1917 jyldyŋ 27 qazanynda, iaǧni töŋkerısten ekı kün ötken soŋ, Halyq komissarlar keŋesınıŋ töraǧasy V.İ.Lenin «Baspasöz turaly Dekretke» qol qoidy. Kelesı künı Dekret «Pravda» gazetınde jariialandy. Jaŋa Ükımettıŋ tūŋǧyş zaŋ aktısı bolǧan būl qūjat – jaŋa bilık üşın baspasözdıŋ qandai maŋyzdy ekenın aiǧaqtady.
«Baspasöz turaly» Dekret «aşyq qarsylasuǧa nemese ükımetke baǧynbauǧa şaqyratyn, faktılerdı būrmalap jala jabumen ainalysatyn, qylmystyq sipattaǧy äreketterdı jasauǧa şaqyratyn baspasöz organdary jabyluǧa tiıs» dep oppozisiialyq merzımdı basylymdardy quǧyndauǧa jol aşty. 1918 jyldyŋ aqpan aiynda Halyq komissarlar keŋesı «Revoliusiialyq baspasöz tribunaly turaly» Dekret qabyldady. Tribunaldyŋ «baspasözdı qoldanu arqyly adamdarǧa jasalǧan qylmystar men äreketter» üşın ükım şyǧaruǧa, barlyq saiasi qūqyqtarynan aiyruǧa deiın baratyn ärtürlı jaza qoldanuǧa qūqyǧy boldy.
Täjıribe körsetkendei, tribunal jaŋa bilıktı qanaǧattandyrmaityn barlyq redaktorlar men jurnalisterden redaksiiany tazartudyŋ joldaryn qarastyrdy. V.İ.Lenin jäne onyŋ jaqtastary oppozisiialyq basylymdarǧa senımsızdıkpen qarady. «Burjuaziialyq baspasözdıŋ ötırıgıne qarsy», «Jalany joqqa şyǧaru», «Ötırık teŋızı» degen siiaqty rubrikalar paida boldy. Bolşevikter erkın oily baspasözdı joiyp, töŋkerısten keiıngı ekı jyldyŋ ışınde resmi bilık pen partiialyq saiasatty nasihattaityn öz baspasözın qalyptastyryp, eldegı bükıl oppozisiialyq partiialardyŋ gazet-jurnaldaryn jabudy qolǧa aldy.
1918 jyldyŋ köktemınde «Qazaq» gazetı jabyldy. Keŋes ökımetın moiyndamaǧan Älihan Bökeihan 1917 jyldyŋ 1 jeltoqsanyndaǧy «Şarua, jūmysşy jäne soldattarǧa arnaǧan jadnama» degen jazbasynda: «Ulianov-Lenin, Halyq Komissarlar keŋesınıŋ töraǧasy, Nikolai patşa siiaqty jeke-dara basqarady, eşkımnıŋ aldynda esep berudı qalamaidy, halyq ökılderınıŋ bileuşılerdıŋ ökımderın baqylauyn «burjuaziialyq alauyzdyq» dep ataidy».
Basqaruşylardyŋ jauapsyzdyǧyn Nikolai patşa kezınde körgen edık, Bolşevikterdıŋ töraǧasy Ulianov-Lenin, Nikolai siiaqty jeke-dara bilık jürgızedı, Ulianov-Lenin, Nikolai siiaqty halyqty mylqau januar sanaidy. Bolşevikter Mäskeu jäne Petrograd Dumasyn taratty. Olar Mäskeu jäne Petrograd tūrǧyndarynyŋ jalpy halyqtyŋ tıkelei jäne jasyryn dauys beruı arqyly sailanǧan bolatyn. Demokratiia şetel sözı, ol halyq küşı – halyq bilıgı degendı bıldıredı. Bolşeviktık bilık halyqty «burjuaziialyq alauyzdyq» dep sanaidy. Bolşevikter gazetterdı jabady, jinalysty taratady… Şarualar, jūmysşylar jäne soldattar, esterıŋde bolsyn, bolşevikterdıŋ betındegı revoliusionerdıŋ qyzyl betperdesı jyrtyldy jäne onyŋ naǧyz qarajüzı aşyldy» dep jazdy.
«Qazaq» gazetı betterınde eldegı ahual, kele jatqan qauıp-qater anyq aityldy. Aldymen patşalyq, odan keiın bolşeviktık Reseidıŋ otarşyl saiasatynyŋ qarsylyǧyna qaramastan, ülken eŋbekpen jaryq körgen «Qazaq» gazetı jūrttyŋ kem-ketıgın tüzep, saiasi sauatyn aşuǧa, oqu-aǧartu jūmysynyŋ (qazaq tılı, älıpbi, tarih, ädebiet) ılgerı damuyna yqpal ettı.
«Qazaq» gazetınıŋ aldyna qoiǧan maqsaty: jūrtşylyqqa köz-qūlaq bolu, jaqsylyqty körkeitu, jauyzdyqty joǧaltu, ülgılı zat qaida bar, soǧan qarai sılteu, nadandyqtan qūtqaru, öner-bılımge telu, küştılerdıŋ zorlyǧynan qorǧap, eldıŋ qolyn teŋdıkke jetkızu, qazaq halqynyŋ baqytty, baiandy boluyna qyzmet etu edı. Bıraq «Qazaq» būl maqsatyna jete almady, ūlttyq ūstanymdaǧy gazet-jurnaldar keŋes ökımetıne mülde qajet emes edı. Sondyqtan olardy joiyp, bolşeviktık basylymdar sanyn köbeitudı qolǧa aldy
«Qazaq» gazetınıŋ aldyna qoiǧan maqsaty: jūrtşylyqqa köz-qūlaq bolu, jaqsylyqty körkeitu, jauyzdyqty joǧaltu, ülgılı zat qaida bar, soǧan qarai sılteu, nadandyqtan qūtqaru, öner-bılımge telu, küştılerdıŋ zorlyǧynan qorǧap, eldıŋ qolyn teŋdıkke jetkızu, qazaq halqynyŋ baqytty, baiandy boluyna qyzmet etu edı. Bıraq «Qazaq» būl maqsatyna jete almady, ūlttyq ūstanymdaǧy gazet-jurnaldar keŋes ökımetıne mülde qajet emes edı. Sondyqtan olardy joiyp, bolşeviktık basylymdar sanyn köbeitudı qolǧa aldy.
1918 jyldyŋ 21 nauryzy – 3 säuırı aralyǧynda ötken sovetterdıŋ Torǧai oblystyq sezınıŋ şeşımderıne süienıp, sovettık qūrylysty bastap ketken jergılıktı ökımet «Qazaq» gazetı janyndaǧy «Azamat» serıktestıgınıŋ menşıgı bolǧan baspahanany ökımet menşıgıne aldy. Būl ıs jüzınde 1913 jyldan berı qazaq azattyq qozǧalysynyŋ ideialyq ortalyǧy jäne tılı mındetın atqarǧan «Qazaq» gazetın jabu edı. Qazaq jūrtynyŋ ötken künderın eske alǧan M.Äuezov «Qazaq» gazetınıŋ maŋyzy jäne sol kezdegı jaǧdai turaly: «Mekteptegı sabaǧyn oqymaityn bala «Qazaq» gazetın körgen jerde qadalyp tūryp qalatyn.
Böten qalada qyr esıne tüsıp, elın oilap jürgen balaǧa «Qazaq» gazetı auylynan kelgen sälemdemedei bolatyn. El basyna kelgen bälenıŋ atyn bılmei, tüsın tanymasa da, elı mıngen eskegı joq qaiyqty teŋızdıŋ ışınde jyljytyp bara jatqan jel men qūiynnyŋ bar ekenın oqyp jürgen bala da sezetūǧyn» dep qazaqtyŋ oqyp-bılım alǧan ūltşyl azamattarynyŋ artynan ergen künderın maǧynalyraq, täuır künderdıŋ bırı dep atady.
Töŋkerıske deiıngı baspasözdı jabu, olarǧa tyiym salu arqyly qoǧamdyq ömırdıŋ ärtürlı salalaryndaǧy pıkır aluandyǧyn (pliuralizm) şektedı. Töŋkerısten būryn da senzura qalyptasqan bolatyn, jaŋa bilık ony odan ärı jetıldırıp, baspasözden bastap, barlyq baspa önımderıne saiasi qyraǧylyqty küşeittı. Saiasi senzura qataŋdatylyp, resmi partiialyq ideologiia men saiasat tūrǧyndar sanasyna myqtap äser etetın mehanizm qalyptastyryldy.
