Zaŋ qyzmetkerı imidjın özgertuı kerek

Qazırgı taŋda qūqyq qorǧau organdaryn jaŋǧyr­tu mäselesı basty nazarda tūr. Prezident polisiia qyzmetkerlerınıŋ jūmysyn jetıldıru üşın arnaiy Jol kartasyn äzırleudı tapsyrdy. 2019 jyldan bastap jüzege asuy tiıs reforma jönınde belgılı zaŋgermen äŋgımelesken edık.

Naǧyz janaşyrǧa ainalsa…

– Qoǧamnyŋ poliseige degen senımı qaitse küşeiedı? Jalpy, Prezident aitqandai, «Köşedegı är polisei – Prezidenttıŋ ökılı» bola ala ma?
– Bırınşıden, polisiianyŋ küş körsetuşı organ retınde jiı sanalatyny ras. Bızde polisiianyŋ qūramyna qyzmetkerlerdı jalpylama alyp jatady. Menıŋ oiymşa, polisiianyŋ qūramyna naǧyz bılımdı, mädeniettı, ömırlık täjıribesı bar, jaqsy tärbie alǧan azamattardy saraptap baryp, alu kerek. Polisiia qyzmetkerı – memlekettıŋ jäne halyqtyŋ ainasy. Mysaly, köşede kele jatqan adam ärtürlı jaǧdaiǧa ūşyrauy mümkın. Ūry-qary qolyndaǧy sömkesın ūrlap ketedı, jol boiynda kölık qaǧyp ketedı nemese basqa da kezdeisoq jaǧdailar oryn alady. Al būl jaǧdaida polisiia degenımız japa şeguşı halyqtyŋ naǧyz janaşyry, araşasy boluy qajet. Şyndyǧy sol, bızde polisiia qyzmetkerlerın jūmysqa qabyldauda tamyr-tanystyq tyiylmai tūr. Olardyŋ basym köpşılıgı fizikalyq tūrǧydan älsız, salmaǧy auyr bolǧandyqtan, jügıre de almaidy. Qyzmetkerdı jūmysqa alarda onyŋ fiziologiialyq jaǧdaiyna nazar audarǧan jön. Köşedegı basbūzarlardy jyǧa alatyndai şamasy, ses körsetetındei qabaǧy boluy kerek. Menıŋşe, Elbasynyŋ polisiiaǧa qatysty aitqan portretı osyndai boluy tiıs. Köşede qarapa­iym jürgınşılerge baǧdar berıp, keptelıs kezınde mäselenıŋ oŋ şeşımın tez tabatyndai äreket etse, olardy «halyqtyŋ senımdı ökılı» dep aita alamyz.

