Bügın, 29 tamyz – Halyqaralyq synaqtarǧa qarsy ıs-qimyl künı. Ol būdan on jylǧa juyq uaqyt būryn, 2009 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Qazaqstannyŋ bastama köteruımen, BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ şeşımımen qabyldandy. Būl kün bekerden-beker taŋdap alynǧan joq. Sebebı, tap osy künı, būdan 28 jyl aldyn, 1991 jylǧy 29 tamyzda Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev öz jarlyǧymen Semei iadrolyq poligonyn jauyp, jappai qyryp-joiu qaru-jaraǧyn daiyndauǧa üles qosatyn bır oşaqty qatardan şyǧaryp tastaǧan bolatyn.
Mıne, osy dataly merzımge sanauly künder qalǧanda, älem taǧy da iadrolyq qaruǧa bailanysty şala bülınıp, dürlıgıske tüsıp kettı. Būǧan tamyzdyŋ 18-ı künı Orta jäne jaqyn qaşyqtyqtardaǧy raketalar turaly kelısımşarttan (OJQR) şyqqannan keiın bırınşı ret jer betınen ūşatyn orta qaşyqtyqtaǧy zymyrandardy synaqtan ötkızuı negızgı dümpu berdı. Synaq Kaliforniia ştatyndaǧy San-Nikolas aralynda jasaldy. Ol jaŋa Block IV Tactical Tomahawk modifikasiiasyndaǧy BGM-109 Tomahawk raketasyn ştattyq tık kölbeulı Mk 41 ūşyrǧyş qondyrǧysynan atuǧa arnaldy. Būl joly zymyran korabldıŋ bortynan emes, avtomobildıŋ aspanǧa tıgınen kölbeu qoiylǧan tırkemesınen ūşyryldy. Pentagon ökılderı onyŋ 500 şaqyrymnan artyq aumaqqa qarymy jetetının mälımdedı. Söitıp, 1987 jyly Mihail Gorbachev pen Ronald Reigan qol qoiǧan 500-den 5500 şaqyrymǧa deiıngı aralyqqa ūşyp bara alatyn jauyngerlık raketalardy synaqtan ötkızuge tyiym salu jönındegı kelısımnıŋ būzylǧany ıs jüzınde däleldene tüstı
Sarapşylardyŋ aitularynşa, tehnikalyq tūrǧydan kelgende, atalmyş synaqta pälendei erekşe jaŋalyq ta joq. Teŋız deŋgeiınde ornalasatyn «Tomgavk» raketalary būǧan deiın de jerdegı qondyrǧylardan bırneşe ret ūşyrylǧan bolatyn. Mūnda tek eskermeuge bolmaityn bır ǧana detal bar. Atap aitqanda, OJQR kelısımşartynyŋ VII baby, 11-tarmaǧyna säikes, mūndai synaqtardy jasau jerde ornalasqan raketalar negızınde emes, tek taza synaq maqsatyn közdeitın stasionarlyq qondyrǧylardan ūşyru arqyly jüzege asyryluǧa tiıs bolatyn. Al 18 tamyzdaǧy synaq barynşa şartty bolǧannyŋ özınde mobildı qondyrǧydan jıberıldı. Būl būdan ekı apta ǧana būryn küşıne engen AQŞ-tyŋ joǧaryda atalǧan kelısımşarttan şyǧu jönındegı erejesıne qarama-qaişy keletın edı.
Osylaişa Vaşington jappai qarulanuǧa bastaityn joryqtyŋ dabylyn bırınşı bolyp qaǧyp jıberdı. Būl, älbette, Resei men Qytai tarapynan bırden qarsy reaksiia tuǧyzdy. Sonyŋ nätijesınde atalǧan ekı derjava da ıle-şala Qauıpsızdık keŋesınıŋ otyrystaryn ötkızıp, qalyptasyp otyrǧan jaǧdaiǧa bailanysty özderınıŋ ne ısteitınderı mäselesın talqylady. Mūnyŋ bärı jahan jüzınde qaitadan iadrolyq qaqtyǧystyŋ qaupı eselenıp küşeie bastady. Älbette, būǧan äser etetın basqa da faktorlar bar edı. Mysaly,
AQŞ-tyŋ orta qaşyqtyqtaǧy raketalardyŋ iadrolyq oqtūmsyqtaryn Europaǧa, sonyŋ ışınde Polşa men Rumyniia aumaqtaryna ornalastyruy jönındegı alyp-qaşty äŋgıme gu etıp, taǧy köterılıp kettı. Osy künderde Polşanyŋ premer-ministrı Mateuş Moraveskidıŋ būl mäselenıŋ NATO-nyŋ öz ışınde şeşıluı kerek ekenın jetkızuı onsyz da byqsyp janyp jatqan otqa mai qūiǧandai äser ettı. Degenmen, Soltüstık alianstyŋ bas hatşysy Iens Stoltenberg sol ekı ortada esın jiyp alǧandai bolyp, özderınıŋ josparlarynda mūndai ärekettıŋ joq ekenın aituy jalyndy bırşama bürıkkendei bolyp şyqty. Bıraq bırqatar sarapşylar Vaşingtonnyŋ Europaǧa iadrolyq qaru ornalastyruy äbden mümkın ekenın, onyŋ bır közdegen jerı Polşa boluy yqtimal ekenın mälımdep te ülgerdı. Sondyqtan olar «taiaq tastam» jerdegı Reseidıŋ mūny aiaqsyz qaldyrmaitynyna, däl sondai deŋgeide jauap qaitara alatynyna eş kümän keltırmeidı.
