Ūly aqyn, aǧartuşy Abai Qūnanbaiūlynyŋ fäniden baqiǧa köşıp, Jidebaidyŋ topyraǧyn jamylǧanyna biyl 115 jyl toldy. Alaida hakım jüregınıŋ tübıne älı tereŋ boilai almai kele jatyrmyz. Sol olqylyqty toltyratyn kez keldı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Abaidyŋ 175 jyldyǧyn merekeleu turaly Jarlyǧy tūlǧany tanuymyzǧa jol aşyp otyr. Aqynnyŋ öleŋderın oqu estafetasy bastalyp, elımızdıŋ şekarasynan asyp, şetelge jettı. Bız öz tarapymyzdan arnaiy aidar aşyp otyrmyz. Osy aidar aiasynda bügıngı nömırden bastap Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty tanymdyq materialdardy jariialaimyz.
Abaidyŋ asyl mūrasyn aman saqtap, bükıl halyqqa taraluyna Alaştyŋ kösemı bolǧan Älihan Bökeihannyŋ zor qatysy bar. 1903 jyly Sankt-Peterburgte basylǧan «Kirgizskii krai» kıtabynyŋ 18 tomynda Älihannyŋ «Qyrǧyz aimaǧynyŋ tarihi taǧdyry jäne onyŋ mädeni jetıstıkterı» atty maqalasy şyǧady. Būl maqalada Abaiǧa erekşe toqtalyp, ony qazaqtyŋ jaŋa ädebietınıŋ köşbasşysy dep baǧalaidy. Formasy jaǧynan airyqşa jäne mazmūndy öleŋderınıŋ avtory dep körsetedı. Söitıp, Abaidyŋ közı tırısınde ony orystyŋ oqyrman qauymyna tūŋǧyş ret tanystyrǧan adam – Älihan Bökeihan bolady. Abai mūrasynyŋ baspadan kıtap bolyp şyǧuyna qaltqysyz qamqorlyq jasaǧan Älihan Bökeihanmen bırge öleŋderın jinaqtap bastyruǧa zor üles qosqan Mürseiıt Bıkeūly, Käkıtai Ysqaqūly, Tūraǧūl Abaiūly edı.
«Qazaqtyŋ bas aqyny – Abai. Onan asqan būryn-soŋǧy zamanda qazaq balasynda bız bıletın aqyn bolǧan joq» degen Ahmet Baitūrsynūlynyŋ sözı abaitanumen mäŋgı jalǧasyp keledı. Mırjaqyptyŋ sözımen aitqanda, «Abai syndy aqynnyŋ qadırın bılmeu – qazaq halqynyŋ zor kemşılıgın körsetuge tolyq jaraidy».
1904 jyly Abai qaitys bolǧannan keiın Ombydan onyŋ balalaryna hat joldap, Semeiden kıtap şyǧarudy ūiǧarǧan Älihan Bökeihan aqynnyŋ ömırı men qoǧamdyq qyzmetı jaily alǧaş kölemdı maqala jazdy. Abai dünieden ozǧan soŋ, ekı jyldan keiın «Semipalatinskii listok» gazetıne «Qazanama» (nekrolog) jariialaidy. Ä.Bökeihannyŋ basty armany – Abai jinaǧyn jaryqqa şyǧaru, aqyn mūrasyn qalyŋ el arasyna taratu edı. Sol gazette Abai öleŋderınıŋ jinaq bolyp basylatyny jaily aitady. Solai dese de, Abai jinaǧy basylyp şyqpai qalady. Onyŋ sebebı – Älihan Bökeihan 1906 jyly 8 qaŋtarda Semeige sezge qatyspaq bolyp, Kerekuden kele jatqan jolynda Tūzqala degen jerde tūtqynǧa alynady. Qaitaryp aparyp Kereku türmesıne jabady. Osy joly ūstalǧan kezde onyŋ portfelınde Abai öleŋderı jinaǧynyŋ qoljazbasy bolady. Abaqtyǧa jabylǧannan keiın, kelesı künı jazǧan aryzynda ol öleŋ qoljazbalarynyŋ qūnyn 5000 somǧa baǧalap, ony saqtauǧa ötınış jazady. 
