Yntymaqtastyqtyŋ bolaşaǧy jarqyn

– Jaqyn künderı Sız Resei Prezidentı Vladimir Putinmen kelıssöz jürgızesız. Soŋǧy uaqytta sızder tūraqty kezdesıp jürsızder. Atap aitar bolsaq, 7 qazanda Mäskeuge saparmen keldıŋız, 13 qazanda Bışkekte ötken TMD-ǧa müşe memleketter basşylarynyŋ keŋesıne qatystyŋyzdar. Sol jerde de Resei Federasiiasynyŋ Prezidentımen jüzdestıŋız. Ekı el arasyndaǧy qatynastardyŋ damuyna qandai baǧa beresız? Aldaǧy kelıssözder barysynda nendei mäselelerge basa män berıledı?

– Şyn mänınde, bızdıŋ Vladimir Vladimirovich Putinmen kezdesuımız tūraqty sipat alyp keledı. Būl Qazaqstan men Resei arasyndaǧy qatynastardyŋ män-mazmūny bai ärı joǧary deŋgeide ekenın aiqyn körsetedı. Ekıjaqty kezdesulerde nemese integrasiialyq bırlestıkter aiasyndaǧy köpjaqty kelıssözderde bolsyn, talqylaityn mäsele jetkılıktı. Resei Prezidentı – barlyq saladan jan-jaqty habardar ärı bılıktı tūlǧa. Onyŋ jahandyq jäne öŋırlık prosesterge közqarasy köp jaǧdaida qazırgı älemdık ahualǧa yqpal etedı. Syndarly saiasat jäne özara tiımdı nätijege ūmtylys – Qazaqstan men Resei dialogynyŋ negızgı erekşelıgı. Bız ärdaiym reseilık serıktesterımızdıŋ ūstanymyna nazar audaruǧa tyrysamyz, olar da bızdıŋ pıkırımızdı eskeredı. Özıŋızge mälım, biyl HHI ǧasyrdaǧy tatu körşılık jäne odaqtastyq turaly şartqa qol qoiylǧanyna 10 jyl tolady. Qazaqstan men Resei halyqtary arasyndaǧy dostyqtyŋ tarihy tereŋde jatyr, ǧasyrlar qoinauynan tamyr tartady. Degenmen 2013 jyly qol qoiylǧan memleketaralyq şarttyŋ simvoldyq mänı zor. Öitkenı būl qazaq-orys bailanystarynyŋ keleşegıne jol aşady. Elderımız arasyndaǧy tatu körşılık jäne odaqtastyq qatynastarǧa negızdelgen yntymaqtastyqtyŋ tarihy bai jäne bolaşaǧy jarqyn dep baǧalaimyn. Resei Prezidentımen Astanada ötetın aldaǧy kezdesudıŋ kün tärtıbı öte auqymdy. Bız ekıjaqty saiasi, sauda-ekonomikalyq, mädeni-gumanitarlyq yqpaldastyq mäselelerın jan-jaqty talqylaimyz dep josparlap otyrmyz. Halyqaralyq ūiymdar men integrasiialyq qūrylymdar aiasyndaǧy bailanystardyŋ aspektılerın de qarastyramyz. Älemdegı ahualdyŋ qazırgı jai-küiı men damu perspektivalary jönınde pıkır almasamyz. Sonymen qatar Öŋıraralyq yntymaqtastyq forumyna qatysamyz. Būl – aimaqtar men ekı el käsıpkerlerı arasyndaǧy tıkelei bailanystardy nyǧaituǧa yqpal etetın bıregei ärı öte tiımdı format. Biyl Qazaqstannyŋ Qostanai qalasynda atalǧan jiyn 19-ret ötkızıledı. Is-şaranyŋ taqyryby – auyl şaruaşylyǧy salasyndaǧy yntymaqtastyq. Forum Resei Prezidentınıŋ Qazaqstanǧa aldaǧy sapary sekıldı tabysty ötedı dep senemın.

– Qazan aiynda Sız Vladimir Putinmen jäne Şavkat Mirziioevpen bırge Resei gazyn Qazaqstan aumaǧy arqyly Özbekstanǧa tasymaldau jobasyn ıske qosu räsımıne qatystyŋyz. Sızdıŋ elıŋız üşın būl bastama qanşalyqty maŋyzdy? Qazırgı uaqytta Reseimen bırlese taǧy da qandai ırı ekonomikalyq jäne investisiialyq jobalar jüzege asyrylyp jatyr? Juyq arada qandai jobalar qolǧa alynbaq? Sızdıŋ oiyŋyzşa, mūnai-gaz jäne beibıt maqsatta qoldanylatyn atom salalaryndaǧy yqpaldastyqtyŋ damu perspektivalary qandai?

