Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Jaŋa Qazaqstan: Jaŋaru men jaŋǧyru joly» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda BAQ-tyŋ bäsekege qabılettılıgın arttyru, erkındıgın qamtamasyz etu mäselesıne airyqşa köŋıl bölgenı mälım. «Būqaralyq aqparat qūraldary bäsekege qabılettı jäne erkın boluy kerek. Būl qaǧidat qazır kez kelgen örkeniettı el üşın airyqşa maŋyzdy. Otandyq aqparat qūraldarynyŋ Qazaqstanda, öŋırde jäne älemde bolyp jatqan üderıster turaly öz közqarasy boluǧa tiıs. Elımızdıŋ aqparattyq qauıpsızdıgı, tıptı ideologiialyq derbestıgı osyǧan tıkelei bailanysty» dedı Prezident. El basşysy memleket müddesın, qoǧamnyŋ sūranysyn jäne media salanyŋ damu ürdısın eskere otyryp, BAQ turaly zaŋdy qaita qarau qajettıgın tapsyrdy.
Menıŋşe, «Jaŋa Qazaqstanǧa» jaŋa «BAQ turaly» zaŋ qabyldau kerek. Erkın oily jurnalist erkın jaza aluy kerek. Bızdıŋ bäsekelestıkte köbıne ūtylyp qalatynymyz da osy – erkın jaza almau. Bıreudıŋ köŋılıne tiıp ketermın dep nemese bilıkten, bai adamdardan qorqu, jaltaqtyq, täueldılık. Damyǧan elderde de äleumettık jelıler alǧa şyǧyp ketken. Bıraq, merzımdı dästürlı basylymdar da öz biıgınen tüspegen. Nege? Sebebı olarda azat oilaumen qatar, erkın jazu bar jäne jurnalisterdı qorǧaityn zaŋ bar, qalamaqylary öte joǧary. Ädılettı qalamaqy saiasaty joq jerde, damu da joq. Dūrys qalamaqy saiasaty ūlttyq jurnalistikany biıkke köteredı. Iаǧni, jurnalistikaǧa kezdeisoq adamdar emes, naǧyz käsıbi şeberlerı keledı.
Jurnalist – elitalyq mamandyq. Sondyqtan aldaǧy uaqytta qabyldanatyn zaŋda jurnalistıŋ etikalyq-qūqyqtyq normalarymen qatar onyŋ äleumettık päter men jeŋıldıkterge, laiyqty jalaqyǧa qol jetkızu mümkındıgın, jeke basyn, otbasy müşelerın qorǧaityn arnaiy baptar boluy tiıs. Osydan 10 jyl būryn otandyq zaŋgerler «Jurnalistıŋ erekşe märtebesı men kepıldıkterı turaly» tolyq, jeke zaŋ qabyldau qajet» degen pıkırlerın aitty. Iаǧni, jurnalisterge sot, prokuratura, ışkı ıster, advokat, notarius siiaqty naqty märtebe beretın kez keldı. Eŋ aldymen, jurnalistıŋ jeke märtebesı turaly qaǧidattardy anyqtap alyp, jaŋa zaŋda naqtylap belgıleu kerek. Mysaly, jurnalist degen kım? Zaŋ boiynşa, memleket ony qalai qorǧaidy? Ony qorǧauǧa kım kepıldık beredı? Iаǧni, jaŋa zaŋnyŋ ışınde osyndai kepıldıkter turaly mäsele taiǧa taŋba basqandai etıp jazyluy qajet. Endı kepıldık degendı tüsındırıp bereiın. Mysaly, jurnalist bır joǧary lauazymdy tūlǧaǧa saual joldasa, onyŋ tolyq jauaby qaşan, qalai berıluı kerek? Eger jauap berılmese, qūzyrly mekeme men lauazymdy tūlǧa qandai jauapkerşılıkke tartyluy tiıs? Sondai-aq qūzyrly mekeme jurnalistıŋ joldaǧan sūraǧyna jauap beruı kerek pe, älde kerek emes pe? Osylardyŋ bärı zaŋda naqty kepıldık retınde jazylǧany jön. Ondai kepıldık bolmasa, jurnalistıŋ qūqyqtary būzylady.
Qoǧamda sūranys artatyn jäne myqty media degenge keleiık. Bäsekege qabılettı media paida boluy üşın memleket BAQ salasyndaǧy ahualǧa dūrys köŋıl böluı tiıs. Mysaly, elımızdegı dästürlı BAQ-tyŋ barlyǧynyŋ jaǧdaiy bırdei emes. Memlekettık gazet-jurnaldarǧa biudjetten mardymsyz bolsa da qarajat bölınse, al memlekettık emes basylymdardyŋ jaǧdaiy müşkıl. Sol sebepten, memleket otandyq BAQ-ty memlekettık qoldau täsılderın qaita qarap, qalyptasqan ahualdy özgertuge yqpal etuı kerek. Jekemenşık ärı täuelsız BAQ-tarǧa qarjylai qoldau jasaǧanda ǧana gazet şyǧaru, taratu, jazdyru, nasihattau siiaqty özektı mäseleler oŋ şeşıledı. Mysaly, elımızde 2 964 merzımdı baspasöz basylym tırkelgen, būl tırkelgen BAQ-tyŋ jalpy sanynyŋ 80,8 paiyzyn qūraidy. Sonyŋ ışınde 1859 gazet jäne 1105 jurnal tırkelgen. Būl rette, halyq arasynda dästürlı BAQ-qa qyzyǧuşylyqtyŋ deŋgeiı tömendegenı baiqalady. Kün saiyn olardy qazaqstandyqtardyŋ 13 paiyzdan astamy ǧana oqysa, 43 paiyzy sirek jäne 23 paiyzy müldem oqymaidy. İnternettegı BAQ-tyŋ tarapynan paida bolǧan bäsekelestıktıŋ ösuıne orai baspa basylymdarǧa degen sūranystyŋ tömendegenı ras.
Endı osy taqyrypqa qatysty maman-sarapşylardyŋ oi-pıkırıne köz jügırtelık.
Asqar UMAROV, Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrı:
– Qazaqstanda erkın jurnalistika bar, ol jyl saiyn damyp keledı. Mūny BAQ-tyŋ mazmūnyna (kontent) qarap ta anyqtauǧa bolady. Al «BAQ turaly» zaŋymyzda ne özgeredı degenge keleiık. Bügıngı taŋda memleket, qoǧam, jurnalistık qauymdastyqtyŋ müddesı üşın ne qajet, sonyŋ bärın özgertuımız kerek. Qaita qaralady degenımız – osy. Būl üderıs qoǧamdyq jäne saraptamalyq talqylau negızınde jüzege asyrylatynyn atap aitqym keledı. Iаǧni, jurnalistık ūiymdardyŋ, jurnalisterdıŋ qūqyqtaryn qorǧaityn mekemelerdıŋ, sarapşy-mamandardyŋ zaŋnamaǧa qatysty ūsynystary, özektı degen mäselelerı tolyq eskerıledı. Keŋınen talqylau ötkızu üşın, eŋ aldymen, ūsynystardy jinaqtaimyz. Sodan soŋ, bır üsteldıŋ basyna otyryp, är mäselenı bölek-bölek talqylaimyz. Ol üşın jūmys tobyn qūramyz. Būl pozisiiamdy Facebook-tegı paraqşama da jazdym. Menımen jeke kezdesulerde ūsynys-tılekterdı jetkızuge bolady. Qazırgı zamanǧa sai mediasalany damytuǧa qajettı närselerdıŋ bärın bırıgıp aşyq talqylap, tiianaqty bır şeşımder şyǧaruǧa tiıspız. Sonda ǧana aşyq, bäsekelestık orta damidy.
