Osynşama taralymnan basylym körıp, aǧartu salasynda ūzaq qoldanysqa ie bolǧan özge bırde-bır älıppe, oqulyq joq. Basqa avtorlardyŋ älıppelerı qūrylymdyq, ädıstemelık jaǧynan engızılgen materialdary jaǧynan olqy soǧyp, bır ret basylym köruden aspaidy. Al A.Baitūrsynūlynyŋ älıppe, oqulyqtary sol tūstaǧy jinaqtalǧan aldyŋǧy qatarly täjıribelerge süiene otyryp, belgılı pedagogikalyq-didaktikalyq qaǧidattardy saqtai bıluımen, jasöspırımderdıŋ psihologiialyq jas erekşelıkterın, tıptı ūlttyq erekşelıkterın eskere jazuymen qūndy boldy. A.Baitūrsynūly älıppelerın qazaq jūrtşylyǧy ana tılınde jazylǧan asa qajettı tyŋ qūral retınde qabyldady. Ūly aǧartuşynyŋ älıppe, oqulyqtarynyŋ üstı-üstıne mol taralymmen basylyp, ūzaq qoldanyluynyŋ bır astary osynda.

1. Ahmet Baitūrsynūly «Tıl – qūraldarynyŋ» basylym köruı jaily. A.Baitūrsynūlynyŋ «Tıl qūraldary» qazaq tılınıŋ grammatikalyq qūrylymyn ana tılınde taldap beru maqsatynan tuǧan. «Tıl qūraldardy» ūsynudaǧy alǧa qoiǧan maqsaty jönınde A.Baitūrsynūly oqulyqqa jazǧan «Söz basynda» jetkılıktı baiandaǧan. Onda adamnyŋ adamdyq belgısınıŋ zory, jūmsaityn qaruynyŋ bırı retınde tıldı joǧary baǧalai otyryp: «Osy düniedegı adamdar tılınen airylyp, söileuden qalsa qandai qiyndyq küige tüser edı, osy küngı adamdar jazudan airylyp, jaza almaityn küige ūşyrasa, ondaǧy küiı de tılınen airylǧanynan jeŋıl bolmas edı», – deidı. Endeşe, jazu zamanynda, jazumen söilesu auyzben söilesuden de artyq därejege jetken zamanda «söilei bılu qandai kerek bolsa, jaza bıludıŋ kerektıgı onan da artyq. Söilegende sözdıŋ jüiesın, qisynyn keltırıp söileu qandai kerek bolsa, jazǧanda da, sözdıŋ kestesın keltırıp jazu sondai kerek. Sözdıŋ jüiesın, qisynyn keltırıp jaza bıluge qai söz qandai orynda qalai özgerılıp, qalaişa bırıne-bırı qiyndasyp jalǧasatyn jüiesın bılu kerek» degen tüiınge keledı. Al būl kürdelı tüiındı şeşetın bır-aq närse, ol – «Tıl-qūraldary». Osy ıspettı oilardan kelıp A. Baitūrsynūly: «Qazaqtyŋ bastauyş mektebınde basqa bılımdermen qatar qazaq tılınıŋ dybys, söz, söilem jüielerın üiretu kerek. Bastauyş mekteptegı oquǧa şamalap qazaq tılınıŋ dybys, söz, söilem jüielerın balalarǧa oqytuǧa osy «Tıl-qūral» degen kıtapşalardy şyǧardyq», – deidı.

Jalpy A. Baitūrsynūlynyŋ bastauyş mektepte balalarǧa arnalǧan tıl tanytu ısı dybys jüiesı men türlerı, söz jüiesı men türlerı, söilem jüiesı men türlerı syndy üş satyǧa bölınedı. Oqulyq avtory bırınşı tıl tanytqyş kıtaptyŋ 1925 jylǧy basylymynda «Tıl-qūral» üşke bölıngenmen, ärqaisysy är jyl oqylmaidy. Būl üşke bölu jyldyq oqu mölşerımen emes, tıl bılımınıŋ jüiesı boiynşa üiretken uaqytta är jüiesınen balalardyŋ şamasyna qarai älı kelerlıkterı alynyp üiretıledı. Qandai qai jylda üiretıletını bastauyş mektep programdarynda körsetılgen», – degen pıkır de keltıredı. Ärine, būl qazaq tılın belgılı bır baǧdarlama boiynşa oqytudyŋ tiımdılıgın aŋǧartsa kerek.

Qalai bolǧannyŋ özınde de A. Baitūrsynūlynyŋ «Tıl-qūraldary» – qazaq qauymy üşın būryn-soŋdy bolmaǧan sony dünie, tyŋ qūbylys edı. Oqulyq avtorynyŋ özı de: «Tıl-qūral» degen aty qandai jat körınse, ışkı mazmūny da äuelgı kezde sondai jat körıner, üitkenı būl – qazaqta būryn bolmaǧan jaŋa zat. Halyqta būryn bolmaǧan närse jaŋa şyqqan kezde jat körınıp, bırte-bırte boiy üirengen soŋ jatyrqau qalatyn. Arabşa häm orysşa nahu, sarf üirengenderge jat körıngenımen, tüsınıksız bolmas. Arab häm orys nahu, sarflarynda oqylatyn zattar mūnda da oqylady. Aiyrmasy sol ǧana, onda arabşa ia orysşa aitylǧan esımder mūnda qazaqşa aitylady. Olai bolǧanda oqylatyn zaty bır, aty ǧana basqa», – degenı bar.

A. Baitūrsynūlynyŋ tıldıŋ dybys jüiesı men türlerıne (fonetika) arnalǧan «Tıl-qūral» atty oqulyǧynyŋ I bölımı 1914 jyly Orynbor qalasynda jaryq köredı. Kıtaptyŋ titul paraǧynda «Tıl-qūral» (qazaq tılınıŋ sarfy) «bırınşı jyldyq» dep körsetılgen. Būl jerde bız oqulyq «dybys jüiesı men türlerıne arnalǧan» degendı şartty türde alyp otyrmyz, sebebı eŋbek tek fonetikaǧa ǧana arnalmaǧan. Ony avtor sözımen bylaişa baiandauǧa bolar edı: «Tıl-qūral» üş jylǧa bölıngende, bırınşı jylda oqytuǧa ūiǧarǧanymyz: söileu men söilemdı aiyru, söz ben sözdıŋ buynyn aiyru, buyn men buyndaǧy dybysty aiyru, qazaq tılındegı dybystar häm olarǧa arnalǧan harıfter qazaq sözıne jazylatyn harıfter turasyndaǧy erejeler, qazaq tılındegı sözderdıŋ tūlǧalary. Bırınşı jylda üiretuge osy jetkılıktı bolar, üitkenı «Tıl-qūraldardaǧy» zattar qazaqşa häm arabşa alifbalardaǧy harıfterdı balalar üirenıp bolǧannan keiın üiretıledı. Balalarǧa köp üiretem dep, asyǧyp şala-şarpy üiretuden, az da bolsa anyqtap nyq üiretu abzal. Äsırese bırınşı jyl oqylatyn «Tıl-qūraly» tıl bılımınıŋ negızı bolǧandyqtan, nyq üiretılerge kerek». Baiqap otyrǧanymyzdai, mūnda A. Baitūrsynūly özınıŋ ädıstemelık tūjyrymyn da aita ketken.

«Tıl-qūraldyŋ» fonetikaǧa arnalǧan alǧaşqy kıtabynyŋ kölemı 53 bet. Oqulyqtyŋ I bölımınıŋ keiıngı basylymdarynyŋ kölemı de, taralymy da özgerıp, ösıp-kemıp otyrǧan. Oqulyq 1918 jyly Taşkentten 32 bet (baǧasy 50 tiyn), 1920 jyly Qazan qalasynan 46 bet (Lito-Tipografiia «Umid». Bastyruşy: qyrǧyz-qazaq özgerıs komitetınıŋ oqu bölımı. Baǧasy 15 tiyn), 1922 jyly taǧy da Taşkentten 90 bet (Taralymy 35 000 dana, baǧasy 50 tiyn), 1923 jyly (üşınşı basyluy dep körsetılgen), 1924 jyly (alǧaşqysy törtınşı basyluy, taralymy 10 000 dana, baǧasy 15 tiyn, QASR Mem. baspasy) jyldary ekı qaitara (keiıngısı besınşı basyluy, taralymy 5 000 dana, baǧasy 30 tiyn, titul betınde orys tılınde de «İzdanie 5-e, Grammatika kirgizskogo iazyka. «Til-kural», chast 1-ia, fonetika. Kirgizskoe gos. izd. Orenburg, 1924g.» dep körsetılgen. Qazaqstan memlekettık baspasöz bölımı delıngen) Orynbor qalasynda 46, 48 bet kölemınde jariialandy. Bır qyzyǧy osy kıtaptyŋ Qyzylorda qalasynda 1925, 1926 jyldary jaryq körgen nūsqalarynda da «5-şı basyluy» delıngen. Mäselen, oqulyqtyŋ 1925 jylǧy nūsqasynyŋ titul betınde «Dybys jüiesı men türlerı. 1-ınşı tıl tanytqyş kıtap. Qazaq-qyrǧyz bılımpazdarynyŋ 1-ınşı tobynyŋ qaulysy boiynşa özgertılıp 5-şı basyluy» (Orys tılınde «Grammatika kazahskogo iazyka», «Til-kural». Chast 1-ia, fonetika, Kazahstanskoe gos.izd.» dep te jazylǧan) dep körsetılgen. 39 bettık kölemdegı oqulyqtyŋ taralymy jönınde aitar bolsaq, kıtaptyŋ ışkı jaǧynda 7 000 dana, syrtynda 10 000 dana mölşerı berılgen. Qūny 35 tiyndyq «Tıl-qūral» oqulyǧynyŋ syrtqy aqşyl tüstı qatty mūqabasy älı de Almaty qalasyndaǧy Ūlttyq kıtaphanasynyŋ sirek qoljazbalar bölımınde saqtalǧan. Al osynşama kölemdı 1926 jylǧy nūsqasynyŋ titul paraǧynda da «Dybys jüiesı men türlerı. 1-şı tıl tanytqyş kıtap. Özgertpei besınşı basyluy» delıngen. «Tıl-qūraldyŋ» özgertılgen altynşy (taralymy – 20 000 dana), jetınşı (taralymy – 15 000 dana) basylymdary 1927 jyly 39 bet kölemınde Qyzylordadan jaryq kördı.

Qazaq tılınıŋ söz jüiesı men türlerıne (morfologiia) arnalǧan «Tıl-qūraldyŋ» ekınşı kıtaby 1915 jyly Orynbor qalasynda basyldy. Kölemı – 120 bet. Titul paraqta «Tıl-qūral» (qazaq tılınıŋ sarfy) «2-nşı jyldyq» dep jazylǧan. «Tıl-qūraldyŋ» II bölımınıŋ keiıngı basylymdary 1920 (Taşkent, kölemı 96 bet, qūny 1 som 50 tiyn, Türkıstan mem. baspasy, №6 baspahana), 1922 (Taşkent. 96 bet, ekınşı basyluy), 1923 (Orynbor, 128 bet, taralymy – 10 000 dana, üşınşı basyluy), 1924 (Orynbor, 128 bet, 70 tiyn, 10 000 dana, törtınşı basyluy), 1925 (Qyzylorda, 122 bet, 10 000 dana, tüzetılıp, tolyqtyrylyp, jaŋa emlemen besınşı basyluy), 1927 (122 bet kölemınde Qyzylorda qalasynda altynşy, jetınşı basylymdary) jyldary jaryq köredı. «Tıl-qūraldyŋ» soŋǧy jetınşı basylymynyŋ titul betınde orysşa-latynşa «A.Baitursunov. Grammatika kazahskogo iaz. «Til-kural», kniga II-ia. Etimologiia YII izdanie» dep jazylǧan. A.Baitūrsynūlynyŋ «Tıl-qūraldary» äuelı Qyzylordada basylyp, keiın Semei baspahanasynda köbeitılıp otyrǧan. Oǧan oqulyqtyŋ jetınşı basylymyndaǧy tituldyŋ ışkı betındegı «Tipografiia Semipalatinskogo Gubern. İz-va «Semgubizdat» Zak. №914», ne bolmasa, kıtap soŋyndaǧy «İspolneno Semipalat. Gub. İzdatelstvom po zakazu KazGİZA» degen mälımetter aiǧaq. Jetınşı basylym 5 000 taralymmen basylǧan.

A. Baitūrsynūlynyŋ «Tıl-qūralynyŋ» söilem jüiesı men türlerıne (sintaksis) arnaǧan bölımınıŋ 68 bettık basylymy 1923 jyly Orynbor qalasynda jaryq kördı. Oqulyqtyŋ titul paraǧynda «Söilem jüiesı häm türlerı. Üşınşı tıl tanytqyş kıtap» delıngen. Sintaksis tarauyn baiandaityn III kıtaptyŋ ekınşı basylymy 1924 jyly Orynborda (67 bet kölemınde) tüzetılıp, tolyqtyrylyp, jaŋa emlemen jazylǧan üşınşı basylymyn 1925 jyly (taralymy – 7 000 dana, baǧasy – 45 tiyn), törtınşı, besınşı basylymdary 1927 jyly 73 bet kölemınde Qyzylorda qalasynda basylyp şyǧaryldy. Aqşyl kök jūqa mūqabaly oqulyqtyŋ 73 bettık besınşı basylymy Semei qalasynda (Semgubizdat. Zak. №666) 10 000 taralymmen köbeitılıp jariialanǧan. Qūny – 40 tiyn. «Tıl-qūral» oqulyǧynyŋ soŋǧy altynşy basylymy 1928 jyly Taşkent-Qyzylorda qalalarynda 10 000 taralymmen basylǧan. Kölemı – 72 bet. Kıtaptyŋ titul betınde qazaqşaǧa qosa «Grammatika kazahskogo iazyka «Til-kural». Kniga III-ia. Sintaksis. İzdanie 6-e» dep orysşa, latynşa körsetıldı. Bızdıŋşe, būl naqty derekterdı bıludıŋ öz orny bar. Äitpese, «Tıl-qūraldyŋ» şyqqan jyldaryn ärkım ärqily aityp jür.