1918 jyly jeltoqsan aiynda Äskeri revoliusiialyq keŋes «Äskeri senzura turaly Ereje» qabyldady. Onda baspa önımderı, suretter, jariialanatyn qaulylar, halyqaralyq, qajet bolǧan jaǧdaida ışkı pochta jöneltılımderı, telegrammalar tekseruden ötkızıletın boldy. Aiyptylar Revoliusiialyq tribunal sotyna tartyldy. 1922 jyldyŋ mausym aiynan ükımettıŋ arnaiy qaulysymen barlyq senzuralyq ökılettılık – Glavlitaǧa (Glavnoe upravlenie po delam literatury i iskusstv pri Narkomprose RSFSR) berıldı. Ol barlyq baspa önımderın senzuradan ötkızıp otyrdy. Keŋestık bilıktıŋ alǧaşqy jyldarynyŋ özınde-aq, senzura jūmysyn jandandyryp, baspa önımderıne degen qyraǧylyqty küşeitetın «Senzuranyŋ ärtürlı boluy turaly», «Baspa tuyndylaryn tärkıleu jäne alynǧan ädebietterdı taratu tärtıbı turaly», t.b. qaulylar qabyldanyp, sirkuliarlyq hattar joldandy. Aǧymdaǧy aqparat taratuşy merzımdı basylymdar bilıktıŋ barlyq memlekettık bastamalaryn qoldaityn jäne el ışıne taratatyn ügıt-nasihat qūralyna ainaldy. Ūstanǧan baǧyty men jariialanǧan maqalalary resmi bilıktı qanaǧattandyrmaǧan basylymdar redaksiiasy, redaktory, tılşılerı tügeldei tekserılıp, saiasi baǧa berıldı. Resmi bilık saiasaty men ideologiiasynan auytqyǧan basylymdar jabyldy, redaktorynan bastap qyzmetkerler men tılşıler partiialyq tekseruden öttı.
«Qazaq» gazetınen keiın bolşevikterdıŋ şüilıkkenı Orta Aziiadaǧy ūlttyq mejeleuge deiın Türkıstan Kommunistık partiiasy Ortalyq Komitetı men ortalyq atqaru komitetınıŋ organy bolǧan qazaq tılındegı alǧaşqy keŋestık basylym – «Aq jol» gazetı.
Tūrar Rysqūlovtyŋ «Būrynǧy «Alaşorda» men «Bırlık tuynyŋ» basty-basty qairatkerlerınıŋ tızımı jäne sipattamasy» degen İ.Stalinge jazǧan «qūpiia» hatynda: «…Körnektı kontrrevoliusionerler qatarynan Maǧjan Jūmabaevty da köremız… «Aq jol» gazetınıŋ 1924 jylǧy 25 aqpandaǧy 408 sanynda onyŋ «Jylqyşy» degen öleŋı basyldy. Daladaǧy soqqan boranda (revoliusiiany aityp otyr. – T.R.) jylqyşydan (jylqyşy dep otyrǧany – Alaşorda kösemderı. – T.R.) bır top jylqy (qazaq halqy – T.R.) bölınıp, yǧyp ketedı. Ärı qarai boran küşeie beredı, kün suyq, bärı toŋa bastaidy, ainalany aş qasqyrlar (bolşevikter. – T.R.) toryp jür, al osy kezde malynan aiyrylyp qalǧan jylqyşy qaida kettı deisız ǧoi? Ol da adasyp basy auǧan jaqta jür me eken? Aldynda ülken sai bar edı, älde sonda jyǧylyp jatyr ma eken? Älde mert boldy ma, qardyŋ astynda qaldy ma eken, batyrymyz, boran bolsa saq-saq külıp öte beredı-au? Sorlynyŋ ölı denesın qarǧadan basqa, kım körgendei? Aşynǧan aiudai arqyrap, aiazdy boran küşeiıp barady. Soŋy jaqsy bolsa eken. Alaşorda ideiasy armanda kettı me, älde ölgen joq pa? Qaraly künderde qaiǧyryp eske alarmyz» deidı avtor Maǧjan Jūmabaev» dep jazdy.
Maǧjan Jūmabaev öleŋı jariialanǧan «Aq jol» gazetı Orta Aziiadaǧy ūlttyq mejeleuge deiın, negızınen, qazaq partiia-keŋes intelligensiiasyna arnalyp, Taşkent qalasynda basylyp şyqty jäne Türkıstan kommunistık partiiasy Ortalyq komitetı men ortalyq atqaru komitetınıŋ organy boldy. Sol kezeŋnıŋ kezek küttırmeitın özektı mäselelerın qazaq ziialylary aşyq jazdy, pıkır almasty, el ruhyn köteretın, tarihqa, ädebietke qatysty mäseleler de jaryq körıp tūrdy.