Şynynda da eger Amerikanyŋ jappai qyryp-joiu qaru-jaraqtary Polşa men Rumyniia jerınde ornalasar bolsa, olardyŋ belgılı bır aumaqtardy atqylau üşın ǧana äkelınetını aitpasa da tüsınıktı. Mūndai jaǧdaida özın bırınşı nysan sezınetın Reseidıŋ qol qusyryp qarap otyrmasy zaŋdy närse bolyp körınedı. Sol sebeptı älem saiasatkerlerı Vladimir Putinnıŋ 23 tamyz künı Qauıpsızdık keŋesınıŋ tūraqty müşelerımen keŋes ötkızıp, onda Qūrama Ştattardyŋ Tomahawk qanatty raketa keşenınıŋ 500 şaqyrymnan artyq qaşyqtyqqa qarymy jetetın jaŋa modifikasiiasyn synaqtan ötkızıluıne orai tuatyn qauıp-qaterler jaiy talqylanuyn dūrys qabyldady. Kütkendei-aq, Resei prezidentı jiyn üstınde Qorǧanys ministrlıgı men basqa da profildı vedomstvolarǧa būǧan qaitarylatyn simmetriialyq jauaptyŋ tiianaqty şaralaryn daiyndaudy tapsyrdy.
Putin otyrysta synaqtyŋ kelısımşart ıs-äreketınıŋ toqtaǧanyna nebärı 16 kün ötkennen keiın jasalyp otyrǧanyna nazar audardy. Onyŋ aituynşa, «būl aiaq astynan bola salǧan närse emes, ol köpten berı josparlanyp kele jatqan jäne jüzege asyru közdelıp jürgen ıs-şaralar tızbegınıŋ kezektı buyny» bolyp tabylady. Resei prezidentı sondai-aq mūnyŋ «Reseidıŋ atalmyş kelısımşart erejelerın saqtamai kele jatqany turaly nasihat nauqanyn körsetu» üşın ūiymdastyrylǧanyn da alǧa tartty.
«Būdan basqa, synaq barysynda Mk 41 ämbebap atqyş qondyrǧysynyŋ qoldanyluy Resei jaǧynyŋ AQŞ-tyŋ kelısımşarttyŋ qoldanystaǧy kezındegı qoiyp jürgen kınäratynyŋ negızsız emes ekenın körsetıp berdı», – dep mälımdedı Putin osyǧan orai. Memleket basşysy Reseidıŋ būǧan deiın amerikalyqtardyŋ mūndai atqyş qondyrǧylardy qūrǧaqta, Rumyniiadaǧy PRO bazasyna ornalastyruyna jäne tap sondai ärekettı Polşa jerınde de jasamaq bolyp otyrǧanyn OJQR talaptaryn būzu bolyp tabylatynyn bırneşe ret eskertkenın eske tüsırıp öttı. «Bıraq amerikalyqtar Mk 41 qondyrǧysynyŋ teŋız bazasyndaǧy «Tomagavk» qanatty zymyrandaryn atyp şyǧaruǧa qabıletsız ekenın aityp, qasarysyp tūryp aldy. Endı mūnyŋ jalǧan bolyp şyqqany özınen özı aiqyndalyp şyǧa keldı, Mūny özderı de moiyndady», – dedı ol būdan ärı.
Ärine, būdan keiın Resei būǧan qandai jauap qaitarady, degen sūraq tuyndaidy. Resei sarapşylarynyŋ basym bölıgı būǧan tegeurındı qarsy soqqy berıletınıne bek senımdı. «AQŞ-tyŋ mūndai daiyndyqty baiaǧydan berı jasap kele jatqanynda eşqandai kümän qalǧan joq. Onyŋ kelısımşarttan sol üşın şyqqanyna da eşbır şübä bola almasa kerek. Vaşington mūndai qadamǧa baruda Reseidıŋ «İskanderlerın» kınä etıp taqsa, Qytaiǧa iadrolyq äleuetınıŋ artyp kele jatqanyna renış bıldırdı. Būl jaǧdai endı Reseidıŋ de erkın qimyldauy üşın qolyn şeşıp berdı. Bızdıŋ elımız būǧan däl sondai jauap qaitardy. Prezident kelısımşarttyŋ toqtatylǧany turaly zaŋǧa qol qoidy», – dedı Resei Syrtqy ıste ministrınıŋ orynbasary Sergei Riabkov.
«Resei amerikalyqtarǧa mındettı türde simmetriialyq jauap qaitarady, – deidı Saiasi jäne äskeri taldaular instituty direktorynyŋ orynbasary Aleksandr Hramchihin. – Būǧan qosa, OJQR-dan şyǧu Resei üşın Vaşingtonnan da görı meilınşe tiımdı. Reseidıŋ qazırgı zamanǧy tehnologiiasynyŋ deŋgeiın eskere kelgende, būl bızge öz qauıpsızdıgımızdı qamtamasyz etudıŋ varianttaryn erkın taŋdaudyŋ barlyq mümkındıkterın beredı».
İä, mūnyŋ bärı äzırge söz jüzınde aitylyp jatqan paiymdar şyǧar. Bıraq eger Polşa jerıne iadrolyq oqtūmsyqtar kele qalatyn bolsa, Reseidıŋ Kaliningradtan bölek, Kuba men Venesuela aumaǧynda däl sondai jappai qyryp-joiu qarularyn apara alatynyna senuge bolatyn siiaqty. Sebebı, būl elder mūnyŋ aldynda özderıne Kreml tarapynan osyndai ūsynys tüsıp jatsa, oǧan qarsy bolmaityndaryn bırneşe ret maqūldap ülgergen bolatyn. Ondai jaǧdaida älemge sonau 60-şy jyldardyŋ basynda, Nikita Hruşev pen Djon Kennedi zamanynda oryn alǧan Karib daǧdarysy siiaqty ekı qaterlı sättıŋ tuyndaityny aidan anyq.
Serık PIRNAZAR
