Osydan 30 jyldai būryn joǧary oqu ornyna tüsu qamymen jürgenımde menı däm-tūz aidap Temırtau qalasyna keldım. Taǧdyr menı osynda ūlaǧatty ūstaz, ömır boiy adami qasiet pen adamgerşılıktıŋ aq tuyn janyna serık etıp kele jatqan myqty azamatpen jolyqtyrdy. Ol kısı – bügınde el aǧasy atanǧan, qoǧam damuyna sübelı üles qosyp, otyzdan astam qūndy kıtaptardy jaryqqa şyǧarǧan tarihşy-ǧalym, jurnalist, qoǧam qairatkerı, professor Äbdıjappar Äbdäkımov. Oŋtüstıktıŋ qalyŋ qazaǧynyŋ ortasynda tuyp- ösken maǧan metallurgter qalasyndaǧy qaptaǧan orysşa ataular bırtürlı körındı. Köşede qaraközderımızdıŋ joqtyŋ qasy ekenı taŋǧaldyrdy.
Onyŋ syry tez arada-aq aşyldy. Tanysa kele 180 myŋdai tūrǧyny bar qalada qazaqtardyŋ sany üş-aq paiyzdy qūraityn jäne tügelımen tıkelei Mäskeuge baǧynatyn ülken önerkäsıp oryndary ornalasqanyn bıldım.
Bızdı sonau Almatydan alyp kelgen Törebek Süiesınov aǧa men Meruert Quantaeva apailar jolai köp äŋgıme aityp, qalamen syrttai tanystyrdy. Köpşılıgı jyly jaqtyŋ balalary bolǧandyqtan, qaraşadaǧy Arqanyŋ üskırık aiazy men suyq jataqhana köŋıl küiımızdı kötere qoiǧan joq. Sonymen, Qazaqstan Magnitkasynyŋ qasyndaǧy, Mäskeudıŋ Lihachev atyndaǧy avtomobil şyǧaru zauyty ülgısımen qūrylǧan joǧary tehnikalyq oqu orny bızdı osylai qarsy aldy.
Erteŋıne institutta dekan Äbdıjappar Äbdäkımūly bastaǧan oqytuşylarmen kezdestık. Dekanymyz barşamyzǧa sättılık tılep, oqu ordasynda sabaqtardyŋ orys tılınde jüretındıgın, sabaqtan qinalǧan kezde qysylmai bar jaǧdaidy mūǧalımderge nemese özıne habarlasuymyzdy aitty. Bärınen būryn esımızde qalǧany, köşede jeke-dara jürmeuımızdı, asa saq jüru, tek oquǧa den qoiyp, bıtırıp şyǧu kerektıgın eskerttı.
Şynynda da, aǧa auyl balalaryna qorǧan bolyp jürdı. Myŋdaǧan qazaq jastarynyŋ atalǧan joǧary oqu ornynda bılım alyp, ömırden öz oryndaryn tauyp ketuıne septıgı tigen azamat.
Osy oraida 70 jasqa tolyp otyrǧan Äbdıjappar Äbdäkımūlynyŋ mereitoiy qarsaŋynda ardaqty ūstazymnyŋ eren eŋbekterı turaly aityp jäne onyŋ azamattyq bolmysy jaiynda qalam terbeudı jön sanadym.
Äbekeŋ institutta ünemı ūlttyq müdde men qazaq tılınıŋ märtebesı jäne qazaq jastarynyŋ qūqyǧyn qorǧap, är jiynda mäselelerdı batyl köterıp jürgenı esımızde. İnstitutta qazaq tılı qoldanysy aiasyn damytu kerektıgın jıtı aitatyn.
Şyny kerek, ol kezde jeltoqsan oqiǧasynyŋ yzǧary älde de basyla qoimaǧan edı. Keibır özge ūlttyŋ şovinistık piǧyldaǧy azamattary basqaşa közqarasta bolyp, qazaq jastaryn ūnata bermeitın jäne qysastyq jasauǧa beiım tūratyn. Ondaida Äbekeŋder şyr-pyr bolyp qorǧan bolatyn. Ūstazymyz dekandyqtan ketkenımen, bızderge sabaǧyn ötkızıp jürdı de, köp ūzamai Temırtau qalalyq partiia komitetıne üşınşı, artynan ekınşı hatşy bolyp qyzmetke kettı. El täuelsızdık alǧannan keiın lauazymy qala äkımınıŋ orynbasary bolyp özgerdı.