Köp keşıkpei aiǧaq bolmaǧandyqtan bosaidy. Halyqtyq tūlǧaǧa ainalǧan Älihandy patşa ükımetı ünemı qyryna alyp, 1908 jyly qaita qamauǧa alady. Iske ılınıp, qudalanyp jürıp te Abai öleŋderınıŋ baspada jatqanyn esten şyǧarmaidy. Söitıp 1909 jyly Sankt-Peterburgte Iliias Boraganskiidıŋ baspasynan Abaidyŋ tūŋǧyş jinaǧy jaryq köredı. Köpten kütken jinaqtyŋ jaryq köruın alǧaş ret Mırjaqyp Dulatov, Ahmet Baitūrsynovtar süiınşıleidı.
Abai özınıŋ şyǧarmalarynyŋ jinaq bolyp basyluyn körmei kettı. Bıren-saran öleŋderı bolmasa Abaidyŋ közı tırısınde «Jıgıtter oiyn arzan, külkı qymbat» degen öleŋın Jüsıpbek Şaiqysılämūly Abaidyŋ atyn atamai bastyrady. «Jaz», «Bolys boldym, mıneki» degen öleŋderı 1886 jyly «Dala uälaiaty» gazetıne Kökbai Jaŋataevtyŋ atymen jaryq köredı. «Dala uälaiaty» gazetınıŋ 1889 jylǧy 7-sanynda jariialanǧan «Jaz», «Jazdy kün şılde bolǧanda» dep bastalatyn öleŋı «Semei uezı, Şyŋǧys elınıŋ qazaǧy İbragim Qūnanbai auylynyŋ Baqanas özenınde Kökbeiıt degen jerge qonyp jatqandaǧy türı» degen taqyryppen basylǧan. Sonda «Kısıden üirenıp jazdym. Kökbai Jaŋataiūly» dep qol qoiylǧan. Mūnyŋ ökınıştısı, Abai öleŋınıŋ öz atyna jariialanbauy ǧana emes, redaksiia tarapynan Abai sözınıŋ būzylyp, türlı özgerısterge tüsuı. Är jerde jeke joldar qysqaryp, özgerıp otyrǧan. Mäselen:
Jazdy kün şılde bolǧanda,
Bäişeşek ösıp tolǧanda – dep ketedı. Al Mürseiıt qoljazbasy boiynşa;
Jazdy kün şılde bolǧanda,
Kökorai şalǧyn bäişeşek,
Ūzaryp ösıp tolǧanda – dep körkem körsetılgen. Abaidyŋ közı tırısınde jaryq körgen öleŋderın kımnıŋ bergenı, qalai jetkenı naqty aitylmaǧan. Al «Jaz» öleŋın Abaidyŋ aqyn şäkırtı Kökbai jıbergenı mälım. Kökbaidyŋ aituy boiynşa öleŋdegı aiaŋşyl at – Abaidyŋ özınıŋ küreŋ töbelı. Aiǧaişy şaly sol jyly körşı qonǧan änet Barmaq degen kısı, al qūs salyp jürgen jıgıtter – öz balalary Aqylbai men Äbdırahman.
1888 jyly mai aiynda jazǧan «Bolys boldym, mıneki» öleŋın Aqşatau degen jerde Semei oblysy men Jetısu oblysynyŋ sezı bolǧanda bır uezdıŋ el bileuşılerıne arnaǧan. Būl «Dala ualaiaty» gazetınıŋ 12-sanynda jariialanǧan. Abaidyŋ alǧaşqy jinaǧynda būl öleŋ 148 jol bolsa, gazetke 86 jol bolyp berıledı. Jeke söz emes,tūtas şumaqtar özgerıp, bastyruşylardyŋ batyly jetpegendıkten qysqaryp ketken.
Aqynnyŋ közı tırısınde jaryq körgen taǧy ekı öleŋı bar ekenın keiınnen tabylǧan derekter däleldedı. 1897 jyly Qazanda «Kniaz blan Zagifa» qissasynda «Synaǧandaǧy attyŋ syny» (Şoqpardai kekılı bar qamys qūlaq), «Bürkıt» (Qansonarda bürkıtşı şyǧady aŋǧa) degen belgılı ekı öleŋı jaryq köredı. Kıtapty bastyruşy Bektūrǧan Siqymbaiūly «öleŋ etuşı Janūzaq Siqymbaiūly» dep körsetken.
Abai özınıŋ öleŋderın halyq arasynda qoljazba bolyp jaiylǧanyn köredı. 1896 jyly balasy Tūraǧūldy şaqyryp, qoljazba öleŋderın jinauǧa tapsyrma beredı. Keiınnen Abai öleŋderın jinaǧan kısıler Abaidyŋ öleŋınıŋ atyn ǧana aityp, nemese bır jol öleŋmen ǧana saqtalyp qalǧan. Toǧjanǧa arnalǧan «Sap-sap köŋılım, sap köŋılım» öleŋı soŋǧy kezde tabyldy. 1882 jyly Lermontovtan audarǧan tūŋǧyş audarmasy «Borodino» da tügel emes. Bızge belgılı kölemı 20 joldyq nūsqasy ǧana saqtalǧan.
Abai mysqyl öleŋderdı köp jazǧanymen, özınıŋ jauyna qarsy aitpai, maŋaiyndaǧy adamdarǧa arnap jazǧan. Mysqyl öleŋderı sol arnap jazǧan adamdary elge taramasyn dep joq qylyp jıbergenge ūqsaidy. Mysaly, «Qyzdarǧa» degen öleŋındegı Qyzdar – Abaidyŋ qūrdasy. Abai sol qūrdasynyŋ mınezın syqaq etıp jazǧan. Būl öleŋdı de Qyzdar jyrtyp tastaǧan. 1896 jyldan bastap, 1916 jylǧa deiın Abaidyŋ öleŋın köşırıp ūqyptap jürgen jazuy marjandai Mürseiıt molda – sol uaqyttyŋ «baspahanasy» boldy. Soŋǧy kezde käsıpke ainaldyryp 7-8 molda köşırgen. Köşırgender bır öleŋ üşın bır qoidyŋ qūnyndai aqy alatyn bolǧan. Köşıruşıler aqyndar, eldıŋ talantty jastary bolady.
Eldıŋ ışındegı qazaqtyŋ qyzdary özderıne Abaidyŋ qoljazbasyn köşırtıp, ūzatylǧanda öleŋnıŋ bır danasyn ala ketetın bolǧan. Būl qazaq jastarynyŋ arasynda Abai öleŋınıŋ baǧaly bolǧandyǧyn körsetedı.
Abaidyŋ közı tırısınde baspa jüzın körgen ekı öleŋınen keiın Abai öleŋderınıŋ tūŋǧyş tolyq jinaǧy aqyn dünieden ozǧannan keiın 1909 jyly Sankt-Peterburgtegı Iliias Boraganskii baspasynan jaryq köredı.
Abaitanu şejıresınde esımı altyn ärıppen jazylǧan būl oqiǧany Abaidyŋ nemere ınısı Ärham Käkıtaiūly öz estelıgınde bylai baiandaidy. «1906 jyly jaz şyǧyp, kiız üi tıkkende Käkıtai Abylaişa qos tıkkızıp, Mürseiıt mollany şaqyrtyp alyp, «sen myna bız jinaǧan Abai öleŋderın rettep jaz» dep oŋaşa qosqa otyrǧyzdy. Mürseiıt asyqpaityn, sūlu jazatyn adam edı. Abai öleŋderın bır ai şamasynda daiyndatyp alyp, Käkıtai Semeige özı alyp jürdı. Jol rashodyna ekı semız at, ekı semız tüiesın äkettı. Käkıtai malyn aqşalap alyp Omby qalasyna kettım dep hat jazdy. Odan keiın Ombyda bastyra almadym, Qazan qalasyna jürıp baramyn dep taǧy da hat jazady. Bır jūmadan keiın üige telegramma keldı: «Qazan qalasyndaǧy baspahanalardyŋ basuǧa uaqyty bolmady. Peterburgtegı baspahanamen şart jasastym, tez 200 som aqşa perevod et degen. Aitqanyndai 200 som jıberdık. Käkıtai bır aida qaita oraldy. Korrektorlyq mındetın öz moinyna alatyn bolypty. Peterburgtegı baspahana bır baspatabaq qaǧaz basyp, Semeidegı Äniiar üiıne jıberedı, Äniiar Käkıtaiǧa jetkızıp tūrady. Käkıtai onyŋ qatesın tüzep, Peterburgke jöneltedı» deidı. Osyndai sergeldeŋmen jürıp, Abaidyŋ bırınşı öleŋder jinaǧy 1909 jyly zorǧa jaryqqa şyǧady. Mürseiıt qoljazbasynyŋ negızınde jaryq körgen 5339 jol öleŋınıŋ 1090 joly audarma bolatyn. Alǧaşqy basylymǧa kırmei qalǧan 17 öleŋı keiıngı zertteuşılerdıŋ eŋbegımen sonan keiıngı basylymdarda tolyqtyrylyp berıldı.
Mūhtar Äuezovtıŋ abaitanuǧa qosqan ülesı nätijesınde aqynnyŋ keiıngı şyqqan 1933, 1939, 1945 jyldardaǧy kıtaptarǧa jinau, tüzu nätijesınde qara sözderden basqa 10708 jol öleŋ qosyldy. Sonymen Abaidyŋ tolyq jinaǧyn özınen qalǧan arhiv bolmaǧannyŋ özınde ǧylymi zertteuler men ızdeulerdıŋ arqasynda bügınge jetken, qara sözderden basqa 7133 jol eŋbegı belgılı boldy.
Kez kelgen aqyndy tanu eŋ aldymen ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧyn zertteuden bastalady. Biyl 110 jyl tolyp otyrǧan tūŋǧyş basylymdy 1909 jyly Sankt-Peterburgten nemere ınısı Käkıtai Ysqaqūly arab alfavitımen bastyryp şyǧarady. Käkıtai orysşa jetık bılgen. Abai mektebınen ǧana bılım alǧan. Abaidyŋ qasyna erıp jürıp aitqandaryn, ertegılerın qūima qūlaǧyna qūia bılgen. Jidebaida bala oqytyp jürgende molda Mürseiıt Bıkeūlyna öz aqşasyn berıp, būrynnan jinap jürgen Abai öleŋderın köşırtıp tolyqtyrǧan. «Men Abaidyŋ qaryzyn ūmytpai, şamam kelgenşe qyzmet etudı öz boryşym dep bılıp, arttaǧy jastarǧa qaldyrǧan ösietın, qazaq halqyna ıstegen eŋbegın baspaǧa bastyryp, köpke taratudy mındetıme aldym» dep Abai balasy Tūraǧūlmen bırge aqyn mūrasyn yjdahatty türde jinastyrady. Sonyŋ nätijesınde Käkıtai qūrastyrǧan 56 öleŋ özgerıske ūşyramai, özınıŋ tüpnūsqalyǧyn saqtap qaldy.
Keŋestık zamanda Tūraǧūl «halyq jauy» dep tanylǧan soŋ, jinaqtyŋ şyǧaruşysy retınde bertınge deiın Käkıtai ǧana atalyp keldı. Kıtaptyŋ syrtqy mūqabasynda: «Qazaq aqyny İbragim Qūnanbaiūlynyŋ öleŋı. Bastyrǧan: Käkıtai, Tūraǧūl Qūnanbai ūǧlandary. Spb., «Vostochnaia elektropechatnaia N.Boraganskogo», 1909» dep anyq jazylǧan.
Almahan
MŪHAMETQALİQYZY
