(esse)
Ömırde ūstaz ataulydan joly bolǧan jannyŋ bırımın. Menıŋ zor baqytym da sol. Mektepte qazaq ädebietı pänınıŋ mūǧalımı Säbira apaiym är şyǧarmama «5» baǧa qoiatyn edı. Sonyŋ äserı şyǧar, öskende jurnalist boludy armandadym. Sol armanyma qol jetkızuıme ekınşı äkem – Zaqaŋ kömektestı. Zaqaŋ degenım – Qaraǧandyda jurnalistık mamandyqqa oqytudyŋ negızın qalauşy, baspasöz tarihşysy, abaitanuşy jäne abylaitanuşy, körnektı ǧalym, Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı, M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan memlekettık universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Zarqyn Syzdyqūly TAIŞYBAI.
Şäkırtterı men ärıptesterı «Zaqaŋ» dep atap ketken adam turaly köp närse jazǧym keledı. Būiyrsa, ol – aldaǧy künnıŋ enşısındegı ıs. Bügın Zaqaŋnyŋ kısılık qyry, adamgerşılık qalpy turaly aitaiyn. Şynymdy aitsam, öz ūstazym ekınşı äkeme ainalady dep oilamappyn. Ärine, maǧan ömır syilaǧan, tälım-tärbie berıp, baqytty etıp ösırgen äkem men anama mäŋgı-baqi qaryzdarmyn. Jalyndaǧan jastyq şaǧymda dūrys baǧyt-baǧdar berıp, eŋ äuelı azamat bolyp qalyptasuyma sebepker, tälımger bola bılgen Zaqaŋ men ol kısınıŋ jūbaiy, barlyq şäkırtterınıŋ «Anasy» atanǧan Gülnar apaiym der edım.
«Men özımnıŋ ūstazyma äkemnen kem qaryzdar emespın: äkemnen ömır alsam, al Aristotelden ömırımdı jaqsy ötkızu turaly bılım aldym» degen eken Eskendır Zūlqarnaiyn. Men de Eskendır patşanyŋ sözın qaitalaǧym keledı. Ärı ūstazym, ärı äkem Zaqaŋnan arlylyq pen meiırımdılık, batyrlyq pen ädıldık, adaldyq pen qarapaiymdylyq siiaqty asyl qasietterdı boiyma sıŋırdım. Zaqaŋ maǧan küşıme emes, adal ısıme senudı üirettı. Adal arymnyŋ – aq mamyq jastyǧym bolatynyn sanama sıŋırdı. Şyndyqqa degen süiıspenşılıktı ömırlık ūstanym etuge baulydy. Sol üşın de ūlaǧatty ūstazyma mäŋgılıkke qaryzdarmyn.
Studenttık şaqtaǧy bır oqiǧa eşqaşan esımnen ketpeidı. 3-kurstyŋ soŋynda sessiiaǧa daiyndalyp jürgen kezımız. Men aqyly bölımde oqityn edım. Oqudyŋ «pūlyn» tölei almadym. Sabaǧym, tärtıbım – bes. Bıraq aqşa tölemegen soŋ, oqudan şyǧarylatyndar tızımıne kırıppın. Tobymdaǧy qyzdardan estıgen «jaŋalyq» töbemnen suyq su qūiyp jıbergendei äser ettı. Eşteŋe oilamastan bırden Zaqaŋa bardym. Män-jaiǧa qanyqqan Zaqaŋ: «Jaǧdai qiyn. Jür kettık!» dep menı ertıp, syrtqa bettedı.
Ekeumız Universitet köşesındegı QarMU-dyŋ bas korpusyna, rektordyŋ qabyldau bölmesıne bardyq. Rektorǧa özı kırgen Zaqaŋ bır uaqytta menı şaqyrtty. Marqūm rektor Jambyl Aqylbaev aǧamyz sabyrly, ädıl kısı bolatyn. Ornymnan tūrǧyzyp: «Endı ne ısteimız? Özıŋ ne deisıŋ?» dep sūrady. Läm-mim dep tıl qatpadym. Sonda Zaqaŋ: «Qazaqtyŋ bır qara domalaq balasyn oqudan şyǧarǧannan ne ūtamyz? Bırdeŋe qylyp oqyp bıtırsın. Arǧy jaǧyn köre jatarmyz. Özı bırdemelerdı şimailap jazyp jüredı. Osydan bırdeŋe şyǧady» dep menı maqtap, mäselenı «paidama» şeşıp berdı. Rektor oqu bölımınıŋ bastyǧy Peşkovaǧa (ūmytpasam familiiasy solai bolatyn) qoŋyrau şaldy. Arǧy jaqtan: «Tleubaev uje otchislen» degen dauys estıldı. Alaida rektor säl oilanyp otyryp: «Onda aqyly bölımnen auystyraiyq. Bıraq şäkırtaqy tölemeimız. Oquyn bıtırsın» degen şeşım şyǧardy. Sol sätte közıme jas ırkıldı. Quanǧanymnan tördegı ekı kısını de qatty qūşaqtap alǧym keldı. Sasqanymnan alǧys jaudyra berıppın. Sol sättegı rektordyŋ jaqsylyǧy, Zaqaŋnyŋ äkelık qamqorlyǧy menı qatty qanattandyrdy. Qolynan kelgen jaqsylyǧyn aiamaǧan Jambyl aǧamyzdyŋ jatqan jerı jaryq, topyraǧy torqa bolǧai!