«Aq jolda» M.Jūmabaevtyŋ öleŋderı basylǧany ras, gazettıŋ 1 nauryzdaǧy 10-sanynda «Şoiynjol» degen öleŋı de jaryq kördı. Tūrar Rysqūlovtyŋ İ.Stalinge jazǧan hatynda, ol öleŋ de nazarǧa ılıktı. «Mūndaǧy «temırjol» dep otyrǧany – osydan äldeneşe jyl būryn «daladaǧy auyldardy» (Alaşordanyŋ qyzmetı men baǧdarlamasyn aityp otyr. – T.R.) basyp öte salynǧan. Ärı qarai ne boldy? Sol auyldardyŋ üstınen salynǧan temırjol bıttı me? Qazaq halqy, äielderı men balalary ony qyzyqtap qarsy aldy ma? Atty malşylar poiyzben jarysa şapty ma? Sol jaqqa bara qalsaŋ, sol temırjoldyŋ jaiyn bılıp ber, bauyrym! Eger sen, oqyrman, sol jaqqa (iaǧni, qazaq dalasyna. – T.R.) bara qalsaŋ, osyny bılıp qait. Kelgen soŋ, sol joldyŋ qalai salynǧan tarihyn aityp berersıŋ. Qanşa jūrttyŋ qanymen salynǧan jol ǧoi. Tekserıp kör, bıttı me eken, sol jol? Jol boiynyŋ halqy sol kezdegıdei älı de baquatty ma eken? Qabyndaǧy astyǧy ortaimap pa? Älde jaqsy künderı kelmeske kettı me eken? Älde qazaq jūrtynyŋ basyna qasıret tönıp, özgerdı me eken? Bır kezde bal tatyǧan sary qymyz sapyrǧan bai qazaqtar joǧalyp, stansa basynda «aşy su» (araq degen sözı. – T.R.) ışıp jür me eken? Baqytsyz, baqsyz qazaq «sary itke» (orystardy aityp otyr. – T.R.) bır tostaǧan sütın saudalap, tılenıp jür me? Qyzynan basqa satary joq qaiyrşy (osy joqşylyqtyŋ bärıne jazyqty bolşevikter dep tüsındıredı. – T.R.) qazaqtyŋ künı ne boldy eken? Osynyŋ bärın közıŋmen kör de, qazaqtyŋ būrynǧy şat-şadyman küilerın aityp beresıŋ. Mıne, jaŋaǧy öleŋ osyndai ügıt-şaqyrumen aiaqtalady» dep jazǧan Tūrar Rysqūlov öz hatynda ūlttyq baǧyttaǧy qazaq ziialylarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna bır jaqty baǧa berdı.
«Basqa jūrt aspan-kökke
asyp jatyr,
Kıltın öner-bılım aşyp
jatyr.
Bırı – Ai, bırı – Jūldyz,
bırı – Kün bop,
Jaltyrap kökten nūryn şaşyp jatyr…» dep örkeniettı elder qataryna qosyludy maqsat etıp, Maǧjan aqyn jazǧandai, olardyŋ qyzmetınıŋ de, şyǧarmaşylyǧynyŋ da aiasy Tūrar aitqannan äldeqaida auqymdy bolatyn.
«Aq jol» gazetı Orta Aziiadaǧy ūlttyq mejeleuge deiın, negızınen, qazaq partiia – keŋes intelligensiiasyna arnalyp, Taşkent qalasynda basylyp şyqty jäne Türkıstan kommunistık partiiasy Ortalyq komitetı men ortalyq atqaru komitetınıŋ organy boldy. 1920 jyldardyŋ ekınşı jartysynan partiia-keŋes organdary jalǧyz «Aq jol» gazetın ǧana emes, jalpy merzımdı basylymdardyŋ saiasi-ideologiialyq baǧytyn, redaksiialardaǧy jauapty qyzmetkerler men jūmysşy, auyl jäne äskeri tılşıler jūmysyn qataŋ baqylauǧa aldy. Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ baspasöz saiasi bölımı kıtap, jurnal, gazet jäne basqa da baspa önımderınıŋ mazmūnyn jüielı türde tekserıp, ūsaq burjuaziia yqpalyndaǧy saiasi sauatsyzdyqqa ermeu jaǧyna basa nazar audardy.