– Gaz salasy memleketterımızdıŋ ornyqty äleumettık-ekonomikalyq progresınde erekşe röl atqarady. Sondyqtan Reseidıŋ kögıldır otynyn tasymaldau ısı jobaǧa qatysuşy barlyq taraptyŋ müddesıne sai keledı. 7 qazanda ıske qosylǧan būl joba Qazaqstannyŋ gaz tasymaldau infraqūrylymyn keŋeituge jäne jaŋǧyrtuǧa, Ortalyq Aziianyŋ aimaqtyq tūraqtylyǧy men energetikalyq qauıpsızdıgın nyǧaituǧa, elderımızdıŋ öndırıstık damuyna, biznes-ahualdy jaqsartuǧa, sondai-aq azamattardyŋ tūrmys deŋgeiın arttyruǧa tyŋ serpın beredı. Bız özımızdıŋ tranzit äleuetımızdı tolyqqandy paidalanuǧa müddelımız jäne Resei gazyn tasymaldau kölemın odan ärı ūlǧaituǧa daiynbyz. Biyl 1 qaraşada ötken Halyqaralyq gaz forumynda Qazaqstan Ükımetı men «Gazprom» arasynda Strategiialyq yntymaqtastyq turaly kelısımge qol qoiyldy. Būl – 15 jylǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn özara tiımdı serıktestık josparyn äzırleuge jäne jüzege asyruǧa baǧyttalǧan ūzaqmerzımdı qūjat. Qazaqstan men Reseidıŋ mūnai salasyndaǧy yntymaqtastyǧy būrynnan tabysty damyp keledı. Elımızde «Lukoil» jäne «Tatneft» siiaqty reseilık konsernder jemıstı jūmys ıstep jatyr. Biyl aqpan aiynda «QazMūnaiGaz» ben «Lukoil» Kaspii teŋızınıŋ qazaqstandyq bölıgındegı «Qalamqas teŋız», «Hazar», «Äuezov» ken oryndaryn igeru jobasy boiynşa bırqatar kelısım jasady. Būdan bölek, 2022 jyly «Kazakhstan Petrochemical Industries (KPI)» mūnai himiiasy keşenınıŋ qūrylysy aiaqtaldy. Ol älemde polipropilen öndıretın eŋ ırı on käsıporynnyŋ qataryna kıredı. Atalǧan jobaǧa reseilık «Sibur» kompaniiasy da qatysady. 2022 jyly Saran qalasynda «Tatneft» kompaniiasynyŋ qatysuymen avtomobil döŋgelekterın şyǧaratyn «KamaTyresKZ» zauyty salyndy. Ekı eldıŋ aumaǧy arqyly tasymaldanatyn mūnaidyŋ ülesı aitarlyqtai zor. Qazaqstan mūnaiynyŋ 80 paiyzǧa juyǧy Resei aumaǧy arqyly (Kaspii qūbyr jelısı konsorsiumy) syrtqy naryqqa eksporttalady.

Sol siiaqty Resei mūnaiy Qazaqstan aumaǧy arqyly QHR-ǧa jetkızıledı. 2033 jylǧa deiıngı kezeŋde 100 million tonnadan astam Resei mūnaiyn tasymaldau josparlanyp otyr. Beibıt maqsatta qoldanylatyn atom salasyndaǧy yqpaldastyq – energetikalyq yntymaqtastyǧymyzdyŋ negızgı baǧytynyŋ bırı. Elımızde AES saluǧa qatysty türlı pıkır aitylyp jür. Bır jaǧynan, Qazaqstannyŋ atom energetikasyn damytu äleuetı mol. Elımız tabiǧi uran öndıru kölemı jönınen älemde bırınşı oryn alady. Sondai-aq iadrolyq otyn komponentterın öz elımızde öndıremız jäne urandy izotopty baiytu jönındegı qyz­metterge qol jetkıze alamyz. Ülbı metallurgiia zauytynyŋ bazasynda Qytaidyŋ atom elektr stansiialary üşın daiyn iadrolyq otyn şyǧarylady. Ekınşı jaǧynan, köptegen azamattar men sarapşylar atom stansiia­synyŋ qauıpsızdıgıne kümän keltıredı. Semei iadrolyq synaq poligonynyŋ auyr qasıretın eskersek, mūny tüsınuge bolady. Qazaqstan aumaǧynda AES salu mäselesınde Resei tarapynyŋ järdem beru ūsynysyn joǧary baǧalaimyz. Äitse de, AES qūrylysy jönındegı tüpkılıktı şeşım referendum qorytyndysy boiynşa qabyldanady. Men 2019 jylǧy sailaualdy baǧdarlamamda asa maŋyzdy strategiialyq problemalarǧa qatysty şeşım referendum arqyly qabyldanady dep mälımdegen edım. İnvestisiialyq yntymaqtastyq turaly saualyŋyzǧa orai myna närsenı aitqym keledı. Soŋǧy 18 jylda Reseiden Qazaqstanǧa kelgen tıkelei investisiianyŋ jalpy kölemı 20 milliard dollardan asty. Öz kezegınde, Qazaqstannyŋ Reseige qūiǧan investisiiasy 6 milliard dollarǧa juyqtady.