Sonymen A. Baitūrsynūlynyŋ öz tūsynda ülken sūranysqa ie bolǧan «Tıl-qūraldarynyŋ» baspa betın köruınıŋ özı bır sala eken. «Tıl-qūral» oqulyqtaryn öz kezeŋınde tek Qazaqstan territoriiasynda ǧana emes, qyrǧyz, türkımen, özbek, tatar jerındegı bauyrlarymyz da paidalanǧany bügınde aiqyn. Tıptı, A. Baitūrsynūly eŋbekterın terıp jinaqtap jürgenımızde, ädıskerdıŋ 1924 jyly Orynborda basylyp şyqqan «Tıl-qūralynyŋ» mūhit asyp, AQŞ-tyŋ Niu-Iork universitetınıŋ kıtaphanasynan şyǧuynyŋ özı eŋbektıŋ qūndylyǧyna bır aiǧaq. Ǧalymnyŋ «Tıl tanytqyş» eŋbekterınıŋ tıl bılımı ǧylymyndaǧy, praktikalyq ısımızdegı baǧalylyǧy jönınde öz kezınde de, bügıngı tūsta da aluan tūjyrymdar aityldy, älı de aityluda. Soŋǧylardyŋ bırer pıkırın keltırer bolsaq, ǧalym R. Syzdyqova: «Tıl-qūral» – qazaq tılınıŋ tūŋǧyş oqulyǧy. Bastauyş mektepke, iaǧni, alǧaşqy 4-5 jyl oqityn şäkırtterge arnalǧanymen, qazaq tılınıŋ fonetikalyq jäne grammatikalyq (morfologiialyq-sintaksistık) qūrylymyn taldap, jüielep, tanytyp bergen qazaq tılındegı tūŋǧyş ǧylymi jūmystyŋ basy. Būl oqulyqtar – «qazaq tıl bılımı» atty ǧylym salasynyŋ ana tılımızdegı bastamasy jäne dūrys, jaqsy bastamasy. Öitkenı, qazaq tılınıŋ dybystyq qūramynyŋ klassifikasiiasy da, söz taptaryn ajyratyp, söz tūlǧalarynyŋ türlerın körsetude de, sözderdıŋ (septelu, täueldenu, jıktelu) tärtıbın tanytuda da, söilem türlerın ajyratuda da – qysqasy, qazaq tılı fonetikasy men grammatikasyn taldap-tanytu künı bügınge deiın A.Baitūrsynūlynyŋ atalǧan oqulyqtarynyŋ negızınde berılıp keledı. Tıldık är kategoriiany klassifikasiiasynan bastap, bükıl terminderıne deiın (bıren-saran jeke sätterde bolmasa) qazırgı mektep grammatikasy A.Baitūrsynūly salǧan negızde ūsynylyp otyr», – degenı öte oryndy da däl berılgen baǧa. Ne bolmasa, belgılı ǧalym N. Oralbaeva «Grammatika ılımınıŋ bastau közderı» degen maqalasynda: «Qazaq grammatikasy jüielı türde zerttelıp, ǧylym retınde bırden qalyptasa qoiǧan joq. Qazaq tılınıŋ grammatikasyn şyn mänınde jüiege keltıru keŋes däuırınde qolǧa alynǧanyn eskersek, onda osy ıstıŋ bastauynda tūrǧan ǧalymdardy esten şyǧaruǧa bolmaidy. Öitkenı jüktıŋ eŋ auyryn solar köteredı. «Adamnyŋ adamşylyǧy ıstı bastaǧandyǧynan bılınedı, qalai bıtırgendıgınde emes» dep ūly Abai aitqandai, qazaq tılınıŋ alǧaşqy oqulyqtaryn, baǧdarlamalaryn jazudy bastaǧan Ahmet Baitūrsynovtyŋ, Qūdaibergen Jūbanovtyŋ igılıktı ısterı men ülgılı täjıribelerıne dän riza ūrpaqtary ony ūmytpai, maŋyzyn tüsınıp otyruy paryz dep sanaimyz», – degen qūptarlyq pıkır aitady. Al ǧalym T.Qordabaev: «Ahaŋnyŋ būl oqulyqtary qazaq tıl bılımınıŋ qazaq tılınde alǧaş baiandala bastaǧan zamanynda, būdan sandaǧan jyl būryn şyqqanyna qaramastan tıldık kategoriialardyŋ termindık auytquy jaǧynan da, klassifikasiiasy jaǧynan da qazırgı eŋbektermen üilesıp, ündesıp jatady. Būl avtor tūjyrymynyŋ ömırşeŋdıgın, tereŋ de alǧyr oidan tuǧandyǧyn baiqatsa kerek», – dep joǧary baǧalaidy. Lingvist ǧalymnyŋ oqulyqtary turaly zertteuşı Amanqos Mektepov bylaişa baǧa beredı: «Halyq tarihynda tūŋǧyş ret ol jazǧan üş tomdyq «Tıl qūraly» men «Ädebiet tanytqyşy» onyŋ teŋdesı joq eŋbegı, ǧylymi erlıgı dese de bolady. Tuǧan tılımızdıŋ fonetikasyn («Dybys jüiesı»), morfologiiasyn («Söz jüiesı») jäne sintaksisın («Söilem jüiesı») tūŋǧyş ret, tereŋ bılımmen jazǧan Ahaŋ eŋbekterı künı bügınge deiın qazaq tıl bılımınıŋ, al «Ädebiet tanytqyş» ädebiet teoriiasynyŋ myzǧymas negızı bolyp keledı».

Demek, A.Baitūrsynūly «Tıl-qūraldarynyŋ» şynaiy qūnyn aŋǧartar joǧarydaǧy ıspettı tılşı-ǧalym topşylaularyn, ornymen berılgen baǧalaryn soza beruge bolady. Ainalyp kelgende, joǧaryda keltırılgen üzındıler bırın-bırı tolyqtyra otyryp, A.Baitūrsynūly «Tıl tanytqyştarynyŋ» teŋdesız rölın aŋǧartsa kerek.

Al A.Baitūrsynūly älıppe, oqulyqtarynyŋ özge türkı halyqtaryna, sonyŋ ışınde qyrǧyz elıne ülken äserı boldy. A.Baitūrsynūly älıppelerı – qyrǧyzdardyŋ alǧaş sauat aşqan oqulyǧy. Mäselen, aǧartuşynyŋ 1914 jylǧy Orynborda şyqqan «Kazakcha alibesi» oqulyǧyn öz qarajatyna köbeitıp bastyruşy (1991, 5000 dana) qyrǧyz azamaty Q.Dyiqanov kıtaptyŋ alǧy sözıne: «… 1911 jyly kazak, qyrǧyz alfavitten kazak tilin bölüch chykkan birinchi ǧalym – Ahmet Baitursunov. 1924 jyly kyrgyz tilin bölüch chykkan ǧalym – Eşenaly Arabaev. Biz A.Baitursunovdyn 1914 jyly basylgan «Kazak alifbesin» okurmandarga sunyş kylabyz. Bul kitepte arab tamgasy tolyk berilgen. Buny 1924 jyldarga cheiın kyrgyz okurmandary da paidalanyp kelişken. El agartuv işinde bul kitepten kyzmaty köp. Osy kitepti okyp, jazuvny üirengender arab tamgasy menen jazylgan bardyk kitepti okyi alady», – dep jazǧany köp aiǧaqtyŋ bırı. Osy üzındıdegı İşanǧali Arabaev A.Baitūrsynūlynyŋ talantty şäkırtterınıŋ bırı, Ahaŋnyŋ tıkelei keŋesı men baǧyty negızınde qyrǧyz tılınıŋ grammatikasyn jazǧan. Būl jönınde M.Dulatūly ömırbaiandyq ocherkınde baiandaidy.

