Ūlttyq sanamyz öse me, öşe me?

Dop oinap jürgen ūlym alqyn-jūlqyn esıkten kırdı de: «Äke, menıŋ jeidemnıŋ aldyna da kerei dep jazdyryp berşı. Menen basqa balalardyŋ bärınıŋ ruy jazylǧan jeidesı bar eken» dep ötındı. «Ru ne kerek? Qazaq bolsaŋdar boldy emes pe!» desem, «joq, maǧan da ruym jazylǧan jeide kerek, qazaqpyn deseŋ dym da qyzyq emes» dep sazaryp tūr…

Qazır maşinasynyŋ terezesıne, belbeuıne, jeidesınıŋ aldyna ruyn jazyp alatyn azamattardy jiı köretın boldyq. Ölıler mekenı – zirattarǧa da aty-jönımen qosa, ruyn qosyp jazyp qoiu sänge ainaldy. «Tuystar basqosuy» degen atpen är ru ülken toi jasap, öz ruynan şyqqan batyrlarǧa, myqty adamdarǧa eskertkış qoiu, köşe atyn beru de dendep kele jatqan «dästür». Osynyŋ äserınen iısı qazaqqa ortaq nebır marǧasqa tūlǧalar ūlttyq deŋgeide ūlyqtaludyŋ ornyna rulyq deŋgeide eske alynatyn küige kırıptar boldyq. Kerek deseŋız, öz rulasy nemese auyldasy aityp, qūzyrly oryndarǧa qūlaqqaǧys etpese, ūlttyŋ ūly tūlǧalarynyŋ özı ūmytylyp qalatyn jaǧdaiǧa jetuge şaq qaldyq. Mıne, būl da bızdıŋ elde ūltty ūiystyryp, halyqty qauymdas­tyratyn ortaq ūlttyq ideologiia joǧynyŋ aiqyn dälelı.

Bızdıŋ elde rulyq sananyŋ alǧa ozǧany sonşa, bıreu biıkke köterılse, bilıkke jetse, aldymen «ruy kım eken?» dep sūraityn küige jettık. Öitkenı būl künde kım mansapqa qol jetkızse, aldymen rulasyn, odan qalsa auyldasyn tartady. Sosyn da şyǧar el arasynda «anau şapyraşty, mynau jalaiyr, ol qoŋyrat, pälenşe arǧyn» degen pyş-pyş söz de köp. Nege? Öitkenı bızdıŋ elde rulyq sananyŋ örşuıne bilıktıŋ özı de sebepker. Jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ «Bilıkke qatys­ty şeneunık atauly qaitkende de janyn ǧana emes, mansabyn da saqtau amalyna köştı. Būryn jekelep oryn alǧan satqyndyq endı jalpyǧa tän üirenşıktı sipatqa ainaldy. Mıne, däl osy kezde bilıkke jaqyn memlekettık qyzmetker ataulynyŋ öz tūǧyryn nyǧaitu üşın oilap tapqan amaldyŋ bırı töŋıregıne top jinau boldy. Älbette, oiy kelte, örısı qysqa şeneunık pıkırles, tılektes ızdemedı, jerles, jemtıktes ızdedı. Mülde derlık ūmytyla bastaǧan rulyq ūjym aiaq astynan qaita tırıle bastady» dep aşyna jazatyny – sonyŋ aiǧaǧy.

Qazaqtyŋ ūly tūlǧalarynyŋ bärı ruym dep emes, ūltym dep ǧūmyr keştı. Endeşe sondai tūlǧalardy ūlttyq biıkpen baǧalamai, rulyq öremen ölşeu ūsaqtyqtan basqa eşteŋe emes. Ūltyna emes – ruyna, qabıletıne emes – qanyna tartu eşqaşan qoǧamdy alǧa bastyrmaidy

Qazaqqa ru ne üşın kerek?! Bır auyz sözben aitqanda, qan tazalyǧymyzdy saqtap, jaqynyŋmen janaspai, jatyryŋa şappau üşın ǧana kerek. Ras, kezınde rulyq jüie qazaqtyŋ basty äkımşılık basqaru täsılınıŋ bırı boldy. Rudyŋ ūrany şaqyrylǧanda, ūlttyŋ namysy oianǧan kez de boldy. Bıraq qazaqtyŋ arǧy-bergı tarihyn qarap otyrsaŋyz, ūltymyzdyŋ jüzge, ruǧa bölınıp, ūrynbaǧan qasıretı, jyǧylmaǧan jary joq. Qarǧa tamyrly qazaq osyny bılıp tūryp, ruşyldyq ädetın eşqaşan tastamaidy. Nege? Sebebı, joǧaryda aitqanymyzdai, qazır rudyŋ qandastyq qatynasty saqtau rölınen görı el aldynda jürgen azamattardyŋ özara toptasyp, bır-bırımen iyq tırestırudıŋ qūralyna ainalyp kettı de, sany köp rular qoǧamdyq jaǧdaiǧa yqpal etetın deŋgeige jettı. Qazır aimaqtarǧa barsaŋ, basty köşelerı – sol öŋırden şyqqan tūlǧalar. Är öŋırdıŋ öz kösemı bar. Tıptı Şymkenttegı eŋ ūzyn köşe būryn audan basqaryp, ıstı bolǧan hatşynyŋ atynda. Al Özbekälı Jänıbekov köşesı onyŋ şiregıne de şamalamaidy. Memlekettık komissiia barşa qazaq qadır tūtatyn 20-30 esımdı, ataudy belgılep, nege barlyq megapolister men oblys ortalyqtary köşelerıne solardy bermeske?!

Jaqynda Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Izǧūtty Aityqovtyŋ 100 jyldyǧy batyrdyŋ tuǧan ölkesı – Şyǧys Qazaqstan oblysy Ūlan audanynda atalyp ötkenın bız qairatker Sädıbek Tügel aǧamyzdyŋ äleumettık jelıdegı paraqşasynan bıldık. Qazaqtyŋ arda ūly Aqseleu Seidımbektıŋ 80 jyldyǧy da aituly tūlǧanyŋ tuǧan jerı – Jaŋaarqa audanynda öttı. Osydan būryn Älihan Bökeihanovtyŋ 150 jyldyǧy Aqtoǧaida ötkenı mälım. Baitūrsynūlynyŋ da merei­toiy Torǧai jerınde ötpek. Onyŋ qai därejede ötetını nelıkten tek Torǧaida tuǧandardy ǧana tolǧandyru kerek? Ahmet – ūlt ūstazy emes pe?! Nege osy tūlǧalardyŋ mereitoiyn memlekettık deŋgeide elordada ötkızuge bolmady?! Memleket jaǧynan bırtūtas ūiymdastyrylyp, aldymen el astanasynda joǧary deŋgeide atap ötse, eldıŋ ruhy köterılmes pe edı?! Ärine, būl jerde bır mäsele bar, bır tūlǧanyŋ 100 jyldyq nemese 150 jyldyq mereitoiy el astanasynda memlekettık deŋgeide atalyp ötse, ekınşı bır ru «Bızdıŋ pälen degen tūlǧamyzdyŋ būlardan qai jerı kem, onyŋ mereitoiyn nege astanada ötkızbeisıŋder?» dep öre türegeletını anyq. Osydan baryp rulyq alauyzdyq qaita tūtanatyndyqtan, memleket te tūlǧalardy tuǧan jerıne qarai syryp tastaudy tamaşa täsılge ainaldyrǧan. Al şyn mänınde ūltqa qyzmet etken adamdy ruǧa täueldeu, rulyq deŋgeige deiın tüsıru – sanasyzdyqtyŋ belgısı. Öit­kenı qazaqtyŋ ūly tūlǧalarynyŋ bärı ruym dep emes, ūltym dep ǧūmyr keştı. Endeşe sondai tūlǧalardy ūlttyq biıkpen baǧalamai, rulyq öremen ölşeu ūsaqtyqtan basqa eşteŋe emes. Ūltyna emes – ruyna, qabıletıne emes – qanyna tartu eşqaşan qoǧamdy alǧa bastyrmaidy. Äsırese jaŋadan täuelsızdık alǧan jas memleket tūrǧysynan alǧanda, būl – bızdıŋ ūlt bolyp ūiysyp, jūdyryqtai jūmyluymyzǧa ülken qater. Öitkenı rulyq sana alǧa ozsa, ūlttyq müdde keiın syrylady da, jan-jaqqa tartyp, eldıkke qater tönetını aitpasa da tüsınıktı. Endeşe bızde qaşan da rulyq mahabbattan ūlttyq sezım küştı bolǧany dūrys. Öitkenı ūlt bolyp ūiysyp, halyq bolyp qauymdaspasaq, täuelsızdıktıŋ özı ūsaq qūmdai qolymyzdan susyp ketuı mümkın.