Künde kezdese bermeitın keiıpker
Keiıpkerımızben as üide tanystyq.
Äŋgımenı älqissasynan bastaiyq. «Adamnyŋ bır qyzyǧy bala degen». Ärıptesımız ärı körşımız Rauşan Tölenqyzynyŋ maŋdaiyna basqan jalǧyzy – Mūqiiatynyŋ oqu bıtırgen qyzyqşylyǧyna ortaqtasqan dastarqanda otyrmyz. Bır kezde tabaq tartatyn jıgıtter kerek bop jeŋımızdı türe dämhananyŋ as üiıne kırıp bardyq. Janyp jatqan ot, buyp tūrǧan ystyq aua… al ortasynda tartynǧan aljapqyşynyŋ özı ai-künı jetıp qalǧanyn aiǧaqtap tūrǧan aqqūba kelınşek aspazdarmen jaǧalasa, maŋdaidaǧy terdı alaqan syrtymen sylyp tastap, şaruaǧa ynta qoia kırısıp ketken.
– Qūdai-au, elgezek aty şyqqan kımnıŋ kelını bolsaŋyz da, mynauyŋyz tym asyra sılteu eken. Et pen ottyŋ ortasynda ne ıstep jürsız, jeŋeşe? Jedel järdem şaqyryp jürmeiıkşı qazır, – dep qaupımdı qaljyŋmen qosa aityp qaldym.
– Kımnıŋ kelını bolsaq ta, osy üidıŋ adamymyz, jıgıt. Esıŋ auyspai, et köter! – dep qolyma üime tabaqty ūstata saldy. Bılem qazyny būzbai salǧan astyŋ ülkenın myqşyŋdai köterıp bız kettık.
Tılek tılekke toǧysqan sol otyrystan öz basymyz ekı bırdei ömır şyndyǧyna keletın jäittı oiǧa tüiıp qaityp ek. Bırınşısı, qonaqtardyŋ qara sözge kelgende qarajaiauy bolmasa da, aqyn Erlan Jünıs bauyrymyzdyŋ: «Bızde qarap tūrsaq, batyrlarǧa, qoǧam qairatkerlerıne bır-bırınen aumaityn eskertkış qoia beredı. Ärine, tarihi tūlǧalarymyzdy ūlyqtaǧan artyq emes qoi. Bıraq älı künge deiın anaǧa eskertkış arnalmapty. Tek eskertkış emes-au, jalpy, qai jaǧynan bolsa da analar kultın kötermei, qoǧamda özı köp närse dūrys bola qoimaitynyna közımız jetıp jatyr» dep osal tūsymyzdy bır osyp ötkenı. Ras-au….
Al, ekınşısınde asaba jıgıt: «Baiaǧyda balajandy ata-äjelerımız: «Ainaldyrǧan on bala, köp baladai şulama» dep aituşy edı, zamannyŋ keŋ, tehnologiianyŋ tar uaqytynda qazekeŋ balanyŋ sanyna qaraǧan joq, qazır ǧoi alty balaǧa kümıs alqa, jetı-segız balaǧa altyn alqa taǧynady. Äsırese, qalanyŋ jaǧdaiynda tūrmysqa qarai tuu siredı. Degenmen, batyr analar qalamyzda da bar eken, osy «Astana palau ortalyǧynyŋ» iesı Ūldanai deitın kelınşek jasy otyzdan endı asqanyna qaramai, äne-mıne onynşy balanyŋ anasy atanuǧa daiyndalyp jür» degende otyrǧandar gu ete qalǧan.
Qoş, araǧa uaqyt salyp künde kezdese bermeitın keiıpkerımızdı ızdep «Palau ortalyǧyn» betke aldyq. Äidık kölıkten tüsıp kele jatqan aqsary, jūqaltaŋ kelınşek jylyşyrai qarsy aldy.
– Körıp tūrsyz ǧoi, aiaq suytuǧa mūrşa bolmaidy. Balalarymdy sabaqqa aparyp, jolai tapsyrys beruşınıŋ Samarqand palauyn esıgınıŋ aldyna deiın jetkızıp tastap kele jatqan betım edı, – dep bızben entıgın basa amandasty.
Ūldanaidyŋ osylai bala tärbiesımen ainalasyp qana qoimai, qolda bar käsıptı qojyratpastan besıgın men berekesın bırge terbetıp kele jatqanyna – attai 22 jyl. On segızge tolar-tolmastan ysty degen qalyŋ eldıŋ Äbdıkärım atty jıgıtınıŋ etegınen ūstady. Qyz bolyp qylmyŋdaǧan joq, attyny alystan tanityn jeŋgesınıŋ qosuymen on üş balanyŋ süt kenjesı Äbdıkärım Älımbaevtyŋ tütının tütetıp, otauyn jylytty.
– Ekeumız auyldaspyz. Saryaǧaştanbyz. Al, Astanaǧa 2004 jyly osynda sonau Aqmola kezınen berı qyzmet babynda jürgen Amangeldı Küderbekūly atty aǧamyzdyŋ şaqyruymen köşıp kelgen edık. Balalaryŋdy aiaqtan tūrǧyzyŋdar, eldıŋ ordasynda ortamyzdy toltyryp jürıŋder dep osy dämhanany qaramaǧyma berdı. Äbdıkärım kışıgırım qūrylys firmasyn qūryp, qalanyŋ körkeiuıne atsalysuda. Tört balamen keldık, kelgelı bes qūrsaq köterdım, onynşysy, mıne, maŋdaiy torsyqtai bır ūl kütıp otyrmyz Alla jazsa, – dep täubesın aityp ernın jybyrlatty.
Basyŋdy basqa emes, balaŋ süieidı
Osy jerde airyqşa atap ötetın bır jäit bar. Äbdıkärım ben Ūldanai tolǧaǧyna tözgen toǧyzdyŋ alǧaşqy ekeuı – Bekbolat pen Janbolatty esepke qospaidy. Baiaǧynyŋ saltymen balanyŋ basyn ata-äjesınıŋ bauyryna basyp, ataǧyna jazdyrǧan. Al, odan keiıngılerı Jūldyz, Säbit, Malika, Elonora, Däuren, Sara, Dariǧa, (2 jas tört ailyq) bır-bırıne jetelesıp, tetelesıp ösıp jatyr.
Ūldanaidyŋ özı de äjesı Narqaldyŋ bauyrynda jetıldı, tuǧan äke-şeşesın aǧa-jeŋge dep ataityn. Oǧan ülkender kärı äjesı, iaǧni äjesınıŋ enesı Ūldanaidyŋ atyn yrymdap qoiypty. Soǧys jyldarynda tyldaǧy eŋbekke bel şeşe kırısken, taqymyn temırge qajatyp äiel basymen traktor aidaǧan kärı äjesı qaruly, alǧyr kısı bolǧan desedı. Al, onyŋ aldyn körgen Narqal äjesı körgen-tüigenın köz quanyşy nemeresı Ūldanaiǧa da üiretıp baǧypty.
– Bız üilengen jyldary aqşa auysyp, el esı kıresılı-şyǧasyly bop jürgen kezder edı ǧoi. Qazaq tılı men ädebietı pänınıŋ mūǧalımı bop jūmys ısteimın. Äbdıkärım de jūmysta. Jalaqymyzdy ailap, jyldap keşıktıredı. Sol kezde äjemnen üirengen ısmerlıgım äjetke jarady. Bıreu qyz ūzatady, bıreu kelın tüsıredı. Jasauyn tügendep, körpe-jastyǧyn tıgıp beremın. Älı esımde, Äbdıkärım de jūmystan şarşap keldım dep şaljiyp jatudy bılmeidı. Közım qyzaryp, tünımen körpe qauyp otyrǧan menı körıp aiai ma, «Äkelşı, maǧan da ine-jıptı» dep bır jaǧymnan bolysatyn. Erlı-zaiyptylar bır-bırıne süieu bolsa, qiynşylyqtyŋ nebır ötelek-tötelegınen ötuge bolady eken, – deidı Ūldanai.
