Adam sanaly ǧūmyrynda memleketke, qoǧamǧa qyzmet etıp, jasy kelgende zeinetke şyǧady. Kım-kımge de jyldar boiǧy etken eŋbegınıŋ jemısın terıp, beinetınıŋ zeinetın köru – ülken märtebe. Degenmen keiıngı kezde jasy jetken adamǧa zeinetaqy töleu mäselesıne kelgende keibır köŋıltolmastyq pen narazylyqtar baiqalyp qalyp jür. Būryn keŋes zamanynda lauazymdy qyzmette ıstegen adamdarǧa oblystyq, respublikalyq deŋgeide zeinetaqy taǧaiyndalyp jatatyn. Qazır qyzmet ıstep, qandai lauazymda bolsaŋyz da, 140 myŋnan artyq zeinetaqy ala almaisyz.
Mäselen, otyz jyl bastyqtyŋ jürgızuşısı bolǧan adam men otyz jyl memlekettık qyzmette ıstep, eŋ soŋynda departament direktorlyǧynan zeinetke şyqqan adamnyŋ alatyn zeinetaqylary bırdei bolyp keledı. Ekeuı ekı salada jūmys ıstedı. Bıreuınıŋ bılımı orta bolsa, ekınşısı joǧary bılımdı. Bırı oryndauşylyq qyzmet atqarsa, ekınşısı ūiymdastyruşylyq, adamdarmen tıkelei qarym-qatynasta tärbielık-tälımgerlık baǧytta jūmys atqardy. Mıne, osy sanattar nege eskerılmeidı degen oryndy saual tuyndaidy. Bız osy sūraqty Qazaqstan Respublikasy Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ Zeinetaqy jäne äleumettık qamsyzdandyru basqarmasynyŋ basşysy Anel Şaneevaǧa qoidyq.
– Ras, keŋes zamanynda bıryŋǧai yntymaqty zeinetaqy töleu jüiesı qalyptasty. Mıne, sol kezde oblystyq, respublikalyq därejedegı derbes zeinetkerler boldy. Olar basqalarǧa qaraǧanda, iaǧni qatardaǧy zeinetkerlerge qaraǧanda köterıŋkı zeinetaqy alatyn. Mäselen, oblystyq derbes zeinetkerdıŋ ol uaqytta zeinetaqysy 132 som boldy. Al respublikalyq därejedegı zeinetker odan 15 som artyq alatyn. Iаǧni ol 147-150 som alyp jürdı. Elımız täuelsızdık alǧaly būl jüie joiyldy. Bertın kele, 1998 jyldan bastap jaŋa zeinetaqy taǧaiyndau jüiesı engızıldı, – dedı vedomstvo qyzmetkerı.
Chili ülgısı taŋdaldy
Qazaqstandyq būl jinaqtauşy zeinetaqy töleu jüiesınıŋ täjıribesı Chilidıŋ ülgısınde alyndy. Sol kezde ol dünie jüzındegı eŋ aldyŋǧy qatarly zeinetaqy jüiesı bolatyn. Ärine, elımız älemdegı basqa da memleketterdıŋ nūsqalaryn zerttep, zerdelei kelıp, qarjy jaǧynan tūraqtysy osy 10 paiyzdyq aqşa audaru ekenıne köz jetkızdı.
Halyqaralyq eŋbektı ūiymdastyru ūiymynyŋ (HEŪ) mälımetı boiynşa zeinetaqy töleu adam zeinetke şyqqanşa alǧan eŋbekaqysynyŋ 40 paiyzynan aspauy qajet. Sonymen qatar halyqaralyq sarapşylardyŋ pıkırınşe de eŋ tūraqty ärı özın-özı däleldegenı memleket, jūmys beruşı jäne jūmyskerdıŋ özı qatysatyn jüie dep sