Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Syndarly qoǧamdyq dialog – Qazaqstannyŋ tūraqtylyǧy men örkendeuınıŋ negızı» atty halyqqa Joldauynda turizmdı, äsırese, ekoturizm men etnoturizmdı damytuǧa ekonomikanyŋ maŋyzdy salasy retınde basa män beru qajettıgın qadap aitty. Turizmdı damytu üşın qajettı infraqūrylym jürgızudı, sonyŋ ışınde jol salyp, bılıktı mamandar daiyndaudy qamtamasyz etuge eŋ aldymen köŋıl böludı tapsyrdy.
Elımızdegı etnoturizm men mädeni-ruhani turizmdı damytuda Türkıstan oblysyndaǧy Otyrar audanynyŋ äleuetı öte zor. Bır ǧana Arystan bab kesenesıne jyl saiyn myŋdaǧan turist aǧylyp kelıp, ziiarat etedı. Juyrda Arystan bab kesenesıne jolym tüsıp, sol saparda Türkıstan oblysyndaǧy Otyrar audanynyŋ äkımı Äbdıǧali JÜNISOVKE jolyǧyp, sūhbattasqan edık. Ekeuara äŋgımemızge Arystan bab kesenesınıŋ keşegı jäne bügıngı hal-küiı, Otyrar qala jūrtynyŋ taǧdyry, Äbu Nasyr äl-Farabi babamyzdyŋ tuǧan qalasyn jaŋǧyrtu, öŋırdıŋ turistık tartymdylyǧyn arttyru siiaqty mäseleler özek boldy.
Zamanaui infraqūrylym jürgızılude
– Äbdıǧali Aitjanūly, Otyrar audanynyŋ aumaǧyndaǧy turistık tartymdylyǧy joǧary nysandardyŋ bırı – Arystan bab kesenesı. Onyŋ qazırgı hal-küiı, turistık tartymdylyǧy qandai? Äŋgımemızdı osydan bastasaq.
– Keŋes zamanynda ateizm degen ūstanym bolǧan. Sol kezeŋde Arystan bab kesenesınıŋ qarausyz qalǧany ras. Alaida elımız täuelsızdık alǧan soŋ osy nysanmen qatar Otyrar audanyndaǧy tarihi oryndardyŋ qaita jaŋǧyru däuırı bastaldy. Eŋ aldymen, Arystan bab kesenesın Mädeniet jäne sport ministrlıgı özınıŋ teŋgerımıne alyp, arnaiy qoryq-muzei qūryldy. 2000 jyldardyŋ basynda jerasty sularynyŋ joǧary boluynan kesenenıŋ tömengı tūsy tūzdanǧan. Mäselenı şeşu üşın qarjy bölınıp, kesenenıŋ ainalasyna köldeneŋ drenaj jüiesı salyndy. Sonyŋ nätijesınde mäsele oŋ şeşıldı. Osydan 2 jyl būryn turistık tartymdylyqty arttyru maqsatynda sol kezdegı audan äkımı Erlan Aitahanovtyŋ bastamasymen, qoldauymen ırı joba jasaldy. Sol jobada abattandyru, kögaldandyru jūmystarymen qatar zamanaui infraqūrylymdyq nysandar, atap aitqanda, äjethana, jaiau jürgınşıler joly, polisiia qyzmetkerınıŋ bölmesı, gidter otyratyn oryn, turister demalatyn arnaiy oryndar salu josparlanǧan. Būl joba qazır ıske asyryluda. Sondai-aq kesene aumaǧyna şaǧyn säulettık formalar qoiyluda.
– Būl jerde şeşımın tappai otyrǧan qandai da bır mäseleler bar ma?
– Joq. Qazır şeşımın tauyp jatqan mäseleler köp. Mysaly, Otyrar qala jūrtynda da däl osyndai jūmystar atqaryluda. Oblys biudjetınen qarjy bölınıp, köne qalanyŋ qaŋqasy jasaluda. Barlyq jūmystar aiaqtalǧan soŋ, ministrlıktıŋ qūzyryna tapsyramyz. Arystan bab kesenesı men Otyrar qalaşyǧynyŋ arasy 1,7 şaqyrymdy qūraidy. Osy aralyqty abattandyruǧa jobalyq-smetalyq qūjattama jasaluda. Öitkenı ziiarat etuge kelgen adamdar köne Otyrar qalaşyǧy jönınde maǧlūmat alady. Ol jerge üş tılde jazu jazylady. Keseneden qalaşyqqa bara jatqan joldyŋ boiynan şaǧyn etnoqalaşyq saludy ūiǧardyq. Etnoqalaşyqta aiaqjol, köne qolöner şeberlerınıŋ būiymdaryn jasaityn sehter, olardy satatyn oryndar bolady. Oblys äkımı Ömırzaq Şükeev audanymyzǧa arnaiy ıssaparmen kelgende, osy jobalardy tanystyrdyq. Äkım maqūldap, keler jyldyŋ biudjetınen qarjy böletının jetkızdı. Taǧy bır mäsele, kesenenıŋ ainalasynda bos jerler bar. Sol jer ziiarat etuşılerge, turisterge qolaily boluy üşın su ışetın, demalatyn oryndar saludy josparlap, jobany oblys biudjetıne ūsyndyq. Mausym aiynda men Mädeniet jäne sport ministrı Aqtoty Raiymqūlovanyŋ qabyldauynda boldym. Ministr qoldap, kelısımın berdı.