Keiın qyrǧyzdyŋ osy ädısker ǧalymy Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ «Bastauyş mektepte ana tılın oqytu jönı» atty ädıstemelık eŋbegın öz tılınde audaryp bastyryp, kıtapqa jazǧan söz basynda: «Oşa uaqytqa şein qyrǧyz mektepterınde anyq-şyn tärtıp balboǧan», – dei kelıp, – «Kıtapşanyŋ talaptaryn oryndamaǧan mūǧalım ūlt aldynda qiianat jasaǧan bolat. Anda mūǧalımder okomat aldynda da, halyq aldynda da joopqa tartyluǧa tiiş», – dep kesıp aitady. Şynynda da, ol tūsta qyrǧyz mūǧalımderınıŋ ärqaisysy özı oqyp şyqqan mektep-medresenıŋ jolyn qualap, tatarşa, qazaqşa, özbekşe degendei özderınıŋ yŋǧaiyna qarai oqytyp kelgen. Öitpeske amal joq edı. Qyrǧyz tılınde Ahmet, Maǧjan eŋbekterındei jol sılteitın kıtap älı jazyla qoimaǧan-dy. Mäselen, joǧarydaǧy Maǧjan eŋbegı qazaqşa nūsqasy sekıldı 3000 dana taralymmen jaryq kördı. Būnyŋ özı tuysqan qyrǧyz elı balalarynyŋ tılın syndyruǧa, ūlt mektebınıŋ negızı etıp ūlt tılın aluǧa Ahmet, Maǧjan sekıldı ädıskerlerdıŋ şarpaty septıgı mol tigenın körsetetın taǧy bır dälel.

Al endı qyrǧyz elınıŋ sauat aşu jolyndaǧy qolǧa ūstar oqulyq, älıppelerı nendei jaǧdaida boldy. Būl mäselege orailas belgılı qyrǧyz ǧalymy A.E.İzmailov «Ot sploşnoi negramotnosti – k verşinam proveşeniia» degen zertteuınde qyrǧyz jūrtşylyǧynyŋ sauattanu jolyndaǧy baspaldaqtaryn jan-jaqty körsetedı. Mäselen, ǧalym: «V usloviiah Kirgizii vopros ob uchebnikah byl samym slojnym voprosom dlia novoi sistemy narodnogo obrazovaniia. Kirgizskii narod do revoliusii ne imel svoei pismennosti. Poetomu v blijaişee vremia trudno bylo dumat ob izdanii uchebnikov na rodnom iazyke. Ne sluchaino v otchete Kara-Kirgizskogo revkoma bylo ukazano: «V kirgizskih şkolah vmesto uchebnikov byli odni bogatyri: Alpamyş, İdiga i t.d. Zdes ochevidno, rech idet o sobraniiah epicheskih poem i legend, izdannyh v 1922 godu kazahskom iazyke A.A.Divaevym: «Mirza Edige», «Alpamys», « Şura Batyr» i dr. Pervye uchebniki na kirgizskom iazyke vyşli v 1924-25 g., t.e. posle nasionalno-gosudarstvennogo razmejevaniia Srednei Azii», – deidı. Osy eŋbektıŋ endı bır jerınde būl oiyn bylaişa tolyqtyrady: «Kak izvestno, do 1924 goda kirgizskoi narod ne imel svoei pismennosti. 7 noiabria 1924 goda vyşel v svet pervyi nomer kirgizskoi ejenedelnoi gazety «Erkin-Too» («Svobodnye gory») na arabskom alfavite. Eto bylo nachalom ustanovleniia kirgizskoi pismennosti. V fevrale 1925 goda vo Frunze organizuetsia Kirgizskoe gosudarstvennoe izdatelstvo, kotoroe pristupaet k planomernomu vypusku uchebnikov. Za 1925-1926 gody na kirgizskom iazyke vypuskaetsia 12 nazvanii uchebnikov i uchebnyh posobii: «Bukvar», «Hrestomatiia dlia chteniia posle bukvaria», «Nachalnyi kurs geografii», «Metodika rodnogo iazyka», «Metodika matematiki», «Bukvar dlia vzroslyh» i dr. Takim obrazom, kirgizskii narod poluchil pismennost i pristupil k sozdaniiu svoei uchebnoi literatury».

Zertteuşı A.E.İzmailov «Prosveşenie v respublikah sovetskogo Vostoka» atty taǧy bır eŋbegınde osy joǧarydaǧy oiyn sabaqtai kelıp, qyrǧyz elı mektepterındegı şäkırtterdıŋ sauat aşuyna, belgılı deŋgeide bılım dämın tatuyna Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūlylardyŋ da üles qosqandyǧyn joqqa şyǧarmaidy. Būl rette avtor: «V te gody v şkolah Kazahstana i Kirgizii, naprimer mojno bylo vstretit uchebniki A.Baitursunova «Til kural» (bukvar i nachalnaia grammatika na kazahskom iazyke), M.Dulatova – posobie po arifmetike (na kazahskom iazyke), B.Kurbangalieva «Hisab masaleleri» (uchebnik arifmetiki dlia nachalnoi şkoly na tatarskom iazyke), G. İbragimova – knigu dlia chteniia «Rahbar subian», kuda vhodili otryvki iz proizvedenii L.N.Tolstogo, A.S.Puşkina i samogo sostavitelia. Ne bolmasa: «Mnogie uchebniki i uchebnye posobiia, izdannye v eti gody, byli daleki ot soverşenstva. Neredko oni stradali sereznymi nedostatkami v metodicheskom i ideinom otnoşenii. Kniga «Til-kural» A.Baitursunova, napechatannaia arabskim şriftom eşe do revoliusii, prizvana byla dat uchaşimsia kratkie svedeniia po grammatike kazahskogo iazyka, no neredko predlojeniia dlia grammaticheskogo razbora davalis v nei na tatarskom, a inogda i na arabskom iazyke, chto zatrudnialo obuchenie detei. Bolşe togo, v tekste uchebnika soderjalis takie «premudrye» aforizmy, kak «Jivaia krysa luchşe mertvogo lva», «Stado, vskormlennoe bogom, volk ne est», «Net cheloveka, kotoryi ne liubit bogatogo» i t.d.

Būl qyrǧyz ǧalymy tarapynan aitylǧan saraŋ joldar men toqyrau kezeŋınıŋ lebı esken bır saryndy solaqai syndarynyŋ astarynda A.Baitūrsynūly sekıldı ūly aǧartuşynyŋ qazaq-qyrǧyz elınıŋ aǧartu salasynda atqarǧan telegei-teŋız eŋbegınıŋ oryndy baǧalanbai, at üstı synalǧany jatyr. Ärine, būl toqyrau kezeŋınıŋ jattandy da süreŋsız stilı bolatyn. Sondai-aq, joǧarydaǧydai kezeŋde, iaǧni, qyrǧyz balalaryn öz ana tılınde oqytar, sauat aştyrar älıppe, oqulyqtyŋ joq tūsynda qyrǧyz mūǧalımderı arasynda ädıstemelık jūmystyŋ oiǧa da alynbasy belgılı ǧoi. Söz soŋynda aitar närse, qyrǧyz sekıldı tuysqan eldıŋ osy qiyn da kürdelı kezeŋde tıl erekşelıkterı jaǧynan köp ūqsastyq bailanystary bar qazaq elınıŋ älıppelerın – A.Baitūrsynūly jazǧan älıppelerdı – paidalanuy da zaŋdy. Demek, joǧarydaǧy joldardan şyǧar naqty tūjyrym – 1924 jylǧa deiın qyrǧyz elı A.Baitūrsynūly jazǧan älıppeler arqyly sauatyn aşsa, sondai-aq aǧartuşy-reformator tüzgen qazaq alfavitıne süiene otyryp, öz qyrǧyz grafikasyn jasaǧandyǧynyŋ anyq ekendıgı.

III. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık eŋbekterı turaly. A. Baitūrsynūly alǧaşqy älıppe, oqulyq, tıl qūraldardy düniege keltıruımen bırge, osy oqu qūraldaryn täjıribede qalai paidalanuǧa bolady, älıppe, tıl qūraldaryndaǧy materialdardy şäkırtke qalai ǧylymi tūrǧyda meŋgertuge tiıspız degen mäsele jönınde de oilanǧan. Ozyq elderdıŋ ädıstemelık ädebietterıne süiene, üirene jürıp, töl ädıstemelık nūsqau, ädıstemelık maqalalaryn jazyp qaldyrǧan. Būl baǧytta mol jazbalarynyŋ bırer sanyn «Baianşy», «Älıppe astary», «Nūsqauşy» (qai jyly jazylǧany belgısız), «Tıl jūmsar» sekıldı ädıstemelık nūsqaulary men «Jalqylau (aiyryŋqy) ädıs», «Baulu mektep», «Ana tılınıŋ ädısı», «Jalqylauly-jalpylau», «Qai ädıs jaqsy?», «Dybystardy jıkteu turaly» maqalalary qūraidy.

Būlardyŋ ışındegı avtordyŋ «Älıppe astary», «Nūsqauşy» degen ekı kıtaby äzırge qolǧa tüspeude. A.Baitūrsynūly mūralaryn jinauşylardyŋ aituyna qaraǧanda, būl eŋbekter Mäskeu, Sankt-Peterburg, Ufa qalalarynyŋ kıtaphanalarynan da kezdespegen. Elımızdegı Ūlttyq kıtaphana men Ǧylym Akademiiasynyŋ sirek qoljazbalar bölımınen de ūşyrata almadyq. Degenmen atalǧan ädıstemelık dünieler qolymyzǧa tüspegenmen, derekterge süiene kelıp, būl eŋbekterdıŋ qandai baǧytta örılgenın aŋǧaruǧa bolady. Mäselen, äigılı jazuşy Mūhtar Omarhanūly A.Baitūrsynūly jūmystan bosaǧan uaqytta qazaq mektepterıne kerektı kıtaptar jazyp jürgenın aita kelıp: «Būrynǧy oquşylarǧa belgılı «Tıl-qūral», «Oqu qūraldarynan» basqa, soŋǧy jyldarda «Älıppe astaryn» häm qazaqşa jazǧan, būl soŋǧy kıtaby osy künde Orynborda basylyp jatyr» («Aqjol» gazetı, 1923, 4 aqpan), – dep habarlaidy. Būl 1923 jyl bolsa, al 1924 jyly «Älıppe astary» eŋbegı Orynbor qalasynan 24 bettık kölemde basylyp şyǧady. Nūsqaudyŋ alǧaşqy betınde «Oqu qūraly» degen qazaqşa älıp-bi boiynşa üiretuşıler üşın şyǧarylǧan baianşy dep körsetılgen. Ädısker ǧalym Maǧjan Jūmabaiūly da A.Baitūrsynūly älıppesınıŋ dybystyq ädıspen qūrylǧanyn sıltei kele: «Būl alifba boiynşa qalai hat tanudyŋ joly A.Baitūrsynovtyŋ «Baianşy» häm «Älifba astary» degen kıtaptarynda körsetılgen. Mūǧalımder solardy jolbasşy qylsyn» («Bastauyş mektepte ana tılı», Taşkent, 1923), – dep jazdy. Al ahmettanu- dyŋ negızın saluşy ǧalym R.Sätıǧaliqyzy (Syzdyqova): «Oqu qūralyn» paidalanudyŋ, jalpy sauat aştyru ädısterınıŋ jön-jobasyn «Älıpbi astary» atty ädıstemelık eŋbegınde körsetedı («Ahmet Baitūrsynov», A., 1990), – degen. Abai atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Pedagogikalyq universitetı arhivynda saqtalǧan 1929 jyly mamyrdyŋ 5-ınde A.Baitūrsynūlynyŋ öz qolymen jazyp bergen «Gazet jäne jurnaldarda jariialanǧan basqa ǧylymi, ǧylymi-metodikalyq eŋbekterdıŋ tızımı» degen qūjatta «Älıppe astary älıppege metodikalyq nūsqau» dep körsetılgen.

A. Baitūrsynūlynyŋ «Baianşy» ädıstemelık nūsqauy 1920 jyly Qazan qalasynyŋ altynşy memlekettık baspahanasynda jaryqqa şyqty. Kölemı 15 bet.Taralymy 8600 dana. Kındık qazaq özgerıs komitetınıŋ oqu bölımı bastyrǧan. Eŋbektıŋ titul betınde «Qazaq mūǧalımderı üşın» dep körsetılgen. Ädısker nūsqauǧa jazǧan söz basynda: «Jaŋa oqu jolymen tanys emes oqytuşylar tömengı «Qazaq dybystary häm olardyŋ jazylu belgılerı» degen häm «Dybyspen jattyǧu» degen ekı sözdı oqyp älıppe qalai tärtıp etılgenın körıp, oqu bastauy artyq emes. Būl ekı söz oquşylar emes, oqytuşylar üşın jazylǧan» – dep te körsetedı. Būl eŋbek aǧartuşynyŋ köp jyl bala oqyta jürıp jasaǧan ädıstemelık täjıribesınıŋ tüiını, tūjyrymy. Oǧan A.Baitūrsynūlynyŋ: «Adamnyŋ özınde kämıldık bolmaǧan soŋ, ısınde de kämıldık joq. Sondyqtan 14 jyl bala oqytyp aŋǧarǧan, sezgen, bılgen, ıs körgendıgım bolsa da, älıppe mınsız bolady demeimın (būl jerde älıppenı oqytudy aityp otyr dep bılemız). Ūnamsyz mındı jerın aŋǧarǧan adamdar körsetse, köp-köp alǧys aitamyn,» – deuı de dälel.

«Baianşy» 1920 jyly baspa jüzın kördı dedık. Bıraq ädıstemelık nūsqaudyŋ jazyluy būdan erterek sekıldı. Būny alǧaş baiqaǧan ǧalym R.Sätıǧaliqyzy joǧarydaǧy atalǧan eŋbegınde bylai dep jazady: «1912 jyly şyqqan būl «Älıppeden» bızdıŋ köŋılımızdı audaratyn bır maǧlūmat alamyz, ol – Baitūrsynovtyŋ «Baianşy» atty metodikalyq kıtapşasy sol kezeŋde-aq bar ekendıgı. Oǧan myna tekst dälel: «Būl alifbadaǧy qai harf qandai dybystyŋ belgısı, olar qai orynda qalaişa jazylmaqşy häm balalar alifbaǧa tüspei tūryp dybyspen qalai jattyqpaqşy – būlar jaiyn «Baianşy» degen kıtapşadan qaraŋyz». Tılşı ǧalym pıkırıne bız de qosylamyz. Keltırılgen üzındıge jügınsek, sauat aştyru, tıldı oqytu ädıstemesınıŋ negızın jasauǧa ūmtylys nätijesınde äzırlengen «Baianşy» eŋbegı 1910-1912 jyldary düniege kelgen bolyp şyǧady.