İnvestisiialyq yqpaldas­tyqtyŋ osylaişa oŋ qarqyn aluyna öndırıstık kooperasiianyŋ da septıgı tidı. Onyŋ aiasynda ekı eldıŋ biznes subektılerı jalpy somasy 33,5 milliard dollar bolatyn 143 bırlesken jobany jüzege asyryp jatyr. Jalpy somasy 3,2 milliard dollar bolatyn 30 maŋyzdy joba sättı ıske qosyldy. Qazırgı kezde maşina jasau, metallurgiia jäne himiia önerkäsıbı sekıldı ekonomikanyŋ maŋyzdy salalarynda 40 joba jüzege asyryluda. Olardyŋ jalpy qūny 16,6 milliard dollardy qūraidy ärı 15 myŋnan astam adamdy jūmyspen qamtidy. Bır sözben aitqanda, Qazaqstan – Resei yntymaqtastyǧyn damytu üşın būl baǧytta mol äleuet bar.

– Batys elderı būryn-soŋdy bolmaǧan mölşerde sanksiia saldy. Būl şekteuler kölık-logistika salasyna da äser etedı. Soǧan qaramastan Resei men Qazaqstannyŋ atalǧan saladaǧy yntymaqtastyǧy tabysty örkendep keledı. Mysaly, ekı el «Soltüstık – Oŋtüstık» kölık dälızın damytyp otyr. Osy baǧyttaǧy yqpaldastyqtyŋ keleşegıne qandai baǧa beresız?

– Qazaqstannyŋ teŋızge şyǧatyn joly joq. Sondyqtan Parsy şyǧanaǧyndaǧy ailaqtarǧa deiın jetıp, odan ärı Ündıstanǧa şyǧatyn «Soltüstık – Oŋtüstık» kölık dälızı zor mümkındıkterge jol aşady ärı elımızdıŋ ekonomikalyq damuyn örge süireitın lokomotivtıŋ bırıne ainala alady. Atalǧan baǧyt Euraziia qūrlyǧyndaǧy kölık qatynastarynyŋ qūrylymyn, tıptı kooperasiia men özara qarym-qatynas deŋgeiın tübegeilı özgertuı mümkın. «Soltüstık – Oŋtüstık» dälızın damytu maqsatynda taraptar infraqūrylymdy jaŋǧyrtu, terminaldardyŋ quaty men jyljymaly qūramnyŋ sanyn arttyru, äkımşılık kedergılerdı alyp tastau jäne tasymaldauşylarǧa qolaily jaǧdai jasau üşın üilesımdı jūmys jürgızıp  keledı. Qazaqstan men Reseidıŋ özara kölık bailanysyn, sonyŋ ışınde «Soltüstık – Oŋtüstık» baǧytyn  nyǧaitu, saiyp kelgende, özara sauda men investisiia kölemınıŋ ūlǧaiuyna oŋ yqpal eterı sözsız. Bügınde halyqaralyq yntymaqtastyq baǧytynda kölık-logistika salasynyŋ maŋyzy artyp keledı. Şyn mänınde, älemde kölık baǧdarlaryna, logistikaǧa baqylau ornatu üşın qyzu bäseke jürıp jatyr. Qazırgı kezde Euraziianyŋ jaŋa kölık qūrylymy qalyptasuda. Mūny oidaǧydai jüzege asyrsaq, qatysuşy taraptardyŋ bärı de ekonomikalyq ärı saiasi paidaǧa kenelmek.

