Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy Qaltai (Qaliolla) Mūhamedjanov öz maqsatyna jetu üşın özgelerdıŋ müddelerıne qaiau tüsırmei, kerısınşe, olardyŋ talanttaryna tabynyp, aǧalary men ınılerınıŋ aqyl-keŋesterın boitūmaryndai qasterlep, özınen keiıngılerdıŋ kemel keleşekterıne senım ūialatyp, jıgerlerın janyp otyratyn jan edı. «Halyq jauynyŋ balasy» retındegı basynan ötkızgen auyr ǧūmyry arqyly balalyq şaǧy ärkımge jaltaŋdaumen öttı. Qiyn uaqytta maŋdaiynan sipaityndardyŋ azdyǧynan atalaryn pır tūtatyn tabyn aǧaiyndardyŋ ortasyn panalap, sonda östı. «Aǧa», «ını» degen qazaqtyŋ qasiettı sözderınıŋ Alla, ana, nan, ata, aǧa siiaqty qalai oqysaŋyz da, maǧynasyn özgertpeitın sözder qatarynda tūratyndyǧyn Qalaǧaŋ tereŋ tüsıngen tūlǧa.
Al ūly Mūhtardy aǧasynan da joǧary, äkesındei syilaǧan. Ol «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 1961 jylǧy 30 mausymdaǧy Mūhtar Omarhanūly Äuezovtıŋ qazasyna bailanysty jaryqqa şyqqan arnaiy sanyndaǧy «Soŋǧy kezdesu» atty maqalasynda: «Ärkımnıŋ de ömır teŋızı tartylady. Al Mūhaŋ siiaqty alyptar teŋızınıŋ tübınde bögıp jatqan bai ınju-marjan, laǧūl-jaqūty önerlı qauymǧa ülgı-nūsqa, älem adamynyŋ ruhani qazynasynyŋ qainar közı bolyp qala bermek. Hoş bolyŋyz, ardager aiauly, äke» dep aiaqtapty. Sol kezde otyz jastan endı asqan Qalekeŋ tolqu üstınde jazyqsyz atylyp ketken äkesın de esıne alǧan şyǧar, mümkın ūly Mūhtardyŋ şyǧarmaşylyq jolyndaǧy qamqorlyǧy oiynan tızbektelıp ötıp te jatqan bolar.
Taǧdyr tolqyndarynyŋ barlyǧymyzdy şaiqaityn ekpınıne kelgende Qaltai aǧanyŋ ömırınde ūly Mūhtarǧa ūqsas kezeŋder barşylyq. Taǧdyrdyŋ talai talqysynan ötken Mūhtar aǧa barlyǧyn aqylǧa jeŋgızıp, şydamyn şiratyp, talantyn tartpalap älemdık ädebiette öz ornyn alyp kettı. Jauqazyn güldei aşylyp kele jatqan jastarǧa degen qamqorlyǧynda şek bolmaityn. Qalaǧanyŋ sözımen aitsaq, «Mūhaŋdaǧy bır ǧalamat qasiet talant tegın ainytpai tanuynda edı. Osy küngı ädebiettıŋ ırı tūlǧalary Şyŋǧys Aitmatovty da, Rasul Ǧamzatovty da alǧaş «aşqan» Mūhtar Äuezov. Al öz ädebietımızge kelgende de saqtyǧy Qūnanbaidai kırpık qaqpai baǧyp otyratyn. Jılıgı tatyr dünie körse erteŋıne jariialai, aita, jaza jüretın. Men ädebiet pen önerdıŋ säl ǧana tabysynyŋ özıne Mūhaŋdai quanatyn, jyly sözge Mūhaŋdai jomart adamdy körmei kelem».
