Şyny kerek, qazır balasyn tüsıne almaityn, tüsıngısı kelmeitın ata-analar aramyzda jür. Nege? Sebebı äke men balanyŋ tanym-tüsınıgı, ömırge degen közqarasy ekı türlı. Ras, bügıngı äkelerdı X nemese Ü buynǧa jatqyzsaq, olardyŋ ūl-qyzyna jatatyn zet (Z) nemese alfa (A) buyn nenı qalaidy, soǧan män bere bermeidı. Mäsele osynda.
Tarihta oryn alǧan oqiǧalarǧa bailanysty är buyndy bölek-bölek erekşeleuge bolady. Äleumettanuşylar būl qūbylys 15-30 jyl saiyn qaitalanyp otyratynyn aitady. Iаǧni ärbır buynǧa jaŋa közqaras pen qūndylyq jiyntyǧy sai keledı. 1901-1924 jyly tuǧandardy «jeŋımpaz ūrpaq» dep ataidy.
1925-1945 jyldar aralyǧyndaǧyny «ünsız ūrpaqqa» jatqyzady. Būl buynnyŋ qūndylyǧy paida boluyna HH ǧasyrdaǧy aşarşylyq, quǧyn-sürgın, soǧys jäne taǧy basqa oqiǧa äser etkenı anyq. Olar erejenı saqtau, zaŋǧa baǧynu, lauazym iesıne degen qūrmet, ar-namys, şydamdylyq pen tözımdılık qasietımen erekşelenedı.
1946-1964 jyly tuǧandardy «bebi bumer» buynyna qosady. Būl kezeŋ adamnyŋ ǧaryşqa ūşuy, medisinanyŋ jaqsaruy, ǧylymnyŋ damuy, bılım beru jüiesınıŋ sapaǧa ie boluymen erekşelenedı. Tarihi oqiǧanyŋ äserınen bolar, «bebi bumerler» optimistık közqarasta bolyp, kareraǧa qūştarlyq tanytatynyn köruge bolady.
1964-1980 jylǧy «H ūrpaqqa» qyrǧi-qabaq soǧys, qoǧamdaǧy qaita qūru men jariialylyq jaǧdaiy äser etıp, özgerısterge daiyn boluǧa, bılım alu qūştarlyǧyna, özıne senuge, genderlık teŋdıktı talap etuımen aiqyndaldy.
1981-1995 jyly «Y ūrpaqtyŋ» sana-sezımı qalyptasuyna sandyq tehnologiianyŋ damuy, ūialy telefon men internettıŋ igılıgı oŋ äser ettı. Olar bırden paida körudı, bırden tabysqa ie boludy maqsūttaidy.
1995-2010 jyly Z ūrpaq qauıpsızdık mäselesıne erekşe köŋıl bölıp, qalyptasqan ereje men zaŋdardy saqtauǧa beiım. Olar virtualdy ömır qūndylyǧyna basymdyq beredı. 2010 jyldan keiın tuǧandar A ūrpaqqa jatady. Alfa buyn qūndylyqtary endı ǧana qalyptasyp keledı.
Bızge maŋyzdysy – Z jäne A buynnyŋ közqarasy men qabıletı, tanymy men talabyn zerdeleu. Äleumettanuşy Zeinep Äbetovanyŋ sözınşe, būl buynǧa internet pen onlain keŋıstık mekendeu ortasy bolsa, onyŋ qoǧamy – sifrlyq qoǧam.
– Ömırınıŋ köp bölıgın internette ötkızedı. Jelıde jäne odan tys ömır arasynda aiyrmaşylyq jasamaidy. Būl gibridtık ömır tehnologiiasymen bırlese otyryp, ūrpaqtyŋ barlyq qajetın qanaǧattandyrady, özın bıldıruge jäne qajettı aqparatty aluǧa mümkındık beredı. Olardyŋ bır-bırımen aralasuy chat arqyly damidy. Sifrlyq gadjetter (planşet, smartfon, kompiuter) olardyŋ denesınıŋ jäne jeke tūlǧasynyŋ bır bölıgı, qorşaǧan älemdı qabyldau täsılı, basqalarmen tūraqty bailanysynyŋ qūralyna ainalady. Tıptı olar ūiyqtaǧan kezdıŋ özınde habarlar fondyq rejimde kelıp tūrady, – dedı ǧalym Zeinep Äbetova.
