Biyl – aqyn, aǧartuşy, oişyl, publisist, tarihşy, şejıreşı, etnograf, folklortanuşy Mäşhür Jüsıp Köpeevtıŋ 165 jyldyǧy. Bügınde mäşhürtanu ılımı qalyptasyp, damu üstınde desek te, onyŋ ūlt tarihy men şejıresın zertteudegı eŋbegı tolyq baǧalandy dei almaimyz. Taǧy bır aitatyny, etnografiia, etnofilosofiia, etnostyq mädeniet jäne etnopsihologiia baǧytyndaǧy eŋbekterı de – zertteludı qajet etetın tyŋ taqyryptyŋ bırı. Bız Mäşhür Jüsıptıŋ epostoliarlyq mūrasyn ǧylymi ainalymǧa engızuge üles qosyp, magistrlyq diplomdy qorǧaǧan edık. Osy turasynda azdy-köptı söz etsek.
Qoǧam qairatkerı Erlan Arynnyŋ bastamasymen Mäşhür Jüsıp mūrasynyŋ 20 tomdyǧy şyǧyp, kesenesı jaŋǧyrtylyp, mäşhürtanu ılımı jandanǧanyn jaqsy bılemız. Osy köptomdyqtyŋ 13-tomnyŋ 28-betınde ömırbaiandyq derek berılgen. Onda 1858 jylda, qoi jyly Qyzyltauda …erejep aiynda jūmada düniege kelgenı jazylady.
Bes jasynda mektepte ılım ızdei bastasa, alty jasynda parsy tılınde Şar kıtapty (iman-jüiesın tüsındıretın kıtap) oqidy. Segız jasynda Baianaulada Qamardin hazırettıŋ aldyn köredı. On ekı jasynan bastap-aq öleŋ jazyp, hat tanyp, el auzyndaǧy aŋyz-äfsana, jyr-dastan jäne ertegı-epostardy qaǧaz betıne tüsıre bastaidy. Jiyrma toǧyz jasynda Būharai – Şärıp baryp, «Salt at qamşyly» jürıp, toǧyz ai tūryp qaitqan. Otyz jetı jasynda Taşkent baryp, Besaǧaşta Äbılqasym han iman medresesınde – nemeresı Äkımhan törenıŋ aldynda köp oqyǧan. Taǧy bır jyl ötkende Türkıstanǧa aiaq basyp, Qoja Ahmet Iаsauidıŋ kesenesın köredı. Onda bırneşe ai toqtap, jergılıktı ǧalymdarmen tanysady. Odan ärı Syr öŋırın aralap, Ūlytau men Kışıtaudy basyp, Esıl men Nūrany jailap, meken qylǧan jūrtpen jüzdesedı. Üşınşı saparyna qyryq toǧyz jasynda şyǧady. Odan keiıngı ömırın jazu önerıne arnap, artynda mol mūra qaldyrady. Elu jasynda Qazan qalasyndaǧy Qūsaiynovtar baspahanasynda «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı», «Hal-ahual», «Tırşılıkte köp jasaǧandyqtan körgen bır tamaşamyz» degen tuyndylary jaryq köredı.
Iаǧni Mäşhür Jüsıptı öz zamanynyŋ vunderkindı dep atauǧa bolady. Öitkenı 5 jasynda parsy, şaǧatai, arab tılınde hat tanyp, ǧylym, bılım jolynda öz-özın jetıldırıp, ensiklopedist tūlǧaǧa ainalady.
Mäşhür Jüsıptıŋ köptomdyǧynda qara sözben jazylǧan mätınderge qaraǧanda öleŋ formasyndaǧy jyr-nasihattary köp ekenıne közıŋız jetedı. Ärı öleŋderı bır-ekı jolmen bıtpeidı, kölemdı dastandar dersız!
