Qai zamanda bolsyn «būl» turaly aşyq aitpaityn edı. Äjelerımızdıŋ tälımın alǧan şeşelerımız qyzdaryn qyryq üiden tyiyp ösırdı. Jeŋgelerımız de tek ūzatylar aldynda ǧana «būl» turaly qaiyn sıŋlısıne jūqalap jetkızıp, sybyrlap aituşy edı.
Sol zamandardyŋ adamdarynyŋ oiynyŋ tazalyǧynan bolar, böten oi basqa kelıp, basqaşa oilau joq bolatyn. Sananyŋ tazalyǧy tännıŋ päktıgınıŋ qorǧany bolatyn. Tıptı bırıne-bırı köŋılı auyp, yntyzar bolǧan qyz ben jıgıttıŋ arasynda ūiat degen basyp ötpes tosqauyl bolatyn.
«Elu jylda – el jaŋa» degen söz ras pa, bılmeimın, bügınde qazırgı jastar ǧana emes, jasöspırımder arasyndaǧy jeksūryn ürdısten tüŋılıp otyrǧan jaiymyz bar. Ädep, ūiat, iba, namys, syilastyq degen ūǧymdardyŋ tamtūǧy qalmaǧandai. Adamzattyŋ baliǧat jasyna jetıp, jasy ülkennıŋ batasyn alyp, otau qūryp oŋaşada tatatyn düniesıne qūrt tüstı. Osy qūndylyqtar jalaŋaştalyp, «tösektıŋ» şymyldyǧy türılgende kärı-jastan qasiet kettı. Jartylai jalaŋaş denesın jalpaq jūrtqa jariia etkenderdıŋ kinolary, klipterı, türlı tüstı jurnaldardaǧy suretter internet, teledidardy jaulap alǧaly qaşan?! Olardyŋ ospadarsyz «oiynyna» elıgıp, būǧanasy qatpaǧan, on ekıde gülı aşylmaǧan jasöspırımder adasuda. Oǧan qarap oinaqtaǧandardyŋ tabany küiıp, ömırın qor etude.
Elordalyq jastar üşın türlı ortalyqtar aşylǧany belgılı. Onda student jastar üşın köptegen igı ıster atqarylyp jatqany turaly estıp-bılemız. Bıraq bügıngı beleŋ alyp kele jatqan ürdıster būl jūmysty joqqa şyǧaryp, tiımsızdıgın körsetıp otyr. Mümkın, jastar ortalyqtarynyŋ jūmysyn qaita qarap, jasöspırımder mäselesıne de köŋıl audaru kerek bolar. «Balany – jastan» degen.
Äitse de, bızdıŋ äŋgıme 7-8-synyptyŋ jetılmei jatyp jelıkkenderı jaiynda bolyp otyr. Olardyŋ qūqyǧy men zaŋdyq keŋıstıgı – mekteptıŋ ainalasynda. Alaida oquşylardyŋ intimdı jaǧy mekteptıŋ eşqandai baǧdarlamasynda qarastyrylmaǧan. Anda-sanda «salamatty ömır saltynan» kelıp ne qalalyq balalar ginekologtarynyŋ oqityn därısterı azdyq etıp otyrǧanyna osy äŋgımemız dälel.
Bolaşaǧyn oilaǧan elder ne tırlık jasap otyr degen sūraqpen internettı bız de «araladyq». Köŋılge qonǧany, Belarustegı emhanalarda aşylǧan jasöspırımder ortalyǧy boldy. Mūnda jasöspırımder aty-jönın aitpai därıgerge körınıp, kerek keŋesın ne emın alyp ketuıne bolady eken (ata-analarynsyz).
Sonymen bırge, osy salanyŋ bılıktı mamandarynan onlain-keŋester aluǧa da jol aşylǧan. Jasöspırımderge qamqor ortalyqqa ata-analar da habarlasyp, erjetıp kele jatqan balasymen qalai tıl tabysyp, būl taqyrypty qalai qozǧau tūrǧysynda keŋes aluyna bolady.
Mümkın, äzırge būl täjıribenı bızge de qoldanyp köru kerek şyǧar. Öitkenı mektep psihologynan da, et jaqyn tuǧanynan da jasyratyn jasöspırımderdıŋ qūpiialary köp.
– Türlı saualnamalar toltyryp, oquşylardyŋ arasynda oryn alyp jatqan jailardan habar alu üşın mektepterde jiı bolamyz. Sonda joǧary synyptyŋ oquşy qyzdary janymyzǧa kelıp telefon nömırımızdı sūrap, söilesuge beiım tūrady. Köp ūzamai sol qyzdar ūnatatyndary baryn aityp habarlasady. Ekeuı arasynda bolyp jatqan jaittardy da jetkızedı.
