Elordaǧa ırgesı tiıp tūrǧan Qosşy, Qoiandy, Qaraötkel, Ürker, Talapker, Jıbek joly, Qyzylsuat syndy qala, auyldar bar. Qalany qorşai ornalasqan būl auyldar tūrǧyndarynyŋ bır bölıgı Astanaǧa kelıp jūmys ıstese, al keibır azamattar sol jerde öndırıspen şūǧyldanyp, öz önımderın Astanaǧa satyp näpaqa tabady. Bas qala tūrǧyndaryn et, süt, kökönıspen qamtamasyz etuge öz ülesın qosuda. Alaida olardyŋ osy eŋbegın eskermeitını, jan-jaqty qoldaudyŋ joǧy qynjyltady.
Eleusız qalǧan eldı mekender
Biyl jyl basynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Astana qalasyn damytu mäselelerı jönınde keŋes ötkızgende «Jyldar boiy elordanyŋ ainalasynda azyq-tülık beldeuın damytu turaly aityldy, bıraq būl jūmys oryndalmady. Astana azyq-tülıktı Almatydan 4 ese, al Şymkentten 2 ese az öndıredı. Jalpy, barlyq öŋırmen salystyrǧanda qala būl körsetkış boiynşa soŋǧy orynda tūr. Keiıngı 8 jylda elordaǧa äkelınetın azyq-tülık importy 3 esege artty. Jergılıktı qaita öŋdeu käsıporyndary tek jarym-jartylai jūmys ıstep tūr. Kökönıs saqtaityn qoima da jetıspeidı. Sondyqtan 2025 jylǧa deiın qalada 13 myŋ tonnadan astam kökönıs saqtaityn qoimalar salu kerek. Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı Astana qalasy men Aqmola oblysynyŋ äkımdıkterımen bırlesıp, elordanyŋ ainalasynda azyq-tülık beldeuın qalyptastyru jönınde pärmendı şaralar qabyldaǧany jön» dep atap körsetken edı. Sodan berı de bır jylǧa taiau uaqyt öttı, Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy oidaǧydai oryndaldy ma, beimälım.
Arqa tösınen astana salyp, ony azyq-tülıkpen qamtamasyz etu üşın azyq-tülık beldeuın qūrǧanymyzben, älı künge deiın elorda töŋıregındegı eldı mekenderdı tiımdı paidalana almai kelemız. Qala maŋyndaǧy auyldardyŋ qalaǧa jaqyndyǧynan basqa artyqşylyǧy joq, «elordaǧa jaqyn, oblystan alys» eleusız jatqan aimaqqa ainalǧan. Būl öŋırlerde jaryq, su, jylu mäselesınıŋ üilesımdı şeşılmeuı de Astanaǧa öz äserın körsetude. Atap aitqanda, qys mezgılınde bas qalany kök tütınnıŋ basyp qaluyna jäne qaladaǧy keptelıstıŋ köbeiuıne qala töŋıregındegı auyldar da ülken üles qosyp jatyr.
2019 jyly jasalǧan «Nūr-Sūltan (qazırgı Astana) qalasyna ırgeles eldı mekenderdı äleumettık-ekonomikalyq damytudyŋ 2023 jylǧa deiıngı keşendı jospary» aiasynda qandai jūmys atqarylǧany da bızge beimälım. Prezidenttıŋ auyldardy damytuǧa bölgen 1 trillion teŋgesı būl eldı mekenderge jete me, jetpei me, ony da qazır döp basyp aitu qiyn. Demek, Ükımet pen ministrlıkter Astanany qamtamasyz etetın azyq-tülık beldeuın qūru ısınde älı de qūr uäde, bos sözden asa almai keledı.
Alystan arbalaǧanşa, jaqynnan dorbalaiyq
Astana töŋıregınde kökönıs ösıruge, jylyjai saluǧa yŋǧaily jer köp. Bıraq Astana sol mümkındıktı tolyq paidalana almaidy. Jazǧytūrym kömıp tastap, küzde qazyp, daǧar-daǧar önım aluǧa bolatyn kartoptyŋ özın jan-jaqtan, körşıles oblystardan tasimyz. Kerek deseŋız, 1,5 millionǧa juyq halyq tūratyn bas qalanyŋ ırgesınde ırı mal bazary da joq. Būl qala töŋıregındegı şarualardyŋ malyn satuyna qolaisyzdyq tuǧyzyp qana qoimai, et, süt önımderı baǧasynyŋ künde qūbylyp, ūdaiy köterıluıne de mūryndyq bolyp otyr.
Astananyŋ myǧym azyq-tülık beldeuın qūru ısı elorda töŋıregındegı auyldardy damytu jūmysymen tyǧyz bailanysty. Astana töŋıregındegı auyldardyŋ mäselesı dūrys şeşılmese, adymy aşylmaidy. Şahar ülkeiıp, tūrǧyndar sany artqan saiyn azyq-tülıkpen, sumen, jylumen jäne jaryqpen qamtamasyz etu ısı de qiyndai tüsedı. Astana basqa qala, audandardan alys bolǧandyqtan, qajettı önımnıŋ bärın syrttan tasu mümkın emes, syrttan tasyǧanmen, baǧasy köterılıp, tūrǧyndardyŋ qaltasyna ülken salmaq bolady. Mūny şeşudıŋ bırden-bır joly – Astana töŋıregındegı azyq-tülık öndırısın damytu. Osy tūrǧydan alǧanda, Qosşy, Qoiandy maŋyndaǧy qara topyraǧy kömırdei qūiqaly jerlerge kökönıs ösırudıŋ ekonomikalyq tiımdılıgı asa joǧary dep sanaimyz. Äsırese ırgesınen ülken özen aǧyp jatqan Qosşy qalasy men Jıbek joly auylynyŋ maŋy kökönıs ösıruge öte qolaily. Bıraq atalǧan öŋırlerdegı egıs alqaptarynyŋ denı tūrǧyn üi salynatyn aumaqqa ainalyp ketken. Iаǧni jūrtşylyqty Astananyŋ ırgesınen azyq-tülık beldeuın qalyptastyru jūmysynan görı tūrǧyn üi salu, ony satudan tüsetın paidanyŋ moldyǧy qyzyqtyryp tūr.
Egınşıde jer joq, jerı köpter igermeidı
Qosşy qalasynan alynǧan mälımetke süiensek, atalǧan qalaǧa qarasty 200 gektardan artyq egıs alqaby bar. Qazırgı taŋda mūnyŋ 150 gektaryna kökönıs egıledı. 2010 jyldan bastap kölem alyp, qazırgı taŋda egıs kölemı qaitadan azaia bastaǧan būl aumaqta kartop, säbız, qyzanaq, qyryqqabat, askök, qiiar, baklajan, būryş siiaqty kökönıstıŋ tür-türı ösedı. Soŋǧy jyldary Qosşy şarualary Arqa tösıne qarbyz egıp, odan da mol önım alyp jür.
Mūrat Oŋǧarūly 10 gektar jerge kökönıs egedı. Onyŋ Arqa tösınde qyzanaq, qiiar, qyryqqabat, oramjapyraq, būryş siiaqty on şaqty türlı kökönıstıŋ bırneşe sūrpyn ösırıp, naryqqa şyǧarǧanyna 10 jyldan asypty.
– Qosşy maŋyna alǧaş kelıp kökönıs egıp, satqannyŋ bırı menmın. 2013 jyly 2 gektar jerge säbız, kartop egudı de bastaǧanmyn. Qazır 10 gektar jerge kökönıs egıp otyrmyn. Özıme tiesılı jer bolsa, 30-40 gektar jerdı igeruge mümkındıgım bar. Qazır bız kökönıs egıp jürgen jerler būryn egınşılıkke arnalǧan jerler bolǧanmen, qazır tūrǧyn üi salatyn aumaqqa auysyp ketken. Bırneşe jyldan keiın būl jerlerge de zar bolatyn siiaqtymyz. Qatar-qatar salynǧan üiler taiap keledı. Bastapqyda «Astanany kökönıspen qamtamasyz etuge öz ülesımızdı qosamyz desek, Ükımet jaǧynan qoldau bola ma?» dep oblysqa deiın baryp kördık. Bıraq odan eş qaiyr bolmaǧan soŋ, jerdı jalǧa alyp, kökönıs egudı bastadyq. Tabysymyz jaman emes. Jylyna tek Astananyŋ özıne jüzdegen tonna kökönıs satyp otyrmyz. Iаǧni önımderdıŋ 80 paiyzy elordaǧa jöneltıledı. Biyldyŋ özınde bır özım Astanaǧa 100 tonna säbız, 300 tonna kartop, 200 tonna qyzanaq jetkızdım. Baǧamyz da naryqtaǧydan 50 teŋgege arzan. Demek, Qosşy diqandary elordany kökönıspen qamtamasyz etu ısıne ün-tünsız ülken üles qosyp jatyr. Jerdı jalǧa alyp, sudy joǧary baǧamen satyp alyp otyrmyz. Eger özımızdıŋ jerımız bolsa, Ükımettıŋ türlı qoldau saiasatynan igılık körsek, elordadaǧy kökönıs baǧasyn 100 teŋgege deiın arzandatuǧa mümkındık bar. 10 gektar jerge jylyna 3 million teŋge aqy töleimın, – deidı ol.
Taǧy bır qyzyǧy, diqandardyŋ jer suaruǧa jūmsaǧan suynyŋ da tūraqty ölşemı joq. «Su iesı – Süleimen» bolyp otyrǧandar keide özı jaza salady eken.
«Bırde maǧan «suǧa 3 million teŋge aqy töleisız» dedı. Nege sonşa köp eken dep eseptesıp, soŋynda 30 myŋnan köp aqşa tölegenım bar» dedı Mūrat Oŋǧarūly.
Bızdıŋ «Ükımet jaǧynan qoldau joq pa?» degen sūrauymyzǧa «Bızde kökönıs saqtaityn qoima joq. Memleket basşysynyŋ «2025 jylǧa deiın qalada 13 myŋ tonnadan astam kökönıs saqtaityn qoimalar salu kerek» degen tapsyrmasyn estıgende bız de quandyq. Bıraq qazır ol ümıtımız de üzıleiın dedı. Al jergılıktı bilık ökılderı qoldaudy bılmeidı. Kerek kezınde aldyna barsaŋ, dūrys jauap bermeitın äkımdıktegıler jazda kökönıs şyqqanda «Qiynşylyǧy bar otbasylarǧa qandai järdem jasaisyzdar?» dep jetedı. Olarǧa bız sol kezde ǧana kerek ekenbız. Onsyz da tūrmystyŋ qiynşylyǧyn körıp otyrǧan otbasylarǧa apta saiyn kökönıs berıp tūramyz, biyl osyndai astanalyq 25 otbasyǧa apta saiyn tegın kökönıs jetkızıp tūrdyq» dep jauap qaiyrdy.
Järmeŋkege nege qatysa almaidy?
Qosşy töŋıregınde kökönıs ösıretınderdıŋ denı – Özbekstannan kelgen aǧaiyndar. Sol elde tuyp-ösıp, bau-baqşa şaruaşylyǧynyŋ qyr-syryn äbden meŋgergen olar atajūrtqa oralǧannan keiın de kökönıs ösırumen ainalysypty. Bıraq özderınde jer bolmaǧan soŋ, Ükımetten qosymşa qarajat ala almaidy. Bır jaǧynan olar mūndai qoldauǧa zäru de emes sekıldı.
«Bızge keregı – jer. Jer bolsa, sudyŋ, janarmaidyŋ qymbatşylyǧy mäsele emes. Eger kökönıs egetın jer bölıp berse, sol alqaptyŋ jiegıne aǧaş egıp, bırneşe jylda ormanǧa ainaldyryp jıberer edık. Astana da alystan kökönıs tasymas edı» deidı olar.
Astana töŋıregınde kökönıs egu jūmysy 15 säuırde bastalyp, önım jinau qaraşanyŋ basyna deiın sozylady. Iаǧni 6 ai uaqyt ışınde ūtymdy täsıl qoldanyp, erınbei eŋbek etpeseŋ, tabys tappaq tügıl, taqyrǧa otyruyŋ äbden mümkın. Arqanyŋ qūbylmaly aua raiy men qatty borany, kezdeisoq jauatyn būrşaǧy da ösıp tūrǧan kökönıstı bır-aq saǧatta typ-tipyl qylatyn kezderı bolady.
