Kemel aǧa Toqaev kındık qany tamǧan Qaratal audanyna ekı-üş jylda bır kelıp tūruşy edı. Kelgende esımı elge sondailyq mäşhür jazuşy bola tūra betegeden biık, jusannan alasa qalpynan bır özgermeitın. Kışıpeiıl, sabyrly da salmaqty.
1985 jyldyŋ küzınde audan basşylary aǧamyzdy jiyn-terın aiaqtaluyna orai ötkızıletın ülken jiynǧa arnaiy şaqyrtqan edı, sonyŋ özınde, qasynda bırge jürgen dosy, özı sekıldı maidanger, oblystyq ışkı ıster basqarmasynyŋ bastyǧy, general Äbdıqadyr Bolsambekovpen bırge aldymen audandyq ışkı ıster bölımı qyzmetkerlerımen kezdestı. Audandyq gazet tılşısı retınde bız de sol aradan tabylǧan edık. Resmi tanystyrudan keiın jerles jazuşymyzǧa söz berıldı. Qapsaǧai denelı, sūŋǧaq boily, jyly jüzdı aǧamyz qoiu şaşyn salalai serpıp, şaǧyn zal törınıŋ sol jaq qanatyndaǧy kışkene mınberge köterılgende qalyptaǧydan da tūlǧalanyp ketkendei sezıldı. «Qabyrǧaly qara nar, qabyrǧasyn sökse baq etpes» dep däl aǧamyzdai qaisar da qairatty jandarǧa aitsa kerek. Ol bır eldıkke tän köp dünielerdıŋ aşyq köterıle bermes kezeŋı edı ǧoi, soǧan qaramastan ata-babalar aruaǧyna adaldyq, ötken künnıŋ aşy sabaǧyn ūmytpau, adal kün keşıp, jastar tärbiesıne barynşa jete män beru sekıldı kökeikestı mäselelerge otyrǧandar nazaryn airyqşa audardy. «Qanşama tauqymet tartsa da, «Malym – janymnyŋ, janym – arymnyŋ sadaǧasy» degen ūstanymynan ainymaǧan jūrtpyz, ükılı ümıtımız arylmasyn, nietımız tarylmasyn! Qoǧam tüzeluı üşın – niet tüzeluı şart. Bailyq pen mansaptan da qymbat ar men ūiat degen qasterlı ötkelekter bar! Adamgerşılıgı joǧary jan ǧana adal eŋbek emedı, maŋdai terımen kısılık patşalyǧyna enedı. Täŋırdıŋ syiy alǧy künder enşısınde!» dep sözın aiaqtady da, sūraqtaryŋ bar ma degendei, otyrǧandarǧa zer sala köz jügırttı. Qyzmetkerler tarapynan qoiylǧan sūraqtardyŋ denı ädettegıdei ömır joly, ata-ana, otbasy, alǧy josparlaryna tän jaittardy qamtydy. Soŋynda jazuşy şyǧarmalaryndaǧy oqiǧalardyŋ bärı derlık Jetısu jerınde örbitını – Qaratal, Sarǧaban, Kälpe, Bestöbe, Byjy, Tentek, Aqeşkı, Ainabūlaq syndy jer-su ataularyn ūşyratqan oqyrmandardyŋ siujet sürleuıne qūmarta tüsetını, qaisybır keiıpkerler men oqiǧa jelısterınıŋ tanys-beitanystyǧy turasynda qoiylǧan saualdarǧa da egjei-tegjeilı jauap berdı. Qandai bır qalamger bolmasyn aldymen jasynan estıp, bılgen, körıp-tüigen, jadyna ūialaǧan jiǧan-tergenın şyǧarmaǧa özek eterın, äsırese, oqiǧaly detektiv janrynda aqiqat auylynan auytqymai, būltartpas derekter arqyly körkem kesteleudıŋ män-maŋyzy zor ekenın däiektei alǧa tartty. Osy kezdesudıŋ aldynda Eskeldı, Balpyq, Jolbarys babalardyŋ basyna baryp täu etkendegı jüregınıŋ būl joly bölekşe tolqyp, köŋılın san saualdyŋ qaumalap alǧanyn jetkızgende aialy janaryna närkes köz jasy ırkılgen edı… Kım bıledı, asyldyŋ synyǧy, äulienıŋ ūrpaǧy ǧoi, atajūrtyna būl özınıŋ soŋǧy sapary ekenın sezgen de bolar! Qaitkenmen de, ūrandy erdıŋ ūrpaǧy däl osy sät mūnartqan saǧymǧa oranyp tūrǧandai beinede köz aldymyzda qala berdı…
Tektılıktıŋ tūqym qualary haq. Kemel aǧamyz – Alaş arysy, ataqty äulie, batyr babamyz Jolbarys Jylqaidarūlynyŋ tıkelei ūrpaǧy. Qazaq balasy «Jolbarys bata bermei jolyŋ bolmas» dep ūlyqtaǧan jarqyn tūlǧamyz! Halqymyzdyŋ basyna qara būlt üiırılgen joŋǧar şapqynşylyǧy tūsynda syndarly sardar, asqan aqylman, közsız batyldyǧymen köptı soŋynan ertken bahadürımız! Hanmen de, qaramen de tıl tabysyp, bırlıktı ūiytqan aqberenımız! Elınıŋ bütındıgı jolynda basyn bäigege tıkken elşımız! Qazaq elşılık tobyn Qytaiǧa bastap ötken Altyn Emeldegı jolynyŋ bügınge deiın jūrt jadynda «Jolbarys asuy» dep jaŋǧyryp tūruynyŋ tüpkı mänı de osynda! Körşıles Qytaiǧa bıtımgerlıkpen ekı märte saparlaǧan tūsta keler zamana köşınıŋ bır iırımınde kındıgınen taraǧan bıregei bır ūrpaqtyŋ sol eldıŋ elşılıgınde qyzmet eterın äulie babamyz körıpkeldıkpen paryqtai da bılgen şyǧar-au!