Qaltai aǧanyŋ Mūhtar Äuezovtı alǧaşqy köruı Taşkent şaharynda oqyp jürgen kezı, iaǧni 1949 jyldyŋ 18 mamyry. Älışer Nauaidıŋ 500 jyldyq merekesıne qūramyna S.Mūqanov, Ä.Täjıbaev, A.Toqmaǧanbetov, Ǧ.Ormanov, G.Slanovtar engen qazaq delegasiiasyn M.Äuezov basqaryp keledı. 14 jasynda Mūhaŋnyŋ latyn ärpımen 1935 jyly jaryq körgen «Tas tülek» atty pesalar men äŋgımeler jinaǧynan bastap, keiıngı şyǧarmalarymen de tanys student Qaltaidyŋ Mūhaŋmen būl joly tıkelei sälemdesuıne jüregı daualamapty. Ataqtary jer jaratyn jazuşylardyŋ ışınen jerlesı ärı aǧasy Asqar Toqmaǧanbetov Hamza teatrynda ötetın merekelık şaraǧa bilet berıp, soǧan qatysu mümkındıgıne ie bolypty. Bıraq öz sözımen aitsaq: «Ol kezdegı özıme laiyq moda – gimnasterka, galife-şalbar, soldat bäteŋkemen teatr parterınıŋ ekınşı qatarynda ülde men büldege oranǧandardyŋ ortasynda (Qūdai basyŋa salmasyn) kırpıkşeşennıŋ üstınde jalaŋaş otyrǧandai, qaşan saltanatty keş ötkenşe äbden berekem qaşty» dep jazady. Sol kezdegı Özbekstan Ortalyq partiia komitetınıŋ I hatşysy, abyroiy aspandap tūrǧan Osman Iýsupov äzıl-şyny aralas «Keşıgıp kelgen qazaq delegasiiasynyŋ basşysy Mūhtar Omarhanūly Äuezovke söz berıledı» degen kezde mınbege şyǧa kelgen Mūhaŋ: «Qazaq halqy keşıkken joq» dep osydan 100 jyl būryn ūly Abai Älışer Nauaidıŋ dastarqanynan däm tatqanda, sūhbat üstınde:
«Fizuli, Şamsi, Saihali,
Nauai, Saǧdi, Firdousi,
Hoja-Hafiz bū hämmäsı,
Mädät ber ia şaǧari Farnat» degen Abaidyŋ on üş jasynda şyǧys alyptaryna mınäjat ülgısındegı joldaryn maqamyna keltırıp jetkızgende teatr şaŋyraǧyn şyr ainaldyrǧandai şapalaq ūrypty. Ūly Mūhtardyŋ osy tüpsız tereŋ bılımı men tapqyrlyǧynyŋ kuäsı bolyp jiynǧa qatysqan Qaltai student: «Mūhaŋ sözı maǧan bärınen asyp tüskendei äser ettı. Öz ornyna kele bergende Osman Iýsupov ūşyp tūryp, älgı aitqan äzılıne keşırım sūraǧandai ärı Mūhaŋnyŋ sözıne riza bolǧany sonşa, aiqara qūşaqtap alyp, betınen qaita-qaita süigenı älı köz aldymda… Sonymen ol saparda Mūhaŋa qol berıp sälemdesuge dätı barmai, didaryn körıp, sözın tyŋdaǧanymdy mol däulet, zor qanaǧat sanap qaitqan sol kezdegı «Sorpaq baiyŋ» men bolamyn» dep jazypty.
Qalekeŋnıŋ ūly Mūhtarmen ekınşı ret kezdesuıne Mäskeudıŋ A.V.Lunacharskii atyndaǧy teatr öner institutynyŋ 5-kursynda oqyp jürgen 1953 jyldyŋ basynda sätı tüsıptı. Ol kezde Mūhaŋ MMU-dyŋ professory bolyp ornalasyp, filologiia fakultetıne ūlttar ädebietınen därıs oqyp jürgen kez eken. Kafedra meŋgeruşısı G.İ.Goiannyŋ ūsynysymen M.Äuezovtıŋ dramaturgiiasy jaily diplom jūmysyn jazuǧa rūqsat sūrau üşın «Moskva» qonaqüiıne ızdep barady. Būl uaqyt «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne «Professor Mūhtar Äuezov eskı qatelıkterınıŋ şyrmauynda» degen ülken maqala «Pravdadan» bastap ortalyq gazetterdıŋ bırsypyrasynda boi körsetıp jatqan kez edı. Qalaǧaŋ būlardan habardar bolsa da, Mūhaŋ dramaturgiiasynan diplom jazǧysy keletının aitqanda: «Şyraǧym, olai bolsa jas bala ekensıŋ, diplom degenge kez kelgen taqyryp jarai beredı, qazır men turaly jazyp abyroi alu qiyn, zaman jöndelse köre jatarsyŋdar» dep şyǧaryp salady. Zamannyŋ otty jalyny laulap tūrǧanda student Qaltai Äuezov şyǧarmaşylyǧy jaily jūmys jazǧanda ne bolaryn aldyn ala boljaǧan ūly Mūhtarǧa Qalaǧaŋ ömır boiy rizaşylyǧyn bıldırumen öttı. Sol alasapyran zamanda «halyq jauy» retınde äkesı atylyp, älı aqtalmaǧan jas bozbala Qalaǧaŋdy Mūhaŋ bır «ajaldan» alyp qalady.
Mäskeuden oqu bıtırıp, Almatyǧa kelgende Qalaǧaŋ dramaturgiia synyna köbırek berıldı. «Aiman–Şolpan» spektaklıne jazǧan maqalasyna Mūhaŋnyŋ: «Tılınıŋ oramy, teatr tanymy qalamynyŋ jelı bar jıgıt eken» degen jyly sözı jıgerın janyp, talantyn tartpalai tüstı.
