Bügınde qūqyq qorǧau organdarynyŋ halyqpen özara bailanysty etene damytyp, soǧan orai qoǧamdyq qauıpsızdıktı talapqa sai qamtamasyz etu mäselesı kün tärtıbınde tūr. Būǧan halyqpen tyǧyz bailanysta qoǧamdyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etudıŋ 2024-2028 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy da naqty dälel. Alaida qoǧamdyq qauıpsızdıktıŋ halyq kütken deŋgeide saqtaluy men är adamnyŋ jeke qūqyǧynyŋ talapqa sai qorǧaluy tek qūqyq qorǧau organdarynyŋ ǧana mındetı deu qanşalyqty nätije bere almaq?
Būl oraida ärtürlı pıkırtalas köp-aq. Tıptı keibır memlekettık organdardyŋ öz mındetıne salǧyrt qarau nätijesı qūqyq qorǧau organdarynyŋ, äsırese polisiianyŋ bedelıne syn ekenı anyq deidı. Öitkenı qandai da bır salanyŋ solqyldaq ısıne narazy bolǧan jandar sol narazylyǧyn aşyq türde bıldıruge köşedı. Baspana jyry, jūmystyŋ joǧy, tūrmystyŋ auyr ahualy, t. b. öz şeşımın tolyqqandy tabuy qiyn özektı mäseleler qazandai qainaidy. Aqyry mūndai şeşımın tappaǧan mäseleler aşynǧan jandardyŋ aşu-yzasyn tuǧyzady. Alaida kürdelı tūrmystyq mäselelerdı şeşudıŋ zaŋ jüzınde naqty joldary men öz uaqyty jäne orny bar ekenı eskerılmeidı. Sondyqtan olardyŋ qalaida öz ünın estırtu jäne talap etuge qūqyly ekenın aiqyndau maqsatyn közdegen ıs-ärekette zaŋsyzdyqqa da jol berıledı. Al bızdıŋ elımızde qandai bolmasyn zaŋsyz ıs-ärekettıŋ aldy alynuy tiıs. Polisiianyŋ mındetı – ony boldyrmau.
Bıraq qoǧamda oryn alatyn osyndai zaŋsyz äreketter sol qoǧamnyŋ nazaryn betperdemen kölegeilegendei küige jetkızedı. Sebebı qoǧamnyŋ nazary tūmşalana bastaǧanda, onyŋ köleŋkesınde nebır ūsaq terıs qylyqtar da bas köteredı. Äsırese ūrlyq, tonau, qaraqşylyq, alaiaqtyq, zorlyq-zombylyq, t. b. auyr qylmystar etek alady. Mūnyŋ bärı el bolyp küresetın keleŋsız jailar ekenı sözsız. Jäne ony qoǧam qūqyq qorǧau organdarymen özara tyǧyz bailanysta, serıktestıkte ǧana jüzege asyra alady. Atalmyş özektı mäsele IIM Kölıktegı polisiia departamentı bastyǧy Baqytjan Malybaevtyŋ ötkızgen keŋesşı organ otyrysynda da aityldy.
«Qazaqstan polisiiasy bügınde «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» qaǧidaty aiasynda qoǧammen tyǧyz bailanysqa qūrylǧan modelge köşude. Būǧan azamattyq qoǧam men polisiia arasynda tūraqty özara ıs-qimyl jasau arqyly ǧana qol jetkızemız. Onsyz polisiia qyzmetı tiımdı bolmaidy» dedı vedomstvo basşysy.
Mıne, kez kelgen qylmysqa qarsy bırlese küresudıŋ zaŋdy mänı bar. Tek ony är adam bıluge tiıs. Desek te osy oraida naqty aitarymyz, qūqyqtyq sauattylyqtyŋ tömendıgınen zaŋnyŋ tolyqqandy oryndalu deŋgeiı şet qalady. Al zaŋ qaitkende oryndalady?
Zaŋ adamdy jazaǧa tartu üşın emes, sol jazadan aldyn ala ada etu üşın kerek. Mūnyŋ mänı men mänısı elımızdıŋ Konstitusiiasynda tübegeilı baian etılgen. Ata Zaŋymyzdan bastau alatyn özge de salalyq zaŋdarymyzdyŋ közdegenı – jeke adamnyŋ qūqyǧyna sai memleket müddesı. Alaida ony tüsınıp jatqandar az. Sonyŋ saldarynan zaŋ solqyldaq degen jalǧan senım boi alyp otyr. Al ondai jalǧan senımnıŋ paida bolatyny zaŋnyŋ solqyldaqtyǧynda emes, onyŋ oryndalu jäne oryndalmauyna bailanysty. Bıraq osy zaŋnyŋ oryndaluy men oryndalmauy degendı de köpşılık ekıūdai ūǧady.
Älbette, köpşılık zaŋ bolsa, ony oryndaityn qūqyq organdary bar dep esepteidı. Qūqyq qorǧau organdarynyŋ, äsırese polisiianyŋ zaŋdy oryndauy – basty mındetınıŋ bırı. Oǧan dau joq. Bıraq zaŋdarymyzdyŋ bärı tek qūqyq qorǧau organdary üşın ǧana jazylmaidy. Maqala basynda aitqanymyzdai, zaŋ är adam üşın jazylady. Adamnyŋ bärı bırdei. Sol zaŋ boiynşa bıreudı ūruǧa, tonauǧa, azaptauǧa, t. b. bolmaidy. Al naqty aitqanda, bıreudı emes, özıŋdı bıreudıŋ kenetten kelıp ūruyna, tonauyna, azaptauyna bolmaidy. Būl – zaŋ boiynşa qylmys. Qarapaiym sözben aitqanda, sızdıŋ konstitusiialyq qūqyǧyŋyzdy taptau. Ol üşın qataŋ jaza bar. Endeşe är adam būl qataŋ jazaǧa tartylyp, türmege toǧytylmauy üşın özınıŋ qūqyǧyn eşkımnıŋ būzuyna zaŋ jol bermeitının, jol berılse – jauapqa tartylatynyn bılgen jön. Al sol bılgenın ünemı jadynda ūstauy jäne soǧan säikes ala jıpten attamauy – zaŋdy oryndauy. Demek, är adam özınıŋ qūqyǧyn qorǧauy üşın eŋ aldymen özı zaŋ talaptaryn bılgenı jön. Ol üşın özgenıŋ qūqyǧyn būzuy özıne jaza taǧaiyndauy ekenın eskergenı jön.
Eger är adam osy qaǧidattan aiaǧyn qiia baspaityn bolsa, özınıŋ ǧana emes, özgelerdıŋ beibıt tırlıgın qamtamasyz etkenı. Demek, būl jaǧdaida zaŋnyŋ oryndaluy jüzege asady. Mūndai jandar köbeigen saiyn salauatty qoǧamnyŋ da közdegenı syndarly, ısı tärtıptı bola tüsedı. Tärtıp bar jerde tärbie bastalady. Kıreberıs aldyna qoqys tastap ketetın jandardyŋ ıs-äreketınen bastap, aula ışındegı keleŋsızdıkter tezge salynyp, zaŋnyŋ saltanat qūruyn közdegen qoǧamnyŋ közımen ūry-qaralarǧa jügen taǧylady. Būl oraida, älbette, köpşılık üşın zaŋnyŋ saqtaluy ǧana alaŋsyz ömır sürudıŋ aiǧaǧy ekenı etene kırıge tüsedı. Ärine, on sausaq bırdei emes degendei, jūrt ışınde ala da, qūla da kezdesetını anyq. Jazadan qūtylyp ketem deitınder barşylyq. Ondai zaŋ būzuşynyŋ janynda ünemı bır polisiia qyzmetkerı erıp jürmeitını taǧy belgılı. Mıne, osyndaida zaŋ būzuǧa beiım jandardyŋ terıs äreketı men qylmysty jasamauyna qoǧam ǧana tūzaq qūra alady.
Al qoǧamnyŋ zaŋdy oryndauǧa, saqtauǧa müddelı bola aluy tek köpşılıktıŋ ıs-äreketıne ǧana bailanysty emes. Būl mäselege tereŋırek jäne jan-jaqty qaraǧan jön. Sansyz problemany memlekettıŋ bar salasy bırıgıp atqaruǧa tiıs. Tärtıptı, tynyştyqty bır ǧana qūqyq qorǧau organdarynan talap etu – özge mäselelerdıŋ uşyǧuyn basady deu qatelık. Bır sözben aitqanda, tūrmystyq ahualdyŋ tüzeluı ǧana qoǧamnyŋ beibıt özara kelısım bırlıgınen aiyrylmauyna naqty kepıl. Tūrmys küiı jaqsarǧan jan sol küiınıŋ baiandy boluy üşın tärtıptıŋ de qataŋ küide saqtalǧanyn qalaidy.
Aleksandr TASBOLATOV, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