Al bızder daiyndyq kursynan soŋ institutqa student bolyp qabyldanyp, bırımız qūrylys, endı bırımız mehanika, metallurgiia salasy boiynşa injenerlık mamandyǧyn aluǧa oquymyzdy jalǧastyryp kettık.
1991 jyly mausym aiynda qalada kütpegen jerden qandy oqiǧa oryn alyp, studentter dür köterıldı. Oǧan sebep, jabaiy naryqtyŋ beleŋ alyp, araq-şarap, temekı syndy tūrmysta qat tauarlardy öte joǧary üsteme baǧamen satyp, däuırı jürıp tūrǧan äzerbaijan azamattarynyŋ qūtyruy boldy. Olar institutta diplomdyq jūmysyn qorǧap, auyldaryna quanyşty habarlaryn telefon arqyly jetkızbek bolǧan ekı qazaq jıgıtterımen şekısıp qalady. Eregıs barysynda bır top kavkazdyq jinalyp kelıp, olardy pyşaqtap, sabaidy. Bırı sol jerde qaitys bolady da, ekınşısı qaşyp şyǧyp, jataqhanaǧa kelgen boida habar aityp üzıledı. Sodan aşuǧa mıngen qaladaǧy bükıl qazaq jastary «qanǧa qan, janǧa jan» dep düre köterıldı. Äsırese, studentter köşede äzerbaijandardy soqqyǧa jyǧyp, qarymta qaitara bastady. Al «qanqūily batyrlar» ınge tyǧylǧan tyşqandai bolyp zym-ziia joq bolyp, tyǧyluǧa bet aldy. Jastar sonda da qoiar emes. Tūratyn jerlerın tıntıp, aiqau-şu köterıp jatyr. Jaǧdai qatty uşyǧa tüstı. Aşuǧa mıngender tärtıp saqşylarynyŋ eskertpesıne qūlaq asar emes, kerısınşe, basbūzarlardy tauyp alyp, jazalamaiynşa basylmaitynyn jetkızdı. Qūzyrly organdar uşyǧyp keter dedı me, äiteuır, qataŋ şara qoldanuǧa asyǧa qoimady.
Sonda Temırtaudyŋ basşysy Kamaltin Mūhamedjanov pen orynbasary Äbekeŋ ıstıŋ basy-qasynda jürıp, jaǧdaidy qatty uşyqtyrmauǧa küş saldy. Aitaiyn degenım, sol sätte basqa qalada ıssaparda jürgen Äbdıjappar Äbdäkımūly qazaq jastary arandap qalmasyn, jamandyqqa ūrynbasyn dep, jedeldetıp qalaǧa oraldy. Kele bärımızdıŋ basymyzdy qosyp, instituttyŋ ülken zalynda jiyn ötkızıp, ekı taraptan qūralǧan komitetter qūrdy. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, Äbekeŋdı pana tūtatyn jastar sözge toqtap, jaǧdai özgerdı, bır mämılege keldı. Jastardyŋ talaby nazarǧa alynyp, oryndaldy. Nätijesınde älgı basbūzarlar ūstaldy da, qalǧan äzerbaijandar özderı köşıp ketkenderden basqa taǧy bıraz otbasy bır täulıktıŋ ışınde qaladan köşırıp jıberıldı.
Qaşanda ūltynyŋ namysyn joǧary qoiatyn Äbekeŋ qai qyzmette jürse de, qazaq tılınıŋ janaşyry boldy. Sondai-aq, studenttermen, Qaraǧandy metallurgiia kombinatyndaǧy qazaq jastarymen bailanysyn üzbei, ünemı qarym-qatynasta boldy. Öitkenı boiynda qarapaiymdylyǧy men qazaqy tärbiesı basym Äbekeŋ auyldan kelgen ärbır qazaq jastarynyŋ janyn tüsıne bıldı jäne köbınıŋ bılımın jetıldırgen soŋ elderıne aman-sau qaityp, ata-analarymen qauyşulary kerektıgın tıledı.