«Soldat soǧysqa kettı» romanyndaǧy basty keiıpker Mūhamed Jolbarysūly – avtordyŋ özı. Sol Jolbarysūly özınıŋ dosy Meiırmanovqa bylaişa syr aşpai ma: «Saǧan tüsınıktı boluy üşın äŋgımenı özımnıŋ tuǧan jerımnen bastaiyn. Atamyzdyŋ ata mekenı Qaratal özenınıŋ boiy boldy. Qys tüse qalyŋ auyl maŋyraǧan köp malymen bırge qalyŋ qūmnyŋ ışıne, köp şaǧyldardyŋ arasyndaǧy Üşözek qystaularyna köşıp, köktemge qarai özenge oiysady eken. Qaratal boiy keŋ jazyq, kök şalǧyn, malǧa da, janǧa da jaily, qūtty meken». Būl endı qan maidanda otandastarymen bırge ot keşıp jürgen jauynger-avtordyŋ atajūrtyna degen sartap saǧynyşynyŋ bır belgısı edı. Endeşe, bız de jauynger Jolbarysūlynyŋ ruhymen bügınnıŋ didarynda tıldese otyryp, sol qūtty mekenıŋız bäz-baiaǧy qalpynda! On segız äulie mäŋgılık tūraq tapqan qasiettı öŋırdıŋ jūrty özıŋız armandaǧan täuelsız el baitaǧynda bauyry malǧa, qambasy dänge tola bereke men bırlıktıŋ şyraǧyn jarqyrata jaǧyp otyr degımız keledı!
Jarty älemge äigılı «Soŋǧy soqqy» romanynyŋ bır bölımı «Jolbarys asuy» dep atalady. Avtor: «Olar Jolbarys asuyna baratyn tau soqpaǧyna särsenbınıŋ keşınde jettı. Sol tünı aialdamai adam ızı tüspegen qiyrşyq tastaqpen biık jotalardy bökterlei jürıp otyryp kün şyǧa bandalardyŋ mekenjaiynyŋ däl jelke tūsynan şyqty. Jolbarys asuynyŋ etegı ainalasy bır-ekı şaqyrymdai qūraqty kök şalǧyn eken. Kögaldy kesıp aǧyp jatqan būlaq suy kün nūrymen kümıstei qūbyla jaltyraidy. Tau bökterı sazdy, salqyn. Özen boiyna qaraǧai men qaiyŋ arasyna kenep şatyr tıgılgen» dep surettemes būryn äz babasynyŋ ızı qalyp, esımı qadırlengen bädendı jerdı aiaq astynan altyn kömbe tapqandai arsalaŋdai ärlı-berlı adymdap jürgen de şyǧar! Jürdı de!