Bügınde balalardyŋ dene bıtımı tez jetılıp, tolyspaǧan sanasyna jan-jaqtan aqparattar qūiylyp, erte etek köteruı ürdıske ainaldy. Mekteptıŋ öz psihology joq emes, olarǧa būlar syryn aşpaidy. Öitkenı odan ūstazy bılıp, mektep direktory estıp degendei, talqyǧa tüsuden qorqady. Analaryŋmen aqyldasyŋdar, odan jaqyn, odan artyq janaşyrlaryŋ joq desem: «Anamyz bılse ūrsady, menı tüsınbeidı» dep jylamsyraidy. Būdan şyǧatyn qorytyndy, ata-anasy balasyn asyrap-baǧamyn dep jürgende, üiınde otyr degen qyzy jyly söz aitqan synyptasynyŋ soŋynda jürıp, aitqanyn ıstep otyr. Ökınıştısı, äreketterınıŋ zardabyn jasöspırımnıŋ özı tügıl, ata-anasy da elestete almaidy.
Būl bala üşın fiziologiialyq jaǧynan da, psihologiialyq jaǧynan da soqqy alǧanmen bırdei. Olar qanşalyqty eresekterge ūqsap baqqysy kelgenımen, älı jas. Garmondary oinap, syrtqy faktorlardyŋ äserımen qiialǧa berılıp, qūpiia älemnıŋ esıgın aşqysy kelıp ūrynǧanymen, jynys müşelerı älı jetılmegen. Älı jetılmegendıkten, eresekterge belgılı jaitty bastan keşıruı mümkın emes. Osydan keiın özıne-özı senımsızdık, bükıl ömırıne jetetın jirenış pen qorqynyş bala psihologiiasynda mäŋgıge qalady. Bızdıŋ pıkırımızşe, erte güldegender tez solady jäne būl – ädettegı qalyptan auytquşylyq.
Gülnar ÖTEPOVA, «University Medical Center» korporativtık qorynyŋ Ana men bala ūlttyq ǧylymi ortalyǧy ekstrakorporaldı ūryqtandyru bölımınıŋ meŋgeruşısı, medisina ǧylymdarynyŋ doktory:
– Äielder bedeulıgı men erlerdıŋ belsızdıgıne alyp keletın närsenıŋ bırı – erte jastan bastalǧan jynystyq qatynas. Onyŋ saldarynan bolǧan türlı infeksiialyq aurularǧa alyp kelıp, ony der kezınde emdemei, sozylmaly türıne almasady. Al būl bolaşaqta balaly boludyŋ mümkındıgın azaitady. Boiyna bıtken alǧaşqy jüktılıktı qoldan üzu tıkelei bedeulıkke alyp barady. Qazırgı künde EKO-ǧa kelıp emdelıp jatqandardyŋ jasy – 25-ten endı asqandar. Sūrastyra kele, oinaqtap jürıp ot basqanyn bılemız. EKO arzan prosedura emes. Bırden bala bıtuı neǧaibyl. Onymen bırge, köp uaqyt pen mol qarjyny talap etedı. Būl mäselede jastar arasynda jynystyq qatynas jaiynda aǧartuşylyq-nasihat jūmystaryn jürgızu öte qajet.
Gülnaz DOSMYRZAEVA,
№3 perinataldy ortalyǧy
bas därıgerınıŋ orynbasary:
– Kämeletke jetken jastar tügıl, 14-15 jastaǧy, 9-synyptyŋ jasöspırım qyzdary jüktı bolyp, aldy bosanyp jatyr. Bızdıŋ ortalyqta qala boiynşa portalmen keletın äielderge jasandy tüsık jasalady. Alǧaşqy jüktılıktı üzetın jasöspırımder öte köp. Keibırın ata-anasy bıledı, keibırın bılmeidı. Keide sol ata-anasy jasöspırım qyzyn qolynan jetektep äkelıp, 15 jasta bolsa da balany aldyramyz dep qolhatqa qol qoiady. Aldymyzǧa kım kelse de aldyn ala söilesemız, tüsıktıŋ saldarynyŋ auyr ekenın aitu – mındetımız. Tüsık jasau – soqyr operasiia bolǧan soŋ, jatyrdaǧy ūryq tügel tazalanbai, qaldyq qaluy äbden mümkın. Älı jetılmegen jas qyzdyŋ jatyry tesılıp te ketedı. Qan ketıp toqtamai jatsa, onda jatyrdy tügel alyp tastaimyz. Tıptı ondaida özınen de sūramaimyz. Sebebı narkozda jatady ǧoi. Osynyŋ bärın aldymyzǧa kelgenderden jasyrmaimyz, qolhatta da körsetılgen. Otanyŋ auyr ekenın bıle tūra, şımırkpei, özınıŋ ūrpaǧyna degen ükımın şyǧarady. Būl özınıŋ tamyryna balta şapqandai. Öitkenı 18 jasqa kelıp baryp eresek ömırdı bastaǧandarmen salystyrǧanda 15 jastan jynystyq qatynasqa tüskender jatyr ısıgımen ekı esege jiı auyrady.