Poliseidıŋ mındetı aiqyn emes

– Elımızde 75 myŋ tärtıp saqşysynyŋ 15 myŋy türlı ǧimaratta küzetşı rölın atqarady. Äkımdık bolsyn, minis­trlık bolsyn esıktıŋ kıreberısınde tūratyn osyndai küzetşı poliseiler ainalyp kelgende tūrǧyndar üşın tiımsız emes pe? Mäselen, qarapa­iym adam bır şaruasyn bıtıru üşın telefon arqyly qabyldau bölımınıŋ tızımıne aldyn ala jazylady, rūqsat qaǧazyn alady, kütıp aluşyny kütedı. Kırgen-şyqqany üşın ony arnaiy qūrylǧymen tekseredı. Jalpy, şeteldıŋ täjıribesınde köp kezdese bermeitın būl ürdıs bızge qaidan keldı jäne zaŋger retınde qanşalyqty tiımdı dep oilaisyz?
– Myna mäselege nazar audaraiyq. Būryn keŋestık kezeŋde ministrlıktıŋ özı ekı bölımnen tūrǧan. Mıne, qazırgı ministrlıktı de solai jasau kerek. Ministrlıkten Tergeu jäne basqa da jedel qyzmetterdı Reseidegıdei bölek qūrylym retınde jasaqtaǧan jön. Keide bız qoǧamdyq tärtıptı qamtamasyz etu üşın tergeuşını de, jedel top qyzmetkerlerın de küzetşı retınde köp ūstap jatamyz. Ekeuınıŋ qyz­metı – ekı türlı. Qoǧamdyq tärtıp saqşysy, iaǧni polisiia sol şaruamen ainalysuy kerek. Al bız olardy qūrylys basyna da, äue­jaiǧa da, mekemege de qoiamyz. Ondai ämbebap polisei bolmaidy! Ärkım özıne tiıstı erejelerı boiynşa qyzmet atqaruy kerek.
Sonymen qatar, äkımdıktıŋ, ministrlıktıŋ esıgınıŋ kıreberısınde tūratyn poliseilerge arnaiy kurstar ötkızılse eken. Memlekettık mekemelerge kırıp-şyǧyp jürıp baiqaǧanymyz – olar deputattardyŋ, äkımderdıŋ, basqa da joǧarǧy qyzmetkerlerdıŋ eşqaisysyn tanymaidy. Poliseiler tarapynan şendılerge ǧana emes, ärbır azamatqa degen qūrmet, işarat bolu kerek. Kelgen qonaqty qylmysker siiaqty qabyldamai, kerısınşe jyly şyraimen qarsy aluy tiıs.
Bızde künı keşe jūmysqa qabyldanǧan poliseige tüsındırme jūmystaryn jürgızbei jatyp, esıktıŋ aldyna aparyp qoiady. Ol eşkımdı tanymaǧan soŋ, kımge qalai qūrmet körsetudı bılmeidı. Būl rette bızge şeteldıŋ de täjıribesı qajet emes. Qazaqtyŋ ädet-ǧūrpy, tälım-tärbiesı bo­iynşa ülkendı syilau degen qalyptasqan jüienı polisiia qyzmetkerlerınıŋ boiyna barynşa sıŋıru kerek. Keide küzette tūrǧan poliseimen şüiırkelesıp qalamyn. Olardan «Qylmystyq qūqyq», «Qylmystyq ıster jürgızu qūqyǧy» syndy oqulyqtardyŋ avtorlaryn sūrai qalsaŋ, avtor tügılı kıtaptyŋ reŋın de aityp bere almaidy. Sosyn «Būl qandai qūqyq qyzmetkerı, arnaiy synaqtan qalai öttı?» dep oilaisyŋ.
Jalpy, äkımdıkter men ministrlıkter arnaiy qabyldau bölmelerın aşu kerek. Öz mäselesımen kelgen adamnyŋ uaqytyn almai, bırınşı qabattan qabyldasa jön bolar edı. Sonda halyq özınıŋ mūŋ-mūqtajdaryn, kökeidegı mäselelerınıŋ şeşımın tez tabar edı.
– Mūndai täjıribe Astana äkımdıgınde bar.
– Äsırese, ministrlıkterden köptep aşu kerek. Mäseleŋdı şeşe qoiady dep esık aldynda kütseŋ, jinalysta ekendıgın aitady. Äiteuır, bıtpeitın jinalys. Elbasynyŋ özı «Jinalys­tyŋ bärın toqtatyp, halyqpen tıkelei jūmys ısteŋder» dedı, endıgı rette būl mäselenıŋ şeşımın tabatyn uaqyty keldı.
– Bızdıŋ elde tek poliseiler­dıŋ sany köp emes, olardy daiar­laityn akademiialardyŋ da sany jetıp artylady. Tär­tıp saqşylaryn oqytu jüie­sıne qandai jaŋaşyldyq jetıspeidı?
– Bızde sany köp, sapasy az zaŋ fakultetterı men ışkı ıster organdarynyŋ akademiialary köp. Būl oqu oryndaryn qysqartu qajet. Qaraǧandy qalasyndaǧy nemese Almatydaǧy joǧary oqu ornyn qaldyrǧan jön. Bızde bıldei ekı akademiia bar. Şyn mänınde, olardyŋ qajetı şamaly. Universitettıŋ zaŋ fakultetterın bıtırıp jatqan mamandardy kımder daiarlaidy degen mäselenı Bılım ministrlıgı qadaǧalauy kerek. Eŋbek naryǧynda zaŋger mamandyǧyna sūranys bolmasa da, jekelegen oqu oryndary älı künge deiın köptep maman da­iyndauda. Būl – biznes jasaudyŋ joly. Mūny toqtatu kerek.

Reforma talqylansa, ömırşeŋ bolar edı

– Jalpy, 2019 jyldyŋ 1 qaŋ­tarynan bastap jüzege asa­tyn reformadan ne kütesız?
– Būl mäsele aldyn ala köp­şılıktıŋ talqysyna tüspegendıkten, men dūrys reforma bolady dep kütpeimın. Öitkenı būl reforma jobasy aldyn ala jariia­lanu kerek. Halyqtyŋ arasynda talqylanyp, qoǧamdyq ūiym­dardyŋ pıkırın nazarǧa alǧan dūrys edı. Zaŋger, ǧalym retınde mūndai reformalyq talqylaudy būryn-soŋdy estıgen de emespın, körgen de joqpyn. Kezınde azamattyq jüieden kelse de Zauytbek Tūrysbekov Işkı ıster minis­trı bolǧanda jaqsy bır qadam jasady. Ol uchaskelık inspektorlardyŋ qyzmetıne erekşe män berdı. Jalaqysyn köterıp, äleumettık jaǧdaiyn jaqsartty. Pätermen qamtamasyz etıp, qyzmettık kölık beru mäselesın köterdı. Ol kısı qyzmetten ketken soŋ, bärı toqtady. Mıne, reformanyŋ eŋ negızgısı – osy. Atalmyş mäselelerdı qaita köterse, būl naǧyz reforma bolar edı.
– Endı sot salasyna qarai oiys­saq. Özıŋız Joǧarǧy Sot­tyŋ bastamasymen qolǧa alyn­­ǧan «Sotqa deiın tatulasu» baǧdarlamasy klubynyŋ müşesısız. Osy joba bır-bırın sotqa süireitınder üşın qanşalyqty nätije berude?
– Būl baǧdarlama boiynşa bükıl eldı aralap şyqtym. Barlyq oblys ortalyqtarynda halyqpen kezdestık. Joǧarǧy sottyŋ keŋesşısı Saǧatbek Süleimenov ekeumız halyqpen pıkırlesıp, didarlastyq. Sotqa de­iın tatulasu – babalarymyzdyŋ jaqsy tälım-tärbiesı men salt-dästürımızdıŋ jalǧasy. Marqūm akademik Salyq Zimanov qazaqtyŋ qūqyqtyq ädet-ǧūryptary turaly on tomdyq eŋbek qaldyrdy. Bız älı de bolsa sol kıtapty köp oqymaimyz. Qazır ekı körşı bır-bırımen renjısıp sotqa barady. Aǧaiyn arasynda da ūrys-kerıs köp. Ajyrasudyŋ da sany artqan. Saldarynan aliment tölemeitın äkeler köbeidı.
Kezınde osydan 20-30 jyl būryn el aǧalary bolyp, aǧaiyn arasyndaǧy arazdyqty ekeu­ara bıtımmen şeşıp, basu aityp otyratyn. Qazır ūsaq-tüiek daumen sot ǧimaratyn jaǧalaityndar köbeiıp kettı. Būl qoǧamda adamdardyŋ bır-bırıne degen meiırımı azaiǧanyn körsetedı. Bız būrynǧy biler institutynyŋ täjıriesın qoǧamdyq negızde engıze alsaq, paidasy orasan bolar edı. Būl rette Joǧarǧy sot töraǧasy elımızdıŋ barlyq aimaqtary men oblys ortalyqtarynda «Tatulasu ortalyǧyn» qūru bastamasyn köterdı.
– Qazaqstanda ekı jarym jyl ışınde 3,5 myŋ ıs joǧalyp ketse, däleldemelerdı qoldan jasaǧany üşın 33 qyzmetker sottalǧany belgılı boldy. Qaǧaz jüzındegı qūjattardan qūtylu üşın qolǧa alǧan jobanyŋ bırı – 2018 jyldan bastap barlyq qylmystyq prosestıŋ elektrondy formatqa köşırıluı. Būl baǧdarlama qylmystyŋ barlyq satysyn qamti ala ma?
– Qūqyq qorǧau organdarynyŋ basşylary jiı auysqany dūrys emes. Bırınşı basşy ketse, ekınşı basşy onyŋ jūmysyn joqqa şyǧarady. Departamentter auysyp, qalǧany qysqarady. Bılıktı mamandardy jūmystan şyǧaryp, özınıŋ tamyr-tanys­taryn qyzmetke qoiady. Mıne, osydan kelıp ıs te joǧalady, bärı de qūrdymǧa ketedı. Tergep jatqan jūmystyŋ negızı de, onyŋ maŋyz­dylyǧy da joǧalady. Mıne, osyǧan ükımet tarapynan zertteu jasau kerek. Sondyqtan tergeu ısın, sot ısın sifrlandyru degendı qoldaimyn. Sonau audanda oryn alǧan ıstıŋ barysyn, oblysta jäne respublikada baqylauda ūstap otyrady. Der kezınde älgı ıs qaralyp jatyr ma, ol nege toqtap qaldy, nätijesı qaşan bolady degen saualdar negızge alynady. Joǧarǧy Sot töraǧasy Jaqyp Asanov myrzanyŋ tyŋ bastamalaryn qoldaimyn.

Sudianyŋ ömırlık täjıribesı maŋyzdy

– Elbasy Joldauynda sot jüiesınıŋ sapaly damuyn jäne kadrlarynyŋ jaŋaruyn qamtamasyz etu üşın üzdık zaŋgerler sudia boluǧa ūmtylatyndai jaǧdai jasaudy tapsyrdy. Sızdıŋ oiyŋyz qandai?
– Qazır äzırlenıp jatqan jaŋa zaŋ jobasyndaǧy talaptarǧa säikes, 30 jastan asqan zaŋger ǧana sudia bola alady. Mūny men tolyqqandy qoldaimyn. 25 jas degen tym erte. Sebebı sudianyŋ ömırlık täjıribesı boluy kerek. Onyŋ bılımımen qatar, joǧary mädenietı de kelısuı tiıs. Jaqynda ǧana jelıden oqydym, Amerikanyŋ bır sudiasy jürgızuşını aiyppūldan qūtqaryp jıberdı. Qalai deisız ǧoi, älgı jürgızuşı häl üstınde jatqan jolauşyny auruhanaǧa jyldam jetkızu üşın barlyq jol erejelerın būzuǧa tura kelgen. Osynyŋ barlyǧyn eskergen sot, ony aqtauǧa ükım şyǧardy. Bızdıŋ sudialarda jaltaqtyq bar. Audandyq, oblys­tyq sot töraǧalary sudialarǧa ärtürlı nūsqau berıp otyrady. Täuelsızdıgınen aiyryp jatady. Bız mūnymen kelıspeuımız kerek.
– Özıŋız juyrda İlgam Ragimovtıŋ «Qylmys pen jaza» kıtabyn qazaq tılıne audaryp şyqtyŋyz…
– Reseilık filosof, zaŋger İlgam Ragimovtıŋ «Qylmys pen jaza filosofiiasy» atty kıtabyn tūŋǧyş ret qazaq tılınde audaryp, basyp jatyrmyz. Jaqyn künderı kıtaptyŋ tūsaukeser räsımı bolady. Būl oqulyqtardy qūqyq qorǧau qyzmetkerlerımen qatar, mektep kıtaphanalaryna da tegın taratpaq oiymyz bar.