Qazır de qarap jatpai, dämhanasyndaǧy üstel japqyştan bastap, oryndyqtyŋ arqalyǧy, terezenıŋ perdesı, mailyq-sulyqqa deiın özı tıgıp jainatyp jıberetın Ūldanaidai aǧaiyn arasynda syily kelın joq. Bastary qosylǧan toi-tomalaqta statustary qarailastardyŋ arasynan (abysyn-ajyndardy aitamyz) äuelı söz Ūldanaiǧa berıledı, tıptı bır tuys qainysynyŋ da jaqynda düniege kelgen qyzynyŋ atyn aǧa-jeŋgesınen rūqsat alyp Ūldanai dep qoiuy köp närsenı aŋǧartqandai.
– Qyzymyzdyŋ eŋbekqorlyǧyn keibır auzyna salyp bergen asty şainap jei almaityn kerjalqau jandardy körgende maqtana aitatynym ras. Tıptı, jūmystan aiy-künı jetıp, bır apta qalǧanda «ket» dep zorǧa jıberemız, – dedı bızdıŋ arnaiy ızdep kelıp otyrǧanymyzǧa riza bolǧan Amangeldı aǧasy.
Rasynda, etekte bır bala, jetekte jetı bala jürse de qalai ǧana barlyǧyna ülgeretını tek bız emes, köpşılıgı jiı qoiatyn sūraqtyŋ bırı eken. Onyŋ syryn Ūldanai men Äbdıkärım bylai bölıstı:
«Ärine, qūdaidyŋ bergenınen, qūrsaqqa bıtırgenınen bas tartuǧa bolmaidy. Būl – ömırdıŋ sanqily qiynşylyǧynan qaşqaqtap, balany beine bır chemodannyŋ tübınde saqtaǧan qystyq kiımdei ärıge ysyryp qoiatyn osy küngı jastarǧa qarata aitqan sözımız. Al, densaulyqtary jetıp tūrsa da, bır bala, ekı balamen toqtaityndarǧa aitarymyz – ekı-üşeuden görı, köp balany jetıldırgen äste oŋaiyraq. Sebebı, estısı kışısıne qarailasady, ärkımnıŋ öz mındetı bar, tete ösken balanyŋ tentektıgı de bılınbeidı. Sabaqtary men balabaqşaǧa taŋerteŋgısın bıreumız, tüstegısın ekınşımız aparamyz. Eŋ maŋyzdysyna keler bolsaq, bügıngı bızdıŋ balany da ösırıp, olardy eşteŋege kırıptar qylmaimyz dep jatpai-tūrmai ekı jaqtap eŋbek etıp jürgenımız – erteŋ bız qartaia qalǧanda, basyŋdy süieitın basqa emes balaŋ bolady» deidı.
«Kışı memleketke» közqaras tüzeitın kez keldı
Osy oraida, äŋgıme otbasy degen «kışı memlekettıŋ» ülken memleket ışındegı ösıp-toluyna jasalyp jatqan jaǧdaiǧa kelıp tıreledı. Ol jönınde Ūldanai men Äbdıkärımnıŋ de özındık oiy joq emes.