1863 jyly 5 jasynda Näjımaldin hazıretten hat tanidy. 1867 jyly 8 jasynda Qamariddin hazıretten bılım alady. 1886 jyly Būharadaǧy dıni joǧary oqu ornynda bılımın şyŋdaidy. Arab, parsy, şaǧatai tılındegı kıtaptardy oqyp qana qoimai, män-mazmūnyn tüsınıp oqyp, būl tılderdı erkın meŋgeredı. Odan bölek, türık, özbek, täjık tılın üirenedı
Endı 20 tomdyq kıtapty zerdelesem, oişyl, etnograf, tarihşy, filosof, folklor tanuşy, qazaq mädenietı men ädebietınıŋ belgılı tūlǧasyn köremız.
Onyŋ mūrasynan aŋyz-äŋgımeler men şeşendık sözder, tūrmys-salt jyrlary men maqal-mätelderdı, aqyndar aitysy men ru-taipalar şejıresın, sondai-aq adam anatomiiasy men älem jaǧrafiiasyna, aspan älemı men jer qabattaryna bailanysty qūndy mälımetterdı tabuǧa bolady.
Mäşhür Jüsıptıŋ basty artyqşylyǧy – aǧartuşylyq qyzmetınde. Baianauyl topyraǧynan akademikterdıŋ köptep şyǧuynda Mäşekeŋnıŋ de eŋbegı zor. Mäselen, köptomdyqta oǧan jazylǧan hat köp. Solardy zerttep, zerdeleseŋız, Mäşhür Jüsıp derek közınıŋ qainary, baǧyt-baǧdar beruşı ekenın ūǧasyz. Sondai hattardy akademik Älkei Marǧūlan, alaş qairatkerlerı Jüsıpbek Aimauytūly men Qartqoja Toǧanbaev jäne taǧy basqalar jazyp, tarihi oqiǧalar jäne tūlǧalar turaly derek sūraidy.
Jazuşy Jüsıpbek Aimauytūly Şymkent qalasynan mynadai hat jazady: «Sızge ülken ūiatty boldym. Ne dep ǧafu ötınemın desem de, ol ötınışım tükke tūrmaidy. Öitkenı ekı hatyŋyzǧa bırdei jauap qaiyra almaǧanym keşırmeitın künä boldy. Renjıgen şyǧarsyz, tek qarǧamasaŋyz boldy. Boqtauǧa, ūrsuǧa, ūruǧa moiynymdy ūsynyp tūrmyn».
Būl söz tırkesterınen şäkırttıŋ ūstazyna aqtalu, keşırım sūrau nietın baiqaimyz. Nege deseŋız, hattyŋ jalǧasynan onyŋ mänın tüsıne tüsemız.
«Ekı jarym ai boldy, üiden tüzge şyqpaǧanyma. Ne ıstedıŋ deseŋız, «Qyluette» jatyp bır roman jazyp bıtırdım, özıŋız körgen «Qartqojadan» ülkendıgı ekı ese bolady. Bar oiym, yntam, ruhym sol romanǧa ketıp, tap jyndy kısıdei bolyppyn, dosty, joldasty, qūrmettı qymbatty aǧany ūmytyp kete jazdappyn. Men kündı qalai ötkızedı deseŋız, mıne, bylai: taŋerteŋ saǧat segızde tūramyn da, şai ışıp, qyzmetke bola oqytuǧa ketemın. Künıne alty saǧat bala oqytamyn. Saǧat üşten keiın üige kelemın, tamaq ışemın. Odan keiın ūiyqtaimyn. Saǧat alty-jetılerde oianamyn. Şai ışemın. Süitem de jazuǧa otyramyn. Sol otyrǧannan tüngı saǧat ekı-üşke deiın otyryp qalam. Äbden talǧanda baryp ūiyqtaimyn. Mıne, ekı jarym aidai körgen ömırım osy. Bıraq būl künde romanym bıttı. Baspaǧa jıbergelı otyrmyn. Basylyp şyqsa körıŋız».
Mıne, şäkırt Jüsıpbektıŋ ūstaz Jüsıpke ekı aidan asa hat jaza almauynyŋ syry tüsınıktı boldy. Endı Jüsıpbektıŋ kıtabyna Mäşhür Jüsıptıŋ qandai qatysy bar degen sūraq tuyndaityny anyq.