Ormandai qaptaǧan orys tıldılerdıŋ ülken qarsylyǧyna qaramai, 1989 jyly balabaqşanyŋ ışınen alǧaşqy qazaqşa toby aşyldy. Äbekeŋ özınıŋ tūŋǧyşy Dina esımdı kışkentai qyzyn qolynan jetelep aparyp, balabaqşadaǧy qazaq tobynyŋ oryndyǧyna otyrǧyzady. Topty aşuda, äsırese, «ışten şyqqan jau jaman» demekşı, özımızdıŋ qaraközderdıŋ qarsy bolǧany janyna qatty batqan edı. Keler jyly äupırımmen qazaq balabaqşasy da aşyldy.
1991 jyldyŋ qyrküiek aiynda ülken eŋbekpen qazaq mektebı de aşyldy. Onda da basqalarǧa önege etıp, qazaq mektebınıŋ partasyna sol baiaǧy qazaq balabaqşasynyŋ tärbiesın alǧan qyzyn otyrǧyzǧan.
1989 jyly sol qaladaǧy nemıs drama teatrynyŋ rejisserı Bolat Atabaevpen bırge qalalyq atqaru komitetınıŋ basşysy Kamaltin Mūhamedjanovtyŋ qoldauymen orystanǧan qalada alǧaşqy ret Nauryz meiramy da toilanǧan bolatyn. Odan keiın qazaq ūltynyŋ türlı salt-dästürlerı jandanyp, «Qyz syny», «Jıgıttıŋ sūltany» syndy baiqaular ūiymdastyrylyp, ötkızıle bastady. Kezınde tramvaidan bır qazaq körsek bauyrymdap, qūşaq aiqara quanyp, közge jas alatyn qalada keiıngı jyldary qazaq jastary köbeidı. Studentterden özge, zauyt jūmysşylarynyŋ da qatary auyldan kelgen qarapaiym aǧaiyndarmen tolyǧa bastady. Naryq zamany bastalǧan tūsta öŋırlerdegı jastar qalaǧa aǧylyp, qala būrynǧydan da qazaqylana tüstı. Osy atalǧan ısterdıŋ bärınde de ūltjandy Äbekeŋnıŋ eren eŋbegı jäne nätijelı jūmysynyŋ ülesı jatyr deuge bolady.
Äbekeŋ 1994 jyly qyzmet boiynşa Qaraǧandyǧa oblystyq äkımdıkke auysady. Ol jerde ışkı saiasat bölımınde, qala äkımınıŋ orynbasary lauazymy, oblystyq telearna direktory siiaqty qyzmetterdı atqardy.
1996-2007 jyldar aralyǧynda oblystyq Sailau komissiiasynyŋ töraǧasy bolady. Sol aralyqta Äbekeŋ oblys boiynşa 12 sailau ötkızgen.
Men ekınşı mamandyǧym boiynşa Oral qalasynda jurnalist bolyp qyzmet atqaryp jürgen kezımde 2005 jyly 28 nauryzda oilamaǧan jerden Qaraǧandy qalasyna ıssaparmen baryp, ūstazyma habarlastym. Äbdıjappar Äbdäkımūly ol jyldary Qaraǧandy oblystyq telearnanyŋ basşysy bolatyn. Qyzyq bolǧanda, tap sol künı Äbekeŋnıŋ tuǧan künı eken. Äbekeŋ «alystan şäkırtım ızdep keldı» dep ömırlık joldasy Baqyt Köpenqyzy ekeuı quana qarsy aldy. Ūstazym üiındegı qūndy kıtaptarmen tolyqqan jeke kıtaphanasymen tanystyrdy. Söitsem, ūstazym ärı ärıptes aǧam soŋǧy jyldary qarap jürmei bıraz qūndy kıtapty jaryqqa şyǧaryp tastapty. Işınen «Qazaqstan tarihy» (2003 jyly şyǧarylǧan) kıtabyn tartu ettı. Şyny kerek, sol kıtapty älı künge deiın janymnan tastamai, ünemı paidalanyp kelemın.
Aitaiyn degenım, kıtapta ejelgı tarihi kezeŋnen bastap qazırgı däuırge deiıngı materialdar öte jüielı jazylǧan jäne qysqa-nūsqa qajettı derekterdı barynşa qamtyǧan eken. Äsırese, Qazan töŋkerısınen keiıngı jyldarda elımızdıŋ bilık basyna kımder keldı jäne qai kezde basqardy degen siiaqty mälımetterdıŋ bärı naqty körsetılgen.