 «Tıl jūmsar» ädıstemelık nūsqauy ekı kıtaptan tūrady. Alǧaşqysy 1928 jyly Qyzylorda qalasyndaǧy Qazaqstan baspasynan jaryq kördı. Kölemı – 46 bet. Ädıstemelık titul paraǧynda «Söileu, oqu, jazu tılın jūmys täjıribesı arqyly tanytatyn 1-ınşı kıtap. Bılım ordasy 1-ınşı basqyş mektepte ūstaudy ūiǧarǧan» dep jazylǧan. 90 bettık kölemdegı «Tıl jūmsardyŋ» ekınşı kıtaby 1929 jyly (bırınşı betınde 1928) taǧy da Qyzylorda qalasynda basylady. Eŋbektıŋ «Däiekteme» dep atalǧan bölıgınde A. Baitūrsynūly – jetekşı qūraldyŋ erekşelıgıne jan-jaqty sipattama beredı. «Būl «Tıl jūmsar» dep at qoiyp otyrǧan kıtap ana tılın joǧaryda aitylǧan jaŋa jolmen (täjıribe arqyly bılım alu) üiretuge yŋǧailanyp şyǧarylǧan. Mūndaǧy bılım – «Tıl qūraldaǧy» bılım, bıraq sol bılımdı mūnda üiretu joly basqa. «Tıl – qūral» qazaq tılı qandai qūral ekendıgın tūtas türınde tanytu üşın, türlı bölşekterın, tetıkterın ūsaǧyn- ūsaǧynşa, ırısın-ırısınşe jüielı tūrǧan ornynda alyp körsetıp tanytady. «Tıl jūmsar» sol ülken qūraldyŋ bölşekterın, tetıkterın balaǧa şaǧyndap bölek-bölek oiynşyq siiaqty qūral jasap, solardy tanytyp, solardy jūmsartu arqyly baryp ülken qūraldy tanytady», – dep bastaidy . Odan ärı ädısker nūsqau bölımderınde qamtylǧan mäselelerdı, olardy meŋgertudegı alǧa qoiǧan tüpkı maqsatty aiqyndaidy. «Tıl jūmsardyŋ» qazır ekı bölımı ǧana şyǧyp tūrǧanyn aita kelıp, bırınşı bölımdegı jürgızıletın jūmystarǧa mynalardy qosady: ärıpter men ärıp belgılerın, türlı orynda köbırek jūmsalatyn söz bölşekterı men söilem bölşekterın jaza bılu; däiekşı kerek qylmaityn dybystardyŋ ärıpterın bılu; sözdıŋ jekelık, köptık türlerın tanu; köbınese aitylatyn sūrau sözdermen tanysu; jeŋıl sūraularǧa jauap jaza bılu; jeŋıl bürkeulerdı aşa bılu; sözge üilesetın söz terıp ala bılu; oŋai tuatyn sözderdı tuǧyza bılu; sözdı sipyrǧa (sifrǧa), sipyrdy sözge ainaldyra bılu; tasymaldaumen tanysudy qosady.

Sondai-aq A. Baitūrsynūly: «Būl bölımde baqylau men mänısın bılu jaǧynan tura tūtynu täjıribe jaǧy basym bolyp otyrady. Jäne bır eskertetın närse 1-ınşı bölımde berılgen tıltanu bılımı «Älıp-bidegı» äŋgımelermen bailanysqan. Ony sol rette basqa kıtaptardaǧy äŋgımelermen bailastyruǧa bolady. Mūnda tek bailanystyru joly, jönı osy retşe bolu tiıstılıgıne ülgı üşın bailastyryp körsetılgen», – deidı. «Tıl jūmsardyŋ» ekınşı bölımınde bırınşı bölımdegılerdıŋ köbı qaita keletındıgın, bıraq olar pysyqtau retınde emes, būrynǧy bölımderdı tereŋdetıp, audandaryn keŋeitıp bıldıru retınde ūsynylatynyn eskertedı. Engızılgen jaŋa jūmys türlerı retınde mynalardy ataidy: 1) söilemderdıŋ türlerın tanu; 2) sözderdıŋ, dybystardyŋ negızgı türlerın tanu; 3) oryn talǧaityn dybystarmen tanysu; 4) sybailas dybystardyŋ bır-bırıne etetın äserlerımen tanysu; 5) dauys ekpının tanudy ataidy. A.Baitūrsynūly būl bölımde ısteu jüzınde baiqaumen alǧan bılım jūmsau jüzınde ıske asyp, baqylau men jūmsau ekeuı teŋbe-teŋ bırdei jürıp otyratynyn aitady. Ädısker däiektemede «Tıl jūmsardyŋ» berer paidasy haqynda da tüiındı pıkırın bıldıredı. Aiaǧynda aityp ötetınım emle üiretuge «Tıl jūmsardyŋ» ekı bölımındegı qoldanystyq närse (material) jetkılıktı. Sonyŋ bärın balalar dūrystap, tügel qoldanyp ötse, emlenıŋ 90% şamasy bıluge dybys jüielı. Ony bılu üşın buyndy jaqsy tanu, dūrys buyndai bılu, sözdıŋ buyndaryn bılıp otyryp jazuǧa ädettenu jäne kerek. «Älıp-bi» men 1-ınşı «Tıl jūmsar» kölemındegı närse de, mezgıl de, bılım de jetkılıktı. Onan arǧysyn 2-şı «Tıl jūmsarmen» tolyqtyryp, üşeuınıŋ kölemındegı närseden emlenıŋ 90% bılımın tolyq aluǧa bolady. Onan ärı qalǧan 10% bılımın 3-şı «Tıl jūmsar» beruge tiıs. Söitıp, baqylau men jūmsau täjıribe jolymen «Tıl jūmsardyŋ» üş bölımınıŋ beretın bılımın alǧanda, balalardyŋ sauaty emle jaǧynan tolyq jetkılıktı bolmaq», – degenı oǧan aiǧaq. A.Baitūrsynūly däiektemesı 1928 jyly nauryzdyŋ altysynda Qyzylorda qalasynda jazylǧan. Berılgen üzıkten jäne bır baiqaityn mälımetımız A.Baitūrsynūly «Tıl jūmsar» ädıstemelık nūsqauynyŋ üşınşı kıtabyn da şyǧaruǧa josparlaǧany. Qynjylatyny, ol eŋbektıŋ jaryq körıp ülgermeuı. Sonymen «Tıl jūmsar» – ana tılın dūrys qoldanyp, dūrys tūtynu joldaryn üiretetın ädıstemelık qūral. Ǧalym R.Sätıǧaliqyzy būl eŋbektıŋ erekşelıgın däl baiqap, «qoldanbaly grammatika» dep baǧalady. Nūsqau «Tıl qūral» oqulyǧyndaǧy grammatikalyq ūǧymdarǧa jäne «Älıpbidegı» mätınderge süiengen.