– Bızge jūmysşy tabu da ülken mäsele. Qazır osy töŋırekte kökönıs egumen ainalysatyn 30-40 adam bar. Olardyŋ ärqaisysy 20-25 adamdy jūmyspen qamtyp otyr. Beretın jalaqysy – 200 myŋnyŋ üstınde. Al aqşasyn kündelıktı alatyndarǧa 8000 teŋge töleimız, onyŋ syrtynda kündelıktı jeitın kökönısı qosa berıledı. Bıraq sonyŋ özınde jūmysşy tapşy, qazaq desek özımızge tiedı, jalqau, dūrys jūmys ıstemeidı, 2 kün ıstep, 3 kün demalsa qaidan tabys tabady?! Jūmysqa kelıp, köz boiap kün ötkızetınder de bar. Sodan amalsyz Özbekstannan kelgen azamattardy ıstetemız, – dedı Jeŋıs Darhanūly.
Bır ǧajaby, Qosşynyŋ kökönıs ösıruşılerı jylda Astanada ötetın öŋırlerdıŋ auylşaruaşylyq järmeŋkesıne qatysa almaidy. Naqtyraq aitsaq, qatystyrmaidy. Kerısınşe, būlardyŋ kökönısın satyp alǧan «Şaryn», «Şapaǧat» siiaqty bazarlarda tūratyn satuşylar qatysady. «Jylda ötınış aitamyz, kırgızbeidı, aŋǧarǧanymyz, äldekımdermen bailanysyŋ boluy kerek siiaqty» deidı Jeŋıs qynjylyp.
«Qoşqarbaev, Qabanbai syndy auyldarda igerılmei jatqan jerler az emes, bärınıŋ iesı bar, bıraq bızdı jolatpaidy. Eger Ükımet «Astana azyq-tülık habyn» şyn qūramyz dese, osy öŋırlerdı ūtymdy paidalansa, 1 jylda-aq önımın körer edı» deidı Mūrat bastaǧan Qosşy diqandary.
Jūmysşylardyŋ aituynşa, Qosşynyŋ jerı qūnarly ärı ösımdıkke dert-derbez jolatpaityn qasietke ie. Onyŋ üstıne, şarualar egıs alqaptaryn suaruda su ünemdeitın osy zamanǧy eŋ ozyq ädıs – tamyrdan tamşylatyp suaru täsılın qoldanady. Būl da tüsım köp, şyǧyn az boludaǧy bır ülken sebep.
P.S: Saryarqada qys ūzaq ärı aiaz küştı bolǧandyqtan, jylyjaida kökönıs ösıruge köp şyǧyn ketedı. Sondyqtan jaz ben küzdıŋ 6 aiyn ūtymdy paidalanyp, kökönıs ösıretın alqaptardyŋ kölemın keŋeitsek, Prezident aitqan qoimalardy salyp, qystyŋ qamyn jaz oilasaq, Astanada bırde säbız joq, bırde piiaz joq degen mäsele bolmas edı. Baǧa da aua raiymen bırge myŋ qūbylmas edı. Bız Qosşydan osyndai oi tüidık. Būl oiymyzdy Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ «Naryqty otandyq önımmen toltyru, olardyŋ öndırıstık faktorlarynyŋ özındık qūnyn tömendetu mäselesıne ūrandar men uädesız, jan-jaqty, oilastyrylǧan türde qarau kerek. Öndırısten satuǧa deiıngı bükıl tızbektı aralap, baǧanyŋ ösuıne ne sebep äkeletının tüsınu kerek. Agroönerkäsıp keşenın basqarudyŋ qazırgı ülgısı salanyŋ äleuetın aşa almaidy. Ükımettıŋ aldynda agroönerkäsıp keşenınıŋ tūraqty ösuın qamtamasyz etu mındetı tūr» degen sözı de nyqtai tüsedı.