1984 jyldary keŋes däuırınıŋ däuırlep tūrǧan şaǧynda özı kommunistık partiia qatarynda jäne institutta partbiurosyn basqara otyryp, Alaş mäselesın qoryqpai köteredı. Jūrttyŋ Alaşorda jaily tam-tūmdap bılgenımen belsendı türde batyl oi aityp, Alaş partiiasy turaly qalam terbeuge eşkımnıŋ qoly jürmei tūrǧanda Äbekeŋ eŋ alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, sanaly da ǧylymi tūrǧyda qūndy däiekter aityp, «Alaşordamen tanyssaq» degen material jazuy da batyl qadam boldy.
Jalpy, Äbekeŋ lauazymdy qyzmetpen qatar qoǧamdyq jūmystardy da qatar alyp jürdı. Sonyŋ arqasynda qalamynan 30-dan asa oqulyqtar men kıtaptar jäne 200-den astam tarihi tanymdyq, dın, ruhaniiat, mädeniettanu, qazaq tılınıŋ taǧdyry, qazaqi ädet-ǧūryp pen salt-dästür, ǧylymi-ädıstemelık, ädebiettık, körkemsözdık maqalalar jaryqqa şyqty.
Odan keiıngı jyldarda Äbekeŋ Astanada QR Ädılet ministrlıgınıŋ qūramyndaǧy dın mäselelerı jönındegı ǧylymi zertteu jäne taldau ortalyǧyn aşyp, oǧan bıraz jyldar basşylyq jasaǧan. Keiınnen Premer-ministr keŋesşısı, QR Qorǧanys ministrınıŋ keŋesşısı syndy jauapty qyzmetterdı atqaryp jürgende de qarapaiymdylyǧy men kışıpeiıldıgınen tanbaǧan el aǧasy.
Qazırgı taŋda zeinetkerlıkke şyqsa da, üide qarap otyrmai, jüielı jūmystarmen ainalysyp jür.
Söz soŋynda qazaqtyŋ arqaly aqyndarynyŋ bırı Serık Aqsūŋqarūlynyŋ ötken jyly «Ortalyq Qazaqstan» oblystyq gazetınde jaryqqa şyqqan «Muza mehnaty» degen tolǧauynan üzındı bergım kelıp otyr. Sonysynda aqyn bylai deidı: «Astanada ötken Euraziialyq kıtap körmesınde älem ädebietınıŋ tūnyǧynan jüzıp ışken Äbdıjappar Äbdäkımov aǧam Qasymhan Begmanovty ızdep kelıp: «Men senıŋ Taşkentpen qoştasuyŋdy oqyp, jyladym!» degende eleŋ ete tüskenım bar. Būl kısınıŋ tübı Şanyşqyly Berdıqojadan taraidy, Abylai zamanyndaǧy ataqty er Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Kerei er Jänıbek, Kökjarly Baraq batyrlarǧa üzeŋgıles serık, qarulas batyr bolǧan. Äbekeŋ Almatydaǧy oquyn bıtırgen soŋ, Temırtauǧa taban tırep, Arqada qalyp qoiǧan, kındık qany tamǧan Taşkent – jat qolynda, Qasymhannyŋ «Taşkentpen qoştasuyna» jan-tänımen berılıp, egıletını sodan boluy kerek?» deptı.
Aitaiyn degenım, Äbekeŋ sonau Taşkent oblysyndaǧy tuǧan topyraǧynan erte ketıp, jastai arman quyp, Almatyǧa Qazaq memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetıne tüsıp, ony 1974 jyly aiaqtapty. Temırtaudaǧy joǧary tehnikalyq oqu ornyndaǧy studentterge sabaq beruden bastaǧan eŋbek joly ony qanşama biık belesterge köterdı. Leningradta kandidattyq dissertasiiasyn qorǧap kelıp, qaitadan jūmysyn jalǧastyrady. Jastaiynan sanasyna tüigenı men ömır boiy jinaqtaǧan mol täjıribesın el müddesı üşın tiımdı paidaǧa asyryp, qazaq tılınıŋ damuyna, ūltymyzdyŋ bolmysyn, tarihyn qaita jandandyruǧa ülken üles qosyp jürgenın ölşeusız eŋbek jäne ülken jürektı azamat dep bılemın.
Telman BEISENOV