Esın bılgennen tapşylyqtyŋ tabasynda quyrylyp, tynysy tarylyp ösken Kemel aǧany myna bes kün dünienıŋ qyzyǧynan görı şyjyǧy, bärınen de adamşylyqtyŋ tūnyǧy tebırentkenı barşaǧa tüsınıktı bolsa kerek-tı. Janyn mazalaǧan san saualǧa tek ädıldık jolymen ǧana jauap tabaryn erte sezındı. Sanaly ǧūmyryn da, Täŋırdıŋ syiy – jalauly jazuşylyǧyn da osy aŋsarly älemge arnady. Tübınde aqiqattyŋ tuy jelbırer şytyrman detektiv janryna türen saluynyŋ syryn da osy kömbeden ızder edık. Mınsız sosialistık qoǧamnyŋ tūrlausyz tabiǧatyn, qylmystyq kelbetın barynşa aşyp körsettı. Sol üşın qyzmetınen de şettetıldı! Qyzyl imperiia qylyşynan qan tamyp tūrǧan şaqta: «Qazaq tılı memlekettık tılımız ekenı barşaǧa aian. Bızdıŋ ūlttyq asyl qazynamyz – qazaq tılınıŋ kırşıksız taza boluyna, şūbarlanbauyna atsalysuymyz kerek. Sondyqtan qazaq sözderın äldekımderdıŋ köŋıl küiıne qarap özgerte beruge bolmaidy» dep şegelei aituynyŋ da tüp törkını osynda (Kemel Toqaev. «Qazaq ädebietı» gazetı, 14 jeltoqsan, 1968 j.). Osylaişa jıgerı ottai laulaǧan özı de, salmaqty şyǧarmalary da ūlttyq ruhty oiatty, otansüigıştık, patriotizm säulesın sebeledı!
Qazaq detektiv janryn älemdık deŋgeige köterıp, tyŋnan türen salǧan qalamgerdıŋ oida pısken şyǧarmany şiratuy, oqiǧanyŋ altyn arqauyn solǧyndatpastan tüiındı asudan asyrudaǧy asqan şeberlıgı – ülken tälım mektebı. Būl arada respublikalyq «Pioner», «Leninşıl jas» jäne «Sosialistık Qazaqstan» sekıldı bedeldı basylymdarda jurnalistık tūrǧyda boiǧa sıŋırgen derekterdı jinap, sūryptau, tiımdı türde oinata bere bılu auanyndaǧy tüzgen qazynasynyŋ da jotalana körınıs beretının basa aitqan oryndy. Oqiǧalar tiıstı qūqyq qorǧau organdarynan alynǧanmen, olardyŋ ışkı syryna, adam psihologiiasy men ıs-äreketınıŋ myŋ-san qūpiiasyna tereŋ üŋıludıŋ maşaqaty bır adamǧa jeterlık. Sonyŋ bärın kögendei meŋgergen jannyŋ ǧana bäige törden körınerıne den qoisaq, qalamger kıtaptaryn oqyǧan saiyn ışkı jauharlarynyŋ türlene közdıŋ jauyn alardai basty syry aşylyp sala beredı.
Jol bılgen qaşanda keruenge jaltaqtamasa kerek, jankeştılıkpen detektiv janrynyŋ negızın qalady, onyŋ atasy, darabozy atandy. Sūrapyl soǧysta jaujürektıgımen daralanǧan Kemel aǧa osylaişa beibıt künnıŋ de şyraiyn kırgızdı, körkem ädebiet keŋıstıgınde de naizaǧai oinatty! Tılı kelıstı, oqiǧasy jelıstı, närı men ärı jūptasqan körkem tuyndylary da abyroidyŋ asqaq şyŋyna köterdı.
Şyǧarma jelısın tonnyŋ ışkı bauyndai örbıtıp, obrazdyŋ tabiǧi qalpyn saqtau, şalt äreket, tosyn ızdenısterge baru, bırsaryndy baiandaulardan arylu arqasynda ömırdegı şynaiylyq kelbetın körkem ädıptedı. Jazuşy kıtaptaryn san qaitara basyp şyǧaruǧa ötınış bıldırgen oqyrmandardy bylai qoiǧanda, özı ǧūmyr köşınde aralas-qūralas jürgen Şeriazdan Eleukenov, Müsılım Bazarbaev, Qasym Qaisenov, Serık Qirabaev, Äzılhan Nūrşaiyqov, Äkım Tarazi, Saiyn Mūratbekov, Qalmūqan İsabaev, Dmitrii Snegin syndy qalamger-ädebietşıler Kemel Toqaevtyŋ aidyndy azamattyǧy men baitaq şyǧarmaşylyǧyn joǧary baǧalauy – sözımızdıŋ aiǧaǧy! Ataqty qalamger Vladislav Vladimirov bolsa, taŋdana da tamsana otyryp, Kemel Toqaev keiıpkerlerınıŋ äigılı Vasilii Bykov, Georgii Briansev, Iýlian Semenov somdaǧan obrazdardan bır mysqal da kemdıgı joǧyn aityp quandy.
Ämıre ÄRIN,
halyqaralyq «Alaş»
ädebi syilyǧynyŋ iegerı