Kördıŋız be, bügıngı ata-analar H jäne Y-ǧa jatady desek, Z jäne A buyndaǧy «sifrly ūrpaqtyŋ» ömırdı tanu deŋgeiı ekı türlı. Būrynǧy buyndardyŋ közqarasy ärtürlı bolǧanmen, bır-bırımen ündese damydy. Al qarqyndy damyǧan sifrlyq tehnologiia «ışten bılıp tuǧan» buyn men aldyŋǧy tolqynnyŋ arajıgın aiqyn ajyratyp tastady. Mıne, äke men bala arasyndaǧy tüsınbeuşılık osy jerden tuyndap otyrǧany anyq.
– Z jäne A ūrpaǧynyŋ közqarasy äleumettık jelı arqyly qalyptasady. İnternet jäne äleumettık jelı – sifrlyq ūrpaqtyŋ jaŋa äleumettık täjıribesı, ıs-äreketınıŋ formasy men daǧdysy paida bolatyn keŋıstık. Jaŋa ūrpaq özınıŋ müddesı, qūndylyǧy, oiyn täjıribesı, sezımı men tılegı, jaŋa tehnologiialarmen tuǧan ömır salty arqyly qoǧamdy özgertedı. İnternet – aqparat berudıŋ jaŋa qūraly ǧana emes, sondai-aq ol ömır sürudıŋ jaŋa täsılı, onda keŋıstık pen uaqyt maŋyzdy emes, al älem bırtūtas virtualdy kiberkeŋıstıkke qosyldy. Onda ärkım kez kelgen adammen, kez kelgen jerde jäne kez kelgen jerde söilese alady, – deidı äleumettanuşy-ǧalym Zeinep Tölegenqyzy.
Älemde apta saiyn 2,5 millionnan astam alfa säbi düniege keledı. Būl buynnyŋ soŋǧy ökılı düniege kelgende (2025 jyly), olardyŋ sany 2 milliardqa juyqtaidy eken. Alfalardan ne kütuge bolady?
Būl sūraqqa psiholog Nazira Aimahanova bylai jauap berdı: «Alfa buynnyŋ ömırıne tehnologiianyŋ äserı orasan zor bolatyny qazırdıŋ özınde belgılı. Jasandy intellekt, robot jäne «aqyldy» oiynşyqpen ärekettesu arqyly ösıp, jetıledı. Z üşın äleumettık jelı qūral bolsa, A üşın tūraqty ömır salty bolady. Iаǧni internet keŋıstıgınde ömır süru qalypty jaǧdaiǧa ainalady».
A ūrpaqtyŋ bır erekşelıgı – olar qarjylyq jaǧynan qauıpsız, ärı tehnologiia jetılgen zamannyŋ tūrǧyny. Olardyŋ bılım aluynda interaktivtı derbestendırılgen baǧdarlama men zamanaui oqytu ädısı kerek bolady, öitkenı bılım berudıŋ özı de, adamdardyŋ aqparatty qabyldauy da özgeredı. Jahandyq tendensiialarǧa qaraǧanda, oquşylardyŋ köbı onlain oquǧa köşedı. Krenfild universitetınıŋ professory Djo Nellis alfa buyn törtınşı önerkäsıptık revoliusiiany ıske asyratynyn aitady.
Ǧylymi ainalymǧa alfa ūǧymyn engızgen Australiianyŋ sosiology Mark Makkrindl keleşekte beta jäne gamma ūrpaqtary keletının däiektedı.
Bızge maŋyzdysy, Z buyn eŋbekke aralasyp, özınıŋ közqarasy men talabyn tanyta bastasa, A ūrpaq endı qalyptasyp, damuda. Olardyŋ köbı virtualdy ömırdı basymdyq etkenın eskersek, keleşekte jūmys küşı qysqaryp, eŋbek naryǧynda jetıspeuşılık oryn alatyny sözsız. Osy bastan alfa ūrpaqtyŋ yrqyna könıp, tehnologiiany damytu kerek, bolmasa jas buynnyŋ boiyna eŋbek qūndylyǧyn sıŋıru mındetı tūr.
Qysqasy, keleşektı oilaǧanda är buynnyŋ erekşelıgın, ömırge degen közqarasyn eskerıp, strategiialyq jospardy qūru maŋyzdy. Onsyz maqsat negızsız, mūrat mänsız bolady.
