Elbasynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty maqalasynda ūly dala örkenietınıŋ, ūlttyq tarihymyzdyŋ tek-törkının saqtar men ǧūndar zamanynan bastap tarihi derekterdı, «eŋ ozyq, eŋ üzdık tehnologiialyq jaŋalyqtardy» söiletedı.
Naqty aitqanda, atqa mınu mädenietı, qaru-jaraq qūraldaryn ǧajaiyp şeberlıkpen jasau, metall öndıru, tau-ken ısın örkendetu, arǧy ata-babalarymyzdyŋ körkemdık közqarasyn, jaratylyspen, qorşaǧan ortamen bıte qainasqanyn aina-qatesız tanytatyn aŋ stilı önerın, ǧalamdyq örkeniet tarihyndaǧy ūly qūbylys – «Altyn adam» men kümıs kesede jazylǧan taŋbalaryn, «ūly köşpendıler imperiialarynyŋ» iaǧni türkı älemınıŋ altyn besıgınıŋ mänı men mänısın, Euraziia qūrlyǧynyŋ bel omyrtqasy Ūly Jıbek jolynyŋ tarihi-mädeni qyzmetın, sondai-aq ūlttyq, tarihi sanany, şyǧarmaşylyq-intellektualdyq mädeniettı körkeitetın «Arhiv-2025» baǧdarlamasyn mültıksız jüzege asyru, el, memleket, halyq, mädeniet, örkeniet, tūlǧatanu tarihyna bailanysty beimälım mädeni, tarihi, ädebi qūjattardy ǧylymi ainalymǧa qosu, myŋ qyrly, myŋ syrly Ūly dala elı tılı men mifologiiasynyŋ ainasy – Dala folklory men köne saryndarynyŋ antologiiasyn jüielılıkpen, antologiia etıp jasau jäne «zamanaui sifrlyq formatqa» köşıru ärı qazırgı zamanǧy auditoriiaǧa laiyqtau, auyzşa jäne änşılık, küişılık, jyrşylyq dästürdı jaŋartuda «könergen sözder men mätınderdı suretterımen qosa beruge, aiqyn videomaterialdar formasynda ūsynu», zertteu ekspedisiialaryn ūiymdastyru, ūlttyq tarihtyŋ özektı, kökeikestı oqiǧalaryn kino önerı men televiziiada körsetu. Memleket basşysy «Qazaq ūlty etnogenezınıŋ negızgı elementterın» airyqşa köregendıkpen aiǧaqtap, «Ūly dalanyŋ jahandyq tarihtaǧy ornyna tyŋ közqaraspen» paiymdauǧa mümkındık tudyratyn ūly ideialary memleket damuynyŋ basty körsetkışterı deuge bolady.
Ūly Jıbek jolynyŋ tarihyna zeiın audarsaq, grektıŋ äigılı tarihşysy Gerodot (b.z.d. 490-425) «Tarih» deitın ūly eŋbegınde Parsy bileuşısı Kirdıŋ saq elıne joryǧyn baiandau barysynda Dala Jıbek joly degen jazba derek atau bar. Mūnyŋ syryn tarihşy, etnograf, jazuşy Zeinolla Sänık Jıbek jolynyŋ soltüstık tarmaǧyn «Dala Jıbek joly» dep jazady.
Qytai oqymystysy Su Bihai «Qazaq mädenietınıŋ tarihy» deitın monografiiasynda «Dalalyq Jıbek jolynyŋ» tarihy tym erteden bastalatyndyǧyn iaki Işkı Qytaida şu degendı jıbek öndıru bastamasymen jıbek būiymdar soltüstıkke tasymaldanǧan. Būlar «Qazaq dalasynyŋ batys qiyr şetı arqyly Edıl, Jaiyqtan ötıp, Europaǧa baryp jetetın». Endıgı bır tarmaǧy – «Künes özenın boilap otyryp, Almalyq qalasyna barady. Almalyq qalasy – oŋtüstık pen soltüstık baǧyttaǧy Jıbek jolynyŋ tüiısetın jerı. Su Bihaidyŋ körsetuınşe, Altaidyŋ küngeiı men terıskei jaǧynda ekı jol bar eken. Sonyŋ bırı – Qara Ertısten Zaisanǧa sozylyp, sonan Balqaş pen Aral teŋızınıŋ soltüstıgındegı Deştı Qypşaq arqyly Kaspii men Qara teŋızdıŋ soltüstıgındegı Oŋtüstık orys jaǧyna jetedı» (209-bet). «Qazaq dalasy – dep jazady Su Bihai – osy bır tarihi kezeŋde Euraziiany tūtastyratyn ülken Jıbek jolynyŋ ortalyq aimaǧyna ainaldy».
«Dalalyq Jıbek joly» – Ūly dala elınıŋ mädeni ömırınde, tūrmys-tırşılıgınde aituly jaŋalyqtarǧa jetkızdı.
Dala Jıbek jolynyŋ köne tarihyn, qazaq mädenietıne tigızgen şarapatyn zerdelegen tarihşy Z.Sänık Jıbek jolynyŋ negızgı saq däuırınen bastalatyndyǧyn, bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ grek elıne jasaǧan «Skifter joryǧy» tūsynda körınıs tapqanyn, sonymen qatar japon ǧūlamalary Ja Tyn Juzo men Şian Dau Şyŋzynyŋ Dala Jıbek joly jaiynda osyndai däiektı tūjyrym jasaǧanyn baiyptaǧan.
Ūly Dalada VI-HI ǧasyrlarda qala örkenietı qanat jaiǧany mälım. Egınşılık, qolönerı, ken qorytu ısı, sauda, mal şaruaşylyǧy, ekonomikalyq-mädeni bailanystar (Batys pen Şyǧys mädenietınıŋ özara qarym-qatynasy) örkendedı. Batys Türık qaǧanaty ūiymdasuynyŋ nätijesınde almasy attyŋ basyndai, örıgı ölke tasyndai Jetısu aimaǧy toǧyz joldyŋ torabynda ornalasqandyqtan, mädenietı men ekonomikasy joǧary deŋgeige köterılgen-dı.
Arab ǧalym äl-İdrisi özen-köl jaǧasyna, tau ışıne salynǧan on alty qimaq şaharlarynyŋ erekşelıkterın baiandaǧan. Ol bylaişa: «Qalada qyştan ydys jasau önerı damyǧan, būǧan qosa temır, kümıs, mys jäne asyl tastar şyǧarylǧan. Ondaǧy zergerler temırden keremettei äsem būiymdar jasaidy. Altyn men kümısten körkem ärı örnektelgen jihazdar soqqan, Qimaq patşasynyŋ kiımı altyn jıppen tıgılgen. Olar altyndy balqytu täsılderın bılgen». Arab oqymystylarynyŋ Ūly dalany mekendegen taipalar, şaharlar haqyndaǧy jazba derekterındegı sipattamalary köŋıl süisındıredı. Mäselen, Maksidi: «Taraz – baqşaǧa bai, daŋqy şyqqan, bekınısı berık şahar. Onyŋ üilerı üime-jüime, tyǧyz salynǧan, tört darbazasy bar, şahar maŋynda halqy köp eldı meken qonys tepken. Şahar darbazasynyŋ tübınen ülken özen aǧyp jatyr, şahardyŋ bır bölıgı özennıŋ arǧy betınde ornalasqan, özen üstınen köpır salynǧan, meşıt hanbazardyŋ ortasynda…».
Osynau jazba derekter ūly dalada körkem şaharlar boi tüzegenın, san aluan öner türlerı güldengenın, mädeniet pen bılımnıŋ besıgı bolǧanyn däleldeidı. Osy oraida qazaqtyŋ jyrşylary aqyl-oiyŋdy, dünietanymyŋdy, qiial-sezımıŋdı terbeitın sūlu da symbatty şaharlardy jyrǧa qosqanyn köremız.
Ūly Jıbek jolynyŋ Qazaq dalasyna, onyŋ bır qyry, jalpy el ädebietıne, halyq şyǧarmaşylyǧyna, ūlttyŋ körkem oiy men sanasyna tigızgen şarapaty orasan. Būl rette körkemdık älemı bai «Qyrymnyŋ qyryq batyry», «Totynyŋ qyryq tarauy», «Baqtiiardyŋ qyryq būtaǧy», «Läilı-Mäjnün», «Tahir-Zuhra», «Mūŋlyq-Zarlyq», «Perǧauyn men Mūsa», «Şahijihan» jäne t.s.s. qissa-dastandardy «Jıbek joly jyrlary» dep atau (Zeinolla Sänık anyqtamasy) tarihi közqaras tūrǧysynan dūrys.
Bır aita keterlık jait, ūly Tūran elınıŋ qasiettı bır bölşegı, Äbış Kekılbaiūly körsetkendei, «myŋ qūpiia, myŋ jūmbaq ordasyndai» Maŋǧystau naǧyz jetı jūrt kelıp, jetı jūrt ketken, «paleontologiia men tektonika, planetologiia men stratigrafiianyŋ oqulyǧy» (geolog N.Andrusovtyŋ bailamy) deuge laiyqty. Zamandy, tarihty, könelıkterdı kümbırlete söiletken ūly suretker Äbekeŋ Maŋǧystaudy mekendegen ejelgı jūrttardyŋ etnonäsıldık, örkeniettık, dünietanymdyq özgerısterın, toponimder men gidronimder älemın, onomastikalyq ūǧymdaryn, ru-taipalyq tüzılısın tereŋ de biık oi-parasatpen paiymdap, mynadai pıkır örbıtedı: «Bes ögız, tänkı (taŋǧut), bäitı (baiyt), besbūlaq – besbuliak – bes bälık, ämır, emıl, ausary (afşar), qarqyn, bozaşy, ailadyr, şaiyr, şetpe, qaŋǧa, ersary, kerttı, qoşqar, oǧlandy, ondy, dönışman, äŋeje, şytja, meret, tübıjık, būrynşyq, senek, sümsa, üdek, basygürlı, jazygürlı, baitaq, alan qala, noǧai töbe, ua syndy toponimder, alşyn, baiūly, adai, qyzylqūrt, masqar, taz, noǧai, maŋǧyt, būzau, aitumys, jemenei, mūŋal, tobyş, aqpan, balyqşy, kedei (küdei), baibol, tınei, äitei, begei, jomart, jary, qyryq myltyq, älmembet, täzıke, qosai, qalşa, matai, qaraş, qojaǧūl, şoǧy, mūŋal, äli, bäiımbet, begımbet, örözek, qalşa, abdal, t.b. etnonimder hazar-horezm, qaŋly-üisın, oǧyz-qypşaq, noǧaily-qypşaq, qypşaq-moŋǧol odaqtastyqtary tūsyndaǧy migrasiialyq, etnogenetikalyq prosesterden habar bergendei».
Demek, Maŋǧystau jyraularynyŋ tılınde b.z.d. Saq-ǧūn, üisın, qaŋly, Türkı Qaǧanaty, Şyŋǧys han däuırı, Altyn Orda men Deştı Qypşaq zamanyndaǧy sonşalyqty qyruar ūlystar men taipalardyŋ, aluan türlı qauymdardyŋ, etnikalyq bırlestıkterdıŋ oi, tıl, közqaras ūşqyndary, ūǧym-tüsınıkterı körınıs tapqan.
Qazaq poeziiasyna filosofiia, muzyka, syrşyldyq tän. Būǧan qosa tarihi-geografiialyq ūǧymdar, erekşelıkter, daŋqty şaharlar jyraular men jyrşy aqyndar poeziiasynyŋ körkemdık-stilistikalyq qūrylymyna özgeşe reŋ, şyrai darytqan. Orys ǧalymy M.Lomonosov Qazaq dalasyn Aziiaǧa qaraǧan tereze degen-dı. Öitkenı reseilık saudagerler Ūly Dala arqyly ǧana Ūly Jıbek jolyna qosyluǧa mümkındık tuǧyzatyny belgılı. Sondyqtan da Soltüstıkte mekendegen qazaqtar men Resei arasyndaǧy transqūrlyqtyq sauda joldarynyŋ arasyndaǧy saiasi-diplomatiialyq qarym-qatynastardy retteuge qosqan sübelı ülesı üşın Resei patşaiymy Elizaveta Petrovna (1741-1761) 1742 jyldyŋ 30 tamyzynda bahadür qolbasşy, bi Şaqşaq Jänıbek Qoşqarūlyna 1-şı därejelı tarhan ataǧyn bergen edı.
El Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty baǧdarlamalyq maqalasy tüp-tamyry neşe myŋjyldyqtarǧa tıreletın Ūly Dala örkenietın bılgırlıkpen, danalyqpen, kösemdıkpen baiandauy töl tarihymyz mädenietımızdıŋ üşınşı myŋjyldyqta ne ısteuımız kerektıgıne, älemdık örkeniet jüzınde memleketımızdıŋ märtebesı, abyroiy biık boluyna daŋǧyl jol aşady. Irgetasy berık jalpyadamzattyq qūndylyqtarǧa erekşe bai Täuelsız El ekenımızge aiqyn aiǧaq. Jäne de Ūly dalanyŋ asyldary – adamzat tarihyna ortaq igılık pen qazyna ekendıgı anyq.