– 13 qazanda Bışkekte ötken TMD memleketterı basşylary keŋesınıŋ kezektı otyrysynda Orys tılıne qatysty halyqaralyq ūiym qūru turaly şartqa qol qoiylyp, Jarǧysy bekıtıldı. Būl qūrylymdy qūru jönınde Özıŋız bastama kötergenıŋız belgılı. Jalpy, ūiym qyzmetınen ne kütesız? Qazaqstan men Reseidıŋ mädeni-gumanitarlyq saladaǧy, sonyŋ ışınde TMD aiasyndaǧy yqpaldastyǧy keleşekte qalai damidy dep oilaisyz?

– Ortaq mädeni-gumanitarlyq keŋıstık Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn bırıktıruşı maŋyzdy faktor bolǧan ärı aldaǧy uaqytta da solai qala beredı. Būl baǧyttaǧy özara tiımdı yntymaqtastyǧymyzdyŋ tabysty boluyna bırden-bır sebep – TMD elderı halyqtarynyŋ tılderı men orys tılınıŋ üilesımdı ärı teŋgerımdı damuy. Bügınde BŪŪ-nyŋ resmi tılderınıŋ bırı sanalatyn ärı halyqaralyq tıl märtebesıne ie orys tılı – memleketterımız arasyndaǧy dostyq qarym-qatynasqa demeu bolatyn ūiystyruşy faktor. Sondai-aq öŋırlık kooperasiiany, yntymaqtastyq pen özara senımdı nyǧaitatyn pärmendı qūral rölın atqaryp otyrǧany jasyryn emes. Mūny eşkım joqqa şyǧara almaidy dep oilaimyn. Orys tılı jönındegı halyqaralyq ūiym qūru turaly bastama kötergen kezde men älemdık täjıribenı de basşylyqqa aldym. Kezınde fransuz, nemıs, ispan jäne basqa da tılderdı damytu üşın osyndai halyqaralyq ūiymdar qūrylǧan. Myna närsege basa nazar audarǧym keledı. Orys tılıne qatysty halyqaralyq ūiym qūru ideiasy TMD elderınıŋ, sonyŋ ışınde Qazaqstannyŋ memlekettık tıl saiasatyna balama jasau nietınen tuǧan joq. Ūiymnyŋ qūqyqtyq subekt retınde tanyluy jäne oǧan TMD-ǧa müşe emes özge memleketterdıŋ qosyluyna aşyq boluy maŋyzdy. Biyl TMD aumaǧynda Orys tılı jyly bolyp jariialandy. Mūnyŋ simvoldyq mänı zor.

– Qazaqstan Respublikasynda keiıngı kezderı Reseidıŋ bırqatar joǧary oqu ornynyŋ (MİFİ, Gubkin atyndaǧy Mūnai jäne gaz RMU) filialdary aşyldy. Ekı el arasynda orta, käsıptık jäne bastauyş bılım salalaryndaǧy yntymaqtastyqty keŋeitu jönınde qandai josparlar bar?

– Qazırgı uaqytta Reseide 60 myŋnan astam qazaqstandyq student bılım alyp jatyr. Būl özge eldermen salystyrǧanda äldeqaida köp. Būdan Resei joǧary oqu oryndarynyŋ bılım äleuetı joǧary ärı sūranysqa ie ekenın baiqauǧa bolady. Sonymen qatar mūndai taŋdau jasauǧa territoriiamyzdyŋ jaqyndyǧy, tıldık kedergınıŋ joqtyǧy, oqu aqysynyŋ qoljetımdılıgı, oqytuşylar qūramynyŋ bılıktılıgı, köptegen bılım ordasynyŋ keŋes kezeŋınen berı qalyptasqan bedelı men ataǧy yqpal ettı. Qazaqstanda tehnikalyq beiındegı şeteldık jetekşı oqu oryndarynyŋ filialdaryn aşu jūmystary jürgızılıp jatyr. Biyl elımız Qazaqstan men Resei ükımetterı arasynda jasalǧan Joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılım beru mekemelerınıŋ filialdaryn teŋ negızde qūru jäne olardyŋ qyzmetı turaly kelısımdı ratifikasiialady. Sonyŋ nätijesınde äl-Farabi atyndaǧy QazŪU bazasynda MİFİ filialy, S.Ötebaev atyndaǧy Atyrau mūnai jäne gaz universitetı bazasynda İ.M.Gubkin atyndaǧy Resei memlekettık universitetınıŋ filialy aşyldy. Kelesı jyly M.H.Dulati atyndaǧy Taraz öŋırlık universitetınıŋ janynan D.İ.Mendeleev atyndaǧy Resei himiia-tehnikalyq universitetınıŋ filialyn aşu josparlanyp otyr. Halyqtarymyzdyŋ tarihi jäne mädeni jaqyndyǧyn eskersek, orta bılım beru salasyndaǧy yntymaqtastyqty keŋeituge ekı taraptyŋ da qyzyǧuşylyǧy bar. Qazaqstannyŋ oŋtüstık oblystarynda Qazaqstan – Resei bırlesken bılım beru mekemelerın aşu jönınde kelıssözder jürgızılıp jatyr. Būl rette bız Reseidıŋ Qazaqstanmen şekaralas, qandastarymyz köp tūratyn oblystarynda osyndai mektepter aşuǧa müddelımız.