Qairat SAQ, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia universi- tetınıŋ jurnalistika
fakultetınıŋ dekany:
– Prezidentımız Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ 16 nauryz küngı Halyqqa Joldauy köpşılıktıŋ köŋılınde jürgen köp tüitkıldı şeşu jolyn aiqyndauymen jan jadyratty. Aitalyq, öz salamyzǧa qatysty ūstanymy, iaǧni elımız jurnalistikasyna reforma jasau turaly bastamasy köŋılımızdıŋ törınen oryn alǧanyn aituǧa tiıspız. Būl mäselenı köpten berı ǧylymi negızde köterıp kele jatqan maman bolǧandyqtan Prezident bastamasy aiaqsyz qalmai, tezdetıp jüzege asyrylsa, elımızdıŋ aqparattyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etude maŋyzdy qadam bolar edı degen pıkırdemın. Bügınde BAQ elımızde TAQ (toptyq aqparat qūraly) deŋgeiıne tüsıp, özınıŋ negızgı funksiiasyn, iaǧni ūlttyq jurnalistika teoriiasynyŋ negızın qalauşy Ahmet Baitūrsynūly aiqyndaǧan halyqtyŋ közı, qūlaǧy häm tılı mındetın atqarudan qalǧanyn aityp ta, jazyp ta jürgenımızdı közı qaraqty oqyrman jaqsy bıledı. Oqyrmany az gazet-jurnaldar men körermenı kümändı tele-radio baǧdarlamalardy memlekettıŋ köl-kösır qarajatymen şyǧaryp, şylqyǧan bai el sekıldı ysyrap jasauǧa jol berıluın aiyptap kele jatqanymyz qaşan. Onyŋ sebebı oqyrman, tyŋdarman, körermen kınäsınen emes, jurnalisterdıŋ de kemşılıgı emes, BAQ qūryltaişylarynyŋ monopoliialyq ūstanymynan ekenın aitudai-aq aityp kelgenımızge köpşılık kuä. Memleket basşysynyŋ Halyqqa Joldauynda osy olqylyqtan arylu üşın BAQ täuelsızdıgı men jurnalister jauapkerşılıgın qamtamasyz etetın talaptardy oryndaityn reforma jasau – BAQ turaly zaŋǧa özgerıs engızu jönınde bastama köteruın jurnalister qauymy qol şapalaqtap, qūptap qabyldadyq.
Asyl SAǦYMBEKOV, «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ bas redaktory:
– Menıŋşe, qazırgı qoldanystaǧy «BAQ turaly» zaŋǧa uaqyt talap etıp otyrǧan özgerısterdı engızuımız kerek. Öitkenı qoǧam özgergen soŋ, onyŋ negızderı de jaŋarady. Demek, osy kezeŋde qoldanystaǧy zaŋnyŋ älsız tūstary men kemşılıkterı anyq baiqalady. Būl üderıs üzdıksız alǧa jürıp otyrady. Eger bız jaŋadan zaŋ qabyldasaq, aldaǧy uaqytta oǧan da tüzetuler engızemız. Eŋ bastysy, sol tüzetuler men özgertuler söz bostandyǧyna jäne tūtas alǧanda BAQ-ty damytuǧa qalai äser etedı? Būl jerde aşyq oiymdy aitaiyn. Menıŋşe, qoldanystaǧy «BAQ turaly» zaŋǧa jurnalisterdıŋ qūqyqtary men jauapkerşılıgı turaly baptardy qaita jazuǧa qatysty tüzetuler engızgen jön. Öitkenı jurnalister bilıktıŋ, biznes-qūrylymdardyŋ ökılderınıŋ köŋılıne qarap, jaltaqtamauy tiıs. Zaŋ eŋ bırınşı ärbır jurnaliske özınıŋ qūqyqtarynyŋ tolyq qorǧaluyna kepıldık bergende ǧana erteŋgı künge degen senımdılıkpen qaraimyz. Jurnalistıŋ märtebesı turaly mäselenı köptegen ärıptesterımız köterıp jür. Senator Nūrtöre Jüsıp te osy mäselenı qozǧap, qūzyrly organǧa deputattyq saual joldady. Qazırgı taŋda jurnalistı qoǧamǧa aqparat taratuşy tūlǧa retınde ǧana emes, asa maŋyzdy memlekettık missiiany atqaratyn, elge qūrmettı jäne zaŋmen qorǧalatyn subekt retınde qabyldauymyz qajet. Ol özınıŋ eŋbegı men şyǧarmaşylyǧy üşın laiyqty jalaqy aluǧa qūqyly, tiıs. Memleket kepıldık beretın äleumettık paketterge qoly jetetın, baspana aluǧa mümkındıgı bar tolyqqandy qoǧam müşesı boluy kerek. Ökınışke qarai, soŋǧy kezderı jurnalisterdı bilıkke qyzmet körsetuşı personal retınde qabyldap jürmız. Sondyqtan, jaŋa zaŋda nemese tüzetılgen zaŋnamada jurnalistıŋ märtebesın zaŋdyq deŋgeide bekıtu jäne köteru mäselesın soqyrǧa taiaq ūstatqandai etıp jazudy – der kezındegı jäne qajettı qadam dep sanaimyn!