«Ärine, köp bala taptyq dep memleket aldynda mındetsuge bolmaidy. Ärkım balany özı üşın tabatyny ras qoi. Ükımetke rahmet, balalarymyzdyŋ jolaqysy tegın, tiesılı järdemaqysyn beredı, mektepte ystyq tamaqpen qamtylǧan. Dese de, ara-tūra köp balaly otbasylardyŋ mäselesın qozǧaǧan jinalystyrǧa şaqyryp tūrǧanda baiqaǧanymyz – bızde demografiialyq saiasatqa älde de «oibai figuram būzylady» dep qyryqqa kelgenşe bala tappai jürgen zaty qalalyq qaqsal jeŋeşelerımızdıŋ közımen qaraidy. Onyŋ eŋ ülkenı – baspana mäselesı.
Bırınşıden, memlekettık tūrǧyn üi kezegıne soǧys ardagerı, tyl eŋbekkerlerı, mügedek jandar, memlekettık qyzmetkerler sanatymen qabattastyryp qoidy. Ärine, barşasy da laiyq. Bıraq memleket üşın eŋ maŋyzdy adam faktory – halyq sanynyŋ köbeiuı desek, köp balaly otbasylarǧa airyqşa märtebe berılse de artyq etpes edı.
Ekınşıden, kezegı äne-mıne kelıp qalǧanda balalarynyŋ aldy kämälet jasqa tolyp ketıp, qalǧan üş-törteuımen köp balaly degen märtebeden bır, tigelı tūrǧan baspanadan ekı aiyrylyp qalyp zar jylaǧan talai beibaqty közımız kördı. Sonda memleket olarǧa kekse tartqanda kelınderımen jarysyp bala tapsyn dei me?
Üşınşıden, qazır «Jas otbasy» memlekettık baǧdarlamasy jürıp jatyr. Taǧy da jas mejesın otyzdan ärı asyrmai, qoldan taryltyp otyrǧandai äser qaldyrady» deidı özderındei azdyŋ jaǧdaiymen jaqsy tanys erlı-zaiyptylar.
«Özderındei az» dep otyrǧanymyz, osy künı bala sanyn onǧa jetkızıp otyrǧan otbasy ılu de bıreu. Bar bolsa da, olardyŋ jaǧdaiy anau aitqandai asta-tök bop jatqany şamaly ǧoi.
«Öitkenı, keide memlekettıŋ bergen kömegı jūǧynǧa jūq bolmai qalǧanda, qysylǧannan senıŋ qolyŋ ūzyn ǧoi dep özımnen järdem sūrap keletın talai tanys otbasy bar. Jaǧdailary adam aiarlyqtai, tüu qalanyŋ syrt jaǧynda myjyraiǧan dachalarda küi keşıp jatyr. Qaitsın, jarymai jür ǧoi dep kündelıktı tabysymnan 500-1000 teŋge tastap otyramyn. Aidyŋ soŋyna qarai bazarǧa şyǧyp, azyq-tülıktı toltyryp äkelıp qoiamyn. Özderı uaqyttaryn bıledı, alyp ketedı» deidı Ūldanai.
Osy bauyrmal, qaiyrymdy qasietınen be onyŋ qaramaǧyna kelgen daiaşy qyz-jıgıtter de Ūldanaidy öz anasyndai köredı. Ata-analary da özekten teppeitın ortaǧa tap bolǧanyna riza bop jatady.
Bügınde Äbdıkärım men jary är balasynyŋ qadamyna quanyp otyrǧan jäiı bar. Ūl-qyzdary –zerektı. Säbitı jazuǧa yntasy bar. Kezınde äjesı Säbit Mūqanovtai bolsyn dep beker qoimaǧan eken. Qalǧandary dombyra tartyp, än aitady, bi üiırmesıne barady. Ülkenderı Jūldyz zaŋgerlık oqudy tämamdap, tūrmysqa şyǧyp, Aibike esımdı jien süidırıp otyr. «Pälegınen dänegı tättı» demekşı, qazır Ūldekeŋ men Kärım öz balalaryn qoiyp, bar tılegı osy jientaidyŋ üstınde. Ūrpaq jalǧastyrǧan Ūldanaidyŋ älı de körer qyzyǧa alda, täuba!
Ädılbek JAPAQ