RK(b)P Ortalyq komitetı 1925 jyldyŋ 7 säuırınde «Aq jol» gazetı turaly mäsele qarap, İ.Stalinnıŋ «Aq jol» gazetı turaly hatyn Qazaq ölkelık komitetıne joldady. İ.Stalinnıŋ «Aq jol» gazetı turaly hatynan keiın Qazaq ölkelık partiia komitetı merzımdı basylymdar jūmysyn qataŋ baqylauyna aldy. 1925 jyldyŋ 10 mausymynda ötken RK(b)P Qazaq ölkelık komitetı biuro mäjılısınde İ.Stalinnıŋ «Aq jol» gazetı turaly hatyna orai Naneişvilidıŋ arnaiy baiandamasy tyŋdaldy. Mäjılıske biuro müşelerı: Naneişvili, Qojanov, Boiarskii, Jandosov, Kaşirin, Nūrmaqov, Meŋdeşev jäne äielder mäselesı bölımınen – Aryqova, Ügıt-nasihat bölımınen – Varlamov, Ölkelık odaqtan (Kraisoiuz) – Samatov, Ölkelık komsomol ūiymynan Chernyi qatysty. Mäjılıs İ.Stalinnıŋ merzımdı basylymdar turaly nūsqaularyn täjıribe barysynda ünemı basşylyqqa alyp otyru jönınde qauly qabyldady. RK(b)P Qazaq ölkelık komitetı barlyq guberniialyq komitetterge «Ūlttyq baspasözge basşylyq jäne baspasözge partiiada joq ūlttyq intelligensiia ökılderın paidalanu tärtıbı turaly» nūsqau hat taratty. RK(b)P Qazaq ölkelık komitetı ügıt-nasihat jäne baspaöz saiasi bölımınıŋ 1925 jyldyŋ säuır-mausym ailarynda atqarylǧan jūmystarynyŋ esebınde «Aq jol» gazetı turaly: «1925 jyldyŋ mausym aiyna deiın Taşkentten şyqty. …Şymkent qalasyna auysqannan keiın guberniialyq komitet organy boldy jäne qazaq şarua būqarasyna arnaldy. Sonymen qatar guberniialyq komitettıŋ tıkelei basşylyǧymen Taşkentte şyqqan «Aq joldyŋ» baǧytynan baiqalǧan partiiaǧa qarsy uklon joiyldy dep jazyldy. «Aq jol» gazetı jūmysyn tekseru jalǧasa berdı.
BK(b)P Qazaq ölkelık komitetı 1925 jyldyŋ qazan aiyndaǧy mäjılısınde qazaq tılınde şyǧatyn merzımdı basylymdar turaly: «Bızdıŋ basylymdar 1920 jyldan şyǧa bastady. «Bostandyq tuy» gazetı 1922 jylǧa deiın ūltşyl M.Jūmabaevtyŋ «Aq jol», M.Dulatovtyŋ «Qazaq tılı», J.Aimauytovtyŋ gazetterı boldy. Şyndyǧynda, būlar atalǧan gazetterdıŋ redaktorlary boldy» dep atap körsetıldı. Gazet kommunistık partiianyŋ jetekşı organy bolǧandyqtan, partiia ömırı, keŋes qūrylysy, käsıpodaq jūmysy bölımderı qyzmetın jandandyru mındetteldı. 1920-1925 jyldar aralyǧynda şyqqan «Aq jol» gazetınıŋ baǧyt-baǧdary, redkollegiia qūramy jan-jaqty tekserıldı. F.Goloşekin bastaǧan Qazaq ölkelık komitetındegı partiia belsendılerı Syrdariia guberniialyq komitetıne «Aq jol» gazetın jabudan basqa şara qaldyrmady. 1926 jyldyŋ 21 säuırındegı BK(b)P Qazaq ölkelık komitetı sekretariaty mäjılısı «Aq jol» gazetın «Eŋbekşı qazaq» gazetımen, «Smychka» gazetın «Sovetskaia step» gazetımen bırıktıru turaly Syrdariia guberniialyq komitetınıŋ qaulysyn maqūldady. «Aq jol» gazetınıŋ jabyluy Maǧjan Jūmabaev, Mırjaqyp Dulatov, Jüsıpbek Aimauytov t.b. ūlttyq baǧyt ūstanǧan azamattarǧa, «Aq jol», «Bostandyq tuy», «Qazaq tılı» siiaqty erkın oily merzımdı basylymdarǧa ornyǧyp kele jatqan ämırşıl-äkımşıl jüiede oryn joq ekenın anyq körsetıp berdı.
Danagül MAHAT, tarih ǧylymdarynyŋ
doktory, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq
universitetı «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi
ortalyǧynyŋ basşysy