Ötken jyly 75 jasqa tolǧan Zaqannyŋ qolynan eşqaşan qalamy tüsken emes. Akademikter Zäki Ahmetov, Zeinolla Qabdolov, Rymǧali Nūrǧaliev, filologiia ǧylymdarynyŋ doktorlary Tūrsynbek Käkışev, Marat Barmanqūlov, Temırbek Qojakeev, Äbılǧazy Narymbetov, Alma Qyraubaevalar «Abaitanudyŋ revoliusiiaǧa deiıngı keibır qainar közderı» degen eŋbegın «abaitanuǧa qosylǧan eleulı üles» dep joǧary baǧalady. Abaitanudyŋ kökeikestı mäselelerı avtordyŋ «Abai jäne baspasöz» (Revoliusiiaǧa deiıngı qazaq baspasözınıŋ materialdary boiynşa, Qaraǧandy, 1997) jäne «Abaitanu arnasynda» (Abaitanudyŋ qazırgı kökeikestı mäselelerı, Astana, 2006) monografiialary men ǧylymi maqalalarynda jaŋa qyrynan zerttelgen.
Avtordyŋ qalamynan tuǧan «Maǧjannyŋ Qyzyljary» («Astana-Poligrafiia», 2007) monografiiasy aqynnyŋ ömırı men qyzmetı turaly maǧlūmattardy naqty jazba derektermen, mūraǧat qūjattarymen baiytqan bıregei qūndy eŋbek retınde baǧalandy. Osy eŋbekte alǧaş ret «Maǧjannyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ eleulı kezeŋderı» degen anyqtama derekter berılıp, ūly aqynnyŋ şyǧarmaşylyq ömırbaiany ǧylymi türde tūŋǧyş ret uaqyt retımen, uaqiǧalar jelısımen naqtylandy.
Ūstaz ärı ǧylym qairatkerı Zarqyn Taişybaidyŋ tarihşy retındegı eŋbegı ǧylymi ortada laiyqty baǧasyn alǧan. «Jaqyp Aqbaev. Küreskerlık ömırbaiany» (N.O.Dulatbekovpen bırge, Almaty, «Jetı jarǧy», 1997) degen monografiiasy Alaş kösemderınıŋ tarihi eŋbegı men azamattyq tūlǧasyn aşyp körsetetın alǧaşqy eŋbekterdıŋ bırı bolatyn. «Altyn besık än orda» (1998, «Bolaşaq-baspa», alǧysözın prof. Ş.Qajyǧaliev jazǧan) kıtabynda Qazaqstannyŋ ortalyq aimaǧyndaǧy änşılık dästür jaqsy zerttelgen.
Zarqyn Taişybai soŋǧy 20 jyl boiy abylaitanu taqyrybymen üzbei ainalysyp keledı. Avtordyŋ «Abylai han» (qūjattar men materialdar jinaǧy, 32 b.t. «Astana», 2005) kıtaby qazaq tılınde 10 myŋ dana bolyp basylyp, bükıl elımızge tarady. Kıtapta qazaq tılıne tūŋǧyş audarylyp, uaqyt retımen tızılgen jazba derekter HVŞ ǧasyrdaǧy qazaq tarihyn zertteuşılerdı qyzyqtyrdy, Abylai taqyrybyna qalam tartqandardyŋ ärqaisysy būl eŋbekke soqpai ketken joq dese bolady.
Professor Z.Taişybai – «Eldıŋ ziiatkerlık äleuetı» baǧyty boiynşa «Abylaitanudyŋ tarihnamalyq jäne tarihi problemalary» taqyryby üşın qatarynan ekı ret alty jylǧa (2007, 2011) memlekettık grant jeŋıp alǧan jalǧyz zertteuşı. Onyŋ «Qazaqtyŋ hany – Abylai». Zamany, ömırı, qyzmetı», (80 b.t. Almaty, «El-şejıre», 2011) degen atpen ekı tomdyq ırgelı zertteu eŋbegınde Abylai hannyŋ tarihnamasy men tarihyna qatysty 600-ge tarta qūjat, mūnyŋ ışınde Resei mūraǧattarynan tūŋǧyş ret aşylǧan 250 qūjat ǧylymi ainalymǧa engızıldı. Ölke tarihyna jazǧan eŋbekterı bır töbe. 2007-2012 jyldary 13 jurnalistika magistrın daiyndady. Al 26 jylda Zaqaŋnyŋ aldynan jüzdegen, myŋdaǧan şäkırt tälım aldy. Olardyŋ bärı elımızdıŋ bedeldı BAQ-tarynda abyroimen eŋbek etıp jür.
Tölen TILEUBAI