A.Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık eŋbekterınıŋ bıraz bölıgı maqalalar tobynan qūralady. Ädısker eŋbekterınıŋ bibliografiialyq körsetkışınde (A.Baitūrsynov. Tıl taǧylymy. A., «Ana tılı», 1992,443-445-b.b.) «Ana tılınıŋ ädısı» maqalasy men «Oqu qūraly» eŋbegı de atalǧan. Būl «Oqu qūraldyŋ» özge oqu qūraldardan aiyrmaşylyǧy, onda «Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bige baianşy» dep jazylǧan. Sondai-aq, qyzǧylt tüstı jūqa mūqabasy syrtynda «Metodicheskie zapiski po rodnomu iazyku (na kirg. iaz.)» dep te körsetılgen. Al bırınşı betınde «Balalar, būl joly basy danalyqqa» dep keletın alty tarmaqty «Tartu» öleŋı berılgen. Būl şumaq alǧaş ret A.Baitūrsynūlynyŋ 1912 jyly Orynbordan şyqqan älıppesınde jazylǧan. Kölemı 14 bettık ädıstemelık eŋbek 1921 jyly Taşkent qalasynan şyǧarylǧan. Taralymy 10 000 dana. Ädıstemelık «Söz basy» (2-3-bet), «Qazaq tılındegı dybystar häm olardyŋ jazu belgılerı» (3-9-bet) «Dybyspen jattyǧu» (9-14-bet) bölımderınen tūrady.Al «Ana tılınıŋ ädısı» maqalasy 1927 jyly «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 9-nömırınıŋ 23-31- betterınde jariialanǧan. Būǧan qosa aǧartuşynyŋ «Baulu mektep» («Trudovaia şkola») atty problemaly maqalasy jurnal betınde 1925 jyly (№1, tamyz) basylǧan bolatyn.

Ökınıştısı sol, joǧarydaǧy aitylǧan ekı maqala da A.Baitūrsynūlynyŋ qazaq tılı men oqu-aǧartuǧa qatysty eŋbekterı toptastyrylǧan «Tıl taǧylymy» («Ana tılı», A., 1992) degen baǧaly jinaqqa enbegen. Būl qūndy ekı zertteme «Tıl taǧylymy» sekıldı oqu-aǧartu, ädıstemelık eŋbekterınıŋ toptamasynan körınu kerek edı. Atalǧan jazbalardyŋ 1991 jyly «Jalyn» baspasynan jaryq körgen «Aq jol» jinaǧyna da ılınbegenı mälım. Ärine, būnda öleŋder men tärjımeler, kösemsözderı men ädebi zertteulerınıŋ basy qosylǧantūǧyn. Qysqasy, ılgerıde şyǧar A.Baitūrsynūly jinaqtarynda būl kemşılıktıŋ orny toltyryluy tiıs.

Ädısker ǧalymnyŋ «Jalqylau (aiyryŋqy) ädıs» («Analiticheskii metod obucheniia gramote») maqalasy 1927 jyly «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ on bırınşı – on ekınşı nömırınıŋ 45-49-bet aralyǧynda basyldy. Jurnal redaksiiasynyŋ basqarmasy maqala soŋynda: «Tūtas söz – söilem ädısınıŋ negızı osy maqalada aitylǧan bolsa da, būl künde basqaşa ūstalatyn közderı de bar. Ahaŋnyŋ jalqylauly-jalpylau ädısı degenı osy tūtas söz söilem ädısı. Mūnyŋ büge–şügesı keler sanda basylady», – dep körsetken. Şynynda da jurnaldyŋ kelesı sanynda, iaǧni, 1928 jylǧy bırınşı nömırınıŋ 31-37-betterınde «Jalqylauly-jalpylau ädısı» («Analitiko – sinteticheskii metod obucheniia gramote») atty maqalasy jariialandy.

A.Baitūrsynūlynyŋ eŋbekterın jinauşy-taramdauşylar ǧalymnyŋ ädıstemelık jazbalarynyŋ sapyna «Zertteu men sügıretşılık ädısı turaly» degen maqalany da qosady. Atalmyş maqala «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1928 jylǧy 2-3-nömırınıŋ 44-betınde jariialandy. Maqala şekesınde «A.B.ūly» dep avtory körsetılgen. Bızdıŋşe, būl bır bettık maqala A.Baitūrsynūly qalamynan tumaǧan. Oǧan aitar dälelımız, bırınşıden, jazbanyŋ Ahaŋ stilınen özgeşelıgı, ekınşıden, osy jurnaldyŋ soŋyndaǧy orys tılınde berılgen mazmūnynda maqala «İssledovatelskii izobrazitelnyi metod» türınde audarylyp, avtory retınde «Bazarov» dep körsetılgen. Iаǧni, bızdıŋ aitpaǧymyz «Zertteu men sügıretşılık ädısı turaly» maqalasynyŋ avtory sol kezeŋdegı täjıribelı oqytuşylardyŋ bırı Bazarūly Abūlqasab (Bazarov) ekendıgı. A. Bazarūlynyŋ «Jaŋa mektep» jurnaly betınde būdan basqa da maqalalary jariialanyp tūrǧan. Mäselen, «Alqaköl bolysynda oqu küiı» (Kereku uezı), 1927, №3-4, 110-114-bet; «Ana tılınıŋ ädısı jaiynan», 1928, №1, 48-51-bet.

 Aǧartuşynyŋ ädıstemelık qūndy dünielerınıŋ bırı – «Qai ädıs jaqsy?» maqalasy. Maqala «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1928 jylǧy 4-5-nömırınıŋ 3-11-betterınde basyldy. Zertteudıŋ kötergen jügınıŋ sonylyǧy haqynda jurnal basqarmasy bylaişa jazady: «Jazuşynyŋ dybys ädısı men tūtas söz ädısın synaǧan oilaryna, közqarasyna basqarma qosylmaidy. Ol oilaryn bırjaqty jaŋylysy bar dep bıledı. Mūndai mäsele älı qazaq oqytuşylaryna sony bolǧandyqtan, būl maqala pıkır alysu retınde basylyp otyr. Ädıs jūmysymen tanys adamdar, pedagogtar būl turaly pıkırın jazuyn ötınemız. Basqarma soŋǧy nömırlerdıŋ bırınde öz oiyn jazbaqşy».

A.Baitūrsynūlynyŋ «Dybystardy jıkteu turaly» («Klassifikasiia zvukov kazahskogo iazyka») degen maqalasy da – özındık oi aitatyn, oilantatyn zertteu eŋbegı. Maqala soŋynda dybystardy özındık jıkteuınıŋ kestesın berıp, «Qyzyl-Orda. 1927.28.IV.» dep körsetılgen. Maqala belgılı jurnaldyŋ 1927 jylǧy besınşı nömırınde (60-70-bet) basyldy. Ädısker būl jazbasyn 1927 jylǧy «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ ekınşı nömerındegı (61-67-bet) Eldestıŋ (Eldes Omarūly) «Qazaq dybystary» degen maqalasyna pıkır bıldıru maqsatynda jazylǧan.

Söitıp, A.Baitūrsynūlynyŋ atalǧan maqalalarynyŋ ataularynan-aq körınıp tūrǧandai olarda öz ortasyna «älı sony» ädıstemelık mäseleler köterılgen. Ana tılımızdı qandai ädıs-täsılmen oqytu oryndylyǧy aitylady,özara pıkır alysuǧa şaqyrady. Demek, qazaq tılın oqytu ädıstemesı ılımı salasynda sintetikalyq, analitikalyq, analitika-sintetikalyq oqytu ädısı jönınde alǧaş ädıstemelık tūrǧyda paiymdau jasaǧan, tüsınık bergen, ädısterdıŋ anyqtamasyn qorytqan ädısker – Ahmet Baitūrsynūly. Sondai-aq, atalǧan ädısterdıŋ jalpylau, jiylyŋqy ädıs, jalqylau, aiyryŋqy ädıs, jalqylauly-jalpylau, aiyryŋqy-jiyryŋqy ädıs, körnekılık ädıs degen qazaqşa ǧylymi atalymdaryn(terminderın) da tūŋǧyş qoldanysqa engızgen de Ahaŋ. Bır ǧajaby ǧalym ärbır ädıstemelık pıkırın özge aluan tıldıŋ erekşelıkterımen, qoldanu tarihyndaǧy täjıribelerımen salystyra qaraǧan.

Demek, A.Baitūrsynūlynyŋ ädısker retındegı jazǧan ǧylymi ädıstemelık eŋbekterınıŋ düniege keluı, olardyŋ baspasöz betınde jariialanuynyŋ bır paraǧy osyndai. Al osynau ädıstemelık nūsqau, kömekşı qūraldarynyŋ, maqalalarynyŋ qūrylymy, kötergen mäselesı qandailyq deŋgeide ekendıgı – öz aldyna keŋ kölemdı äŋgıme.

Qoryta aitsaq, Ahmet Baitūrsynūly – halqymyzdyŋ daraboz, bıregei tūlǧasy. Demek, tūlǧany tereŋ tanuymyz kerek. Al, qazaq ǧalymdaryna süiene aitsaq, tūlǧany tanu degenımız – aldymen onyŋ tuǧan halqyn, ömır sürgen däuırın, eŋbek etken ortasyn, ainalasyn tanu, buyn-buyn keler ūrpaq tärbiesı üşın önegelı mänı, maŋyzy zor halqyna tūlǧa, tūtqa retınde atqarǧan ūly tarihi missiiasyn aşyp körsetu. Desek te, Ahaŋnyŋ som tūlǧasy, atqarǧan qyruar ısı, halqyna sıŋırgen eŋbegı däl osyndai keŋ kölemdı kontekste, belgılı bır jüiede älı jete tanylmai keledı. Jinaqtai aitar bolsaq, būl rette, bırınşıden, tarazylau nysany bolar zamandastarynyŋ Ahmet Baitūrsynūlyna bergen baǧalary desek, ekınşıden, Ahaŋ mūrasynyŋ bügıngı taŋdaǧy zerttelu jaiy, üşınşıden, A.Baitūrsynūly eŋbekterınıŋ qazırgı taŋdaǧy taldaularmen ündestıgı, sabaqtastyǧy.

Al būtarlai üŋıle tüssek, ahmettanu baspaldaqtary sapyna alǧaşqy kezekte tömendegı mäselelerdı aşa, anyqtai tüsudı qosar edık:

1. A.Baitūrsynūlynyŋ qoǧam qairatkerlık qyzmetıne qatysty kezeŋın qosymşa derektermen tolyqtyra tüsu qajettılıgı aiqyn sezıledı. Äsırese, Ahaŋnyŋ qazaq memlekettılıgın qamtamasyz etude ölşeusız eŋbek sıŋırgendıgın keiıngı ūrpaqqa tanytu. Mäselen, qazaq avtonomiiasyn qūru, bölşektelıp, ketken qazaq jerın tügendeu, aştarǧa kömek ūiymdastyru, halyq aǧartu salasyn jüiege keltıru, qazaq mektepterın oqu qūraldarymen qamtamasyz etu, tıl saiasaty men qazaq tılınıŋ märtebesıne den qoiu, t.b.
2. Ǧalymnyŋ 150 jyldyq mereitoiy tūsynda ony tıl mamany retınde är qyrynan jan-jaqty tani tüsu de paryz bolmaq. Osy tūrǧydan kelgende Ahaŋ mūrasy äleumettık lingvistika ǧylymy salasynan arnaiy zerdeleudı qajet etedı. Būl – Ahaŋnyŋ tıldı qarym-qatynas qūraly retınde ornyna, tıl saiasatyna, tıldıŋ äleuemttık qyzmetıne (jazudy jetıldıru, qazaq tılın damytu, ūltty damytu, terminderdı jaŋartu, kırme sözderge qatysty közqaras, dūrys emle tüzu mäselesı t.b.), qazaq tılınıŋ taza saqtaluyna, tılderdıŋ bailanysyna, tıl bolaşaǧyn boljauǧa qatysty oi-tüiınderınıŋ astaryna üŋılu degen söz.
3. Akademik Z.Qabdolov Ahaŋnyŋ äigılı «Ädebiet tanytqyşyn» (1926) bızdıŋ jyl sanauymyzdan 326 jyl būryn Ellada elınde jaryq körgen Aristoteldıŋ «Poetikasymen» teŋdes söz önerınıŋ bolmysy men bıtımın jüielı baiyptaityn qazaq topyraǧyndaǧy tūŋǧyş teoriialyq zertteu retınde baǧalaidy. Sözsız, būlardyŋ «bırı – grek ädebietınıŋ, ekınşısı – qazaq ädebietınıŋ alǧaşqy älıpbilerı». Osy tüiınderge japsarlas aitar bolsaq, Ahaŋ qalyptastyrǧan ädebi-teoriialyq terminderge asa jauapkerşılıkpen qarau mäselesı kün tärtıbınde. Iаǧni, Ahaŋ terminderın japa-tarmaǧai jıpke tıze bermei, taŋdau, talǧau, taldau nätijesınde ekşeu, eleu, ırıkteu, sūryptaudyŋ qajettılıgı.
4. Ahmet Baitūrsynūly eŋbegınıŋ maŋyzdy bır salasy – qazaq tılın oqytu ädıstemesıne bailanysty zertteulerınıŋ ǧalymdar tarapynan az eskerıletındıgı. Endeşe, A.Baitūrsynūlynyŋ öz zamanyndaǧy älemdık därejedegı ırı ädıstemeşı ǧalymdardyŋ eŋbekterımen jetık tanys bolǧandyǧyn, älemdık deŋgeidegı ädısteme teoriialarymen qarulanyp qana qoimai, oǧan syn közımen qarap, paidalysyn älıppe, oqulyq jazǧanda qoldana bılgendıgın eskeru qajet. Sondai-aq, A.Baitūrsynūly älıppesınıŋ, oqulyqtarynyŋ ädıstemelık negızın taldap beru, onyŋ qazırgı kezdegı oqulyqtardy jazuda qoldanu ornyn körsetu, paidaly jaqtaryn anyqtau, däleldeu keleşekte oqulyqtardyŋ sapasyn arttyruǧa äser etetındıgın bılu. A.Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık tereŋ bılımı, mūǧalımdık täjıribesı, ony qoryta bılu qabıletı oqulyqtarynyŋ ädıstemelık negızde jazyluyn ǧana qamtamasyz etıp qoimai, onyŋ ädıstemelık ǧylymi eŋbekter jazuyna negız bolǧandyǧyn tanu.

Qysqasy, ǧylymnyŋ damuyna orai ahmettanu satylaryn soza beruge bolar. Bızdıŋ tarapymyzdan aitylǧandary bırer bastylary ǧana.

Abat QYDYRŞAEV, M.Ötemısov atyndaǧy Batys Qazaqstan universitetınıŋ«Ruhani jaŋǧyru» institutynyŋdirektory,pedagogika ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Pedagogikalyq ǧylymdar akademiiasynyŋ akademigı