– Bız qazır qūbylmaly zamanda ömır sürıp jatyrmyz. Erte me, keş pe bırpoliarly älemnen köppoliarly älemge auysamyz. Älemdık ekonomikalyq jüienıŋ ūstyndary da özgerıske ūşyrauda. Osyǧan orai keleşekke degen közqarasyŋyz qandai?

– Körıp otyrǧanymyzdai, zamanaui köppoliarly älemdı qalyptastyru üderısı tym auyr jaǧdaida ötıp jatyr. Düniejüzınıŋ är qiyrynda qaqtyǧystar, sanksiialyq teketırester, sauda soǧysy örşıgen jaǧdaida bolaşaqqa senımmen qarau da qiyn. Alaida parasat pen yntymaq jıkke bölınu men özımşıldıkten üstem bolaryna senımdımın. Älem tarihynda mūndai mysaldar jetkılıktı. Tüptep kelgende, jahan jūrty ūzaqmerzımdı beibıtşılık ornaityn künge jetedı. Ol üşın mynadai ekı şart mındettı türde oryndaluǧa tiıs. Atap aitqanda, özara ymyraǧa daiyn bolu jäne halyqaralyq qūqyq normalaryn saqtau. Mūnyŋ ekınşı bölıgı – Qazaqstannyŋ syrtqy saiasattaǧy negızgı ūstanymy. Kez kelgen qaişylyqty BŪŪ Jarǧysynyŋ normalary men qaǧidattaryna sai şeşuge bolatynyna kämıl senemın. Būl qūjatty älemdık qoǧamdas­tyq adamzat tarihyndaǧy eŋ qanqūily soǧystan keiın qabyldady. Mūndai qasıret endı qaitalanbauy üşın halyqaralyq arenada bärıne tüsınıktı, ortaq oiyn erejesı qabyldandy. Būl ızgılık pen adamgerşılık qaǧidattarynyŋ zor jeŋısı edı. Äzırge älem qaqtyǧystardy eŋserudıŋ būdan artyq täsılın oilap tap­qan joq. Jer kölemı, quaty men ekonomikalyq äleuetıne qaramastan, barlyq memleket teŋ. Halyqaralyq qūqyq eşqandai būra tartusyz, teŋdei jäne bärıne bırdei qoldanylady. Sondyqtan aşudy aqylǧa jeŋdırıp, halyqaralyq qūqyq normalaryn mültıksız saqtaǧan sätten bastap, älemde tepe-teŋdık qaita ornaidy dep sanaimyn. Būl formula saiasi jüieler üşın de, qazırgı zamandaǧy ekonomikalyq, ekologiialyq jäne gumanitarlyq mäselelerdı şeşude de özektılıgın joimaidy. Bügınde bız halyqaralyq jaǧdai şielenıse tüsken şaqta ömır sürıp jatyrmyz. Saiasi qysym jasau ädısterı, sauda jäne sanksiialyq soǧystar aldyŋǧy orynǧa şyqty. Būl halyqaralyq sauda jüiesın tübı tyǧyryqqa tıreidı. Bız būryn-soŋdy bolmaǧan geosaiasi bölşektenu jäne äleumettık-ekonomikalyq tūrǧydan jıkke bölınu jaǧdaiyna kuä bolyp otyrmyz. Saiasat pen ekonomikada jahandyq jäne aimaqtyq deŋgeide özgerıster jürıp jatyr. Būl memleketter men qūrlyqtardyŋ qauıpsızdıgıne alaŋdauşylyq tuǧyzady. Üilesımdı älemdık ekonomika qūru üşın Jahandyq Oŋtüstık jäne Jahandyq Soltüstık elderı özara senımge, bır-bırınıŋ müddesın qūrmetteuge, sondai-aq köpjaqty yntymaqtastyq qaǧidattaryna negızdelgen ortaq mämılege keluı kerek. Osyndai kürdelı üderıste BŪŪ maŋyzdy röl atqaruǧa tiıs. Qazırgı taŋda ol barlyq adamzatty bırıktıretın balamasy joq jalǧyz jahandyq ūiym sanalady.