Arheologtar Otyrardy älı qazyp jatyr
– Otyrar qala jūrtyn Tūrfan, Pompei siiaqty älemge tanymal turizm ortalyǧyna ainaldyruǧa mümkındıkterdıŋ bar ekenı jiı aitylady. Otandyq arheologtardyŋ aqsaqaly Karl Baipaqovtyŋ aituynşa, Otyrar töbenı 2-3 jylda qazyp, topyraqtan arşyp aluǧa bolady. Al sol arşyp alǧan jerdegı, topyraqtyŋ astyndaǧy qūndy dünielerdı saqtau mäselesın qalai şeşemız? Jazda jaŋbyrdyŋ suynan, qysta qardan qalai qorǧaimyz? Klimattyŋ äserınen jerdıŋ astynan qazyp alynǧan närseler tez būzylady. Qazır arheologtarymyz osy mäselenı şeşudıŋ aluan türlı joldaryn qarastyruda. Arheolog-mamandar osy mäselenı şeşudıŋ joldaryn tapty ma?
– Qazırgı senator Älımjan Qūrtaev 2005-2009 jyldary audan äkımı qyzmetın atqaryp, Ükımettıŋ «Köne Otyrardy qalpyna keltıru» atty qauly şyǧaruyna ūiytqy boldy. Sol kezeŋde, sız aitqandai, Otyrar qalaşyǧyn aşyq aspan astyndaǧy muzei retınde aşu jobasy jasaldy. Jobanyŋ qūny 34 mln teŋgenı qūrady. Bıraq ekonomikalyq jäne basqa da jaǧdailardyŋ saldarynan ol toqtap qaldy. Menıŋşe, sol jobalardy qaita qolǧa alatyn uaqyt jettı. Būl ıske Elbasy jariialaǧan «Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty baǧdarlamalary oŋ äserın tigızerı sözsız. Köp ūzamai Otyrar qalaşyǧyn memlekettık deŋgeide qamqorlyqqa alyp, tarihyn tereŋ aşyp, turisterdıŋ nazaryna ūsynatyn kün tuady. Şyndyǧyn aitsaq, bız Otyrardyŋ tarihyn tolyq bıldık, zerttedık dei almaimyz. Sebebı arheologtar men tarihşylarymyz däleldı zattarmen elge paş etpese, qūr sözge eşkım senbeidı. Ruhani qūndylyqtardy öz deŋgeiınde qasterlep, tarihymyzǧa, mädenietımızge qatysty mälımetter köbeigen saiyn Otyrar örkenietıne qyzyǧuşylardyŋ da sany artatyny anyq. Rasynda da, bızdıŋ klimatta (jauyn-şaşyn, künnen jäne jelden qorǧau) qazyp alǧan qalaşyqty sol küiınde saqtau qiynǧa soǧady. Qazır qalaşyqta qazba jūmystary jalǧasuda. Aita keteiın, Otyrardy qazba jūmystary keŋes zamanynda, 1920 jyldary bastalǧan edı. Būl jerdegı mäseleler äuelı saiasatqa, qarajatqa kelıp tıreledı. Keler jyly Otyrar şaiqasynyŋ 800 jyldyǧy degen tarihi data bar. Qazır qūzyrly ministrlıkpen bırlesıp, sol datany atap ötudı oilastyryp jatyrmyz.
Oqsyz qalaşyǧy – erekşe oryn
– Prezident Qasym-Jomart Toqaev halyqqa Joldauynda Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn töl tarihymyzǧa, mädenietımız ben tabiǧatymyzǧa turister nazaryn audaru tūrǧysynan atap ötudı, äl-Farabidıŋ 1150 jyldyq, Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyn atap ötude ysyrapşyldyqqa jol bermei, ǧūlama tūlǧalarymyzdyŋ eŋbekterın halyq arasynda därıpteu kerektıgın aitty. Otyrar – Ūly dalanyŋ ūly tūlǧasy, ūltymyzdyŋ maqtanyşy – Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ tuǧan jerı. Osynau aituly dataǧa orai Otyrarda qandai ıs-şaralar jüzege asyrylady?
– Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı Joldauda äl-Farabi babamyzdyŋ 1150 jyldyq mereitoiyn el ömırındegı eleulı oqiǧa dep atady. Demek, būl data respublikalyq deŋgeide atalyp ötedı. Bız būl mereitoiǧa qandai tartu jasai alamyz degenge toqtalaiyn. Osy aradan (Arystan bab kesenesı) tötesınen jürgende 24 şaqyrym jerde Oqsyz degen qalanyŋ orny bar. Tarihşylar ony Äbu Nasyr äl-Farabi babamyzdyŋ kındık qany tamǧan jer dep belgılep otyr. Oblysty Asqar Myrzahmetov basqarǧan kezde Arystan babtyŋ basynan sol Oqsyz qalaşyǧyna deiın tıkelei tasjol salaiyq degen joba jasadyq. Bıraq ony ıske asyruǧa köp qarajat qajet bolǧandyqtan, toqtap qaldy. Al Oqsyzǧa tıkesınen emes, ainalma jolmen baratyn bolsaŋyz, 70 şaqyrymdy qūraidy. Sol tasjol jöndelgen. Bız Oqsyz qalaşyǧynyŋ basyn abattandyruǧa arnaiy joba jasadyq. Audandyq biudjetten qarajat bölıp, josparlau jūmystaryn aiaqtadyq. Qūny 300 mln teŋgenı qūraidy. Qoryq-qalaşyqta ne salynady? Ärine, eŋ aldymen bügıngı zamanǧy talaptarǧa sai qyzmet körsetıluı tiıs. Qazır ol jer – jai ǧana dala. Sondyqtan äuelı tasjol saludy oilastyryp qoidyq. Qalǧan jūmystary odan ärı jalǧasa beredı. Osylaişa aldaǧy jyly toilanatyn äl-Farabi babamyzdyŋ mereitoiyna tartu jasaǧymyz keledı. Bızdıŋ maqsatymyz – tamyry tereŋge ketetın Otyrar, Oqsyz qalaşyqtarynyŋ tarihyn älemge tanystyru arqyly turistık tartymdylyqty arttyru.
Saiahatşylar sany ūlǧaiyp keledı
– Äbdıǧali Aitjanūly, Arystan bab kesenesıne, jalpy osy tarihi öŋırge bır jylda qanşa ziiarat etuşıler, turister keledı? Qandai şetelderden turister köp keledı? Turister eŋ aldymen qandai mäselelerge nazar audarady?
– Ötken jyly Arystan bab kesenesıne 3400-3500 adam keldı. Bır quanarlyǧy, biyl 7-8 aidyŋ ışınde 2018 jyldyŋ 12 aiyndaǧy körsetkışke qol jetkızdık. Köŋılge medet bolatyny, būl jerge tek Qazaqstannan ǧana emes, şetelderden keletın turisterdıŋ sany köbeiude. Soŋǧy kezderı Fransiia, Malaiziia, Kanada, Resei, Gruziia siiaqty elderden turister köp keledı. Olardyŋ denı äuelı Samarqan, Būharaǧa baryp, köne Otyrar qalaşyǧy turaly aqparat alady. Söitıp köne Otyrardy öz közımen köruge jolǧa şyǧady. Ärine, būl jerde infraqūrylym mäselesı bırınşı orynda tūr. Kez kelgen turist jol jüredı. Qai jerdıŋ joly jaqsy, qai jerdıkı naşar ekenın jazbasynda körsetedı. Aita keteiın, Şymkent-Türkıstan baǧytyndaǧy respublikalyq maŋyzy bar avtokölık joly ortaşa jöndeuden ötıp, jaqsardy. Qazır oblys äkımınıŋ şeşımımen Arystan bab pen Türkıstan qalasynyŋ arasyndaǧy tasjoldy 1-sanattaǧy jolǧa auystyru turaly jobaǧa baiqau jariialandy. Iаǧni aldaǧy uaqytta būl jerde 4 jolaqty, bır baǧyttaǧy jol bolady. Otyrar audanyn damytudyŋ negızgı ideologiiasynyŋ ekı baǧyty bar. Bırı – mal şaruaşylyǧy önımderınıŋ öndırısın ūlǧaitu, ekınşısı – turizmdı örkendetu. Bolaşaqta osy jobalar sätımen ıske asyrylyp, bızge jüktelgen maqsat-mındetterdıŋ üdesınen tolyq şyǧa alamyz dep sendıremın!
Sūhbattasqan
Tölen TILEUBAI