1907 jyly Qazan qalasyndaǧy Qūsaiynovtar baspahanasynan «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı», «Hal-ahual», «Tırşılıkte köp jasaǧandyqtan körgen bır tamaşamyz» atty üş kıtaby jaryq kördı
Bas kezınde būl roman «Aqbılek» dep paiymdaǧan edık. Alaida jüsıpbektanuşy ǧalym Aiman Zeinullina būl «Kenesary» romany ekenın alǧa tartady. Şynynda, «Aqbılek» romany «Qartqojadan» ekı ese ülken emes.
Endı Jüsıpbek pen Müşhür Jüsıptı bailanystyryp tūrǧan ne närse? Ärine, Kenesary han, dūrysy qazaqtyŋ soŋǧy hany turaly derek-däiekter ekenı dausyz. Öitkenı Kenesary han turaly mol derektı Mäşhür Jüsıp könenıŋ közı bolǧan qariialardan jinap, hattaǧany belgılı.
Jüsıpbek Aimauytūlynyŋ ekınşı hatynda mynadai sözder bar: «men özımnıŋ syrymdy, oiymdy korsetkendei «Şerniiaz» degen teatr kıtabymdy sızge arnap pochtaǧa saldym. Byltyr bäigege qosqan kıtabym edı, bırden soŋǧy bäigenı aldyq. Oqyp körıp, pıkırıŋızdı jazarsyz».
Būdan jazuşy üşın aqyn aǧasynyŋ pıkırlerı qūndy, tıptı synşysy retınde qabyldaitynyn bıluge bolady.
Leningrad qalasynda aspiranturada oqyp jürgen Älkei Marǧūlan 1929 jyly 13 säuırınde Mäşhür Jüsıpke hat jazady.
Onda: «sızden sūraityn ötınışım – myna tömende atalǧan kısılerdıŋ män-jaiyn, ata-tegın, qaşan tuyp, qaşan ölgenın bılesız be? Būlar da – sızdıŋ zamandas aqyndaryŋyz. Bılseŋız, kelesı hatta solardyŋ tolyq jaiyn jazyp jıberuıŋızdı ötınemın. Ol kısıler: Maqaş Qaltaev, Sadyrǧaliūly, Saduaqasov Hamidolla, Almasov Ötkırbai («Būlbūl qūs» degen öleŋ jazǧan), Qaşafildin Şahmardanov, Janūzaq Äljanūly Jänıbekov, Aqylbek Sabal, Sabyr aqyn.
Osylardyŋ hal-jaiyn bılseŋız, tezırek jazyp jıbere körıŋız. Būlardan basqa Abylaidan berı şyqqan aqyndardyŋ aty bolsa, ony da jazyŋyz. Jäne qandai öleŋ jazyp qaldyrǧan, kımdermen aitysqan? Menıŋ sūraitynym – osy» delıngen.
Osyndai mazmūndaǧy hattardy tabuǧa bolady. Būl degenıŋız, Mäşhür Jüsıp Köbeiūly – öz zamanynyŋ bılgırı retınde özınen keiıngı aǧartuşy-ǧalymdarǧa baǧyt-baǧdar bergen tūlǧa. Tarihşy Ermūhan Bekmahanovtyŋ Kenesary Qasymūlynyŋ azattyq qozǧalysy turaly zerttegende de Mäşekeŋ bılgen-estıgenın aitqany anyq. Öitkenı Baianauyl topyraǧyndaǧy tūlǧalar şyǧarmaşylyq bailanysty bolǧany aqiqat.
Söz soŋynda Mäşhür Jüsıptıŋ adamdy tanityn qasiet bolǧany, ony keşegı qazaqtyŋ arasynda Mūsa Şormannan jüirıgı joq bolsa, bügıngılerdıŋ arasynda Qanyştan jüirıgı joq degendı aitady. Osydan-aq akademik Qanyş Sätbaevtyŋ keleşegın baǧamdaǧan säuegeilıgın tanuǧa bolady. Al quǧyn-sürgın qarsaŋynda auylşaruaşylyǧy ǧylymy salasynda ızdenıp jürgen Qartqoja Toǧanbaevqa köp ılım-bılım ızdeudıŋ kesırı tiıp jürmesın dep saqtandyrǧanyn hattarynan tabasyz.