Mūhaŋ tarapynan äkelık, ūstazdyq qamqorlyǧyn Qalaǧaŋ 1959 jyly aqpan aiynda qoiylǧan «Böltırık börık astynda» spektaklı töŋıregındegı aitys-tartys, dau-damailar kezındegı erekşe sezınedı. Ortalyq komitettıŋ sol kezdegı ideologiia jönındegı hatşysy N.Jangeldinnıŋ Qazaqstan jurnalister odaǧynyŋ alǧaşqy sezınde: «Böltırık börık astynda» pesasynyŋ avtory jas jıgıt bolmasa, qoiuşy rejisserı men ärtısterı kıleŋ jastar bolmasa, orys tılın mazaq etıp, ūly halyqpen dostyǧymyzǧa qaiau salǧany üşın, ūltşyldyq baǧyttaǧy saryny üşın, bızdıŋ būl qoiylymdy müldem jauyp tastauymyz haq edı. Bıraq bärı jastar bolǧan soŋ äzırge keŋşılık jasap otyrmyz» degen sözınen keiın köptegen gazetter Qalaǧaŋnyŋ pesasy jaily syn maqalalardy tolassyz jaza bastady. Aldyna mūŋyn jazyp barǧan Qalaǧaŋa Mūhaŋ: «Ol maqalalardy oqydym, qai künı spektaklıŋ bolady, aldyn ala habarlas, özım baramyn» dep jyly şyrai tanytady. Spektakl bolǧan künı Ortalyq komitettegı sol kezdegı ekınşı hatşy Fazyl Kärıbjanovty, qala basşysy Ahmet Ädılovtı ertıp keledı. Barlyǧy da avtorǧa degen şynaiy qūrmet, rizaşylyq sezımmen tarasady. Qalaǧaŋ: «Ekı-üş künnen keiın osy spektaklge arnalǧan körermender konferensiiasynyŋ qorytyndysy jariialanǧan «Leninşıl jas» gazetınıŋ arnauly betı
Mūhaŋnyŋ «Būl külkıge dän rizamyz» degen maqalasymen aşyldy. Dualy auyzdan şyqqan ūly ūstazdyŋ kielı batasy älı künge deiın menıŋ öner jolymdaǧy qūbylnama bolyp keledı» dep jazypty.
Mūhaŋ sol maqalasynda: «Sapardyŋ soraqy sūmyrai mınez-qylyǧyna arnalǧan külkı – köruşını jalǧasa alysyp, sony joiuǧa mezgeitın küresker külkı. Marfuǧa, Arystan tärızdı jeŋıltek, sūiyq, köŋılsızder sypatyna arnalǧan külkı – köŋılaşar zılsız külkı. Ainalamyzda älı de jiı ūşyraityn jūpardai ösekşı äielderge arnalǧan külkı – mysqyl, mazaq külkı. Osylaişa bır şyǧarma kölemınde bırneşe soraqy, keleŋsız, tūrpaiy mınezderge arnaǧan külkı bärı de qonymdy, oryndy, äsırese nanymdy estıledı. Būl komediia sol qasietterı boiynşa eleulı şyǧarma bop qalyptasqan. Aitar söz az emes bolǧanda, oryn tarlyǧynan, äzırşe tek alǧaşqy, süisıngen köŋıldı ǧana bıldıremız. Jas jazuşy Qaltai «Būl janrda alda da önımdı örıs tabady» dep nyq sengımız keledı» dep dramany qūptap, aǧalyq keŋesın de beredı.
Qaltai aǧa bır qoljazbasynda: «Mūhtar Äuezovtı ädebiet alaŋyna alǧaş alyp kelgen dramaturgiia eken. «Ūly jazuşynyŋ mol mūrasynda dramalyq şyǧarmalarynyŋ salmaǧy basym jatyr» dep jazypty. Demek, Qaltai aǧanyŋ kemel keleşegıne ūly Mūhtardyŋ baǧyt-baǧdar beruı de kezdeisoqtyq emes. İä, ötken keŋestık kezeŋnıŋ ättegenailaryn joǧaryda ūly Mūhtar atap ketken «küresker», «mysqyl», «mazaq» külkılerımen köpşılıkke jetkızgen Qalaǧaŋ qazaq dramaturgiiasyn älemdık deŋgeige köterıp, özı ūlyq tūtqan Mūhtar därejesıne jettı. Sözımızdıŋ basynda eskertıp ketken uaqyt, pendelerge belgısız ajal ekı ūlyn da alyp kettı. Ömırlerındegı ūqsastyq aiaǧyna deiın bolsyn degendei, Alla ekeuınıŋ de soŋǧy demın Mäskeude tämamdatty. Mūhaŋnyŋ qazasynan keiın (1961) 40 jyl ötkende Qaltai aǧa da ūly ūstazynyŋ artynan mäŋgı saparǧa kete bardy.
Qazybai QŪDAIBERGENOV,
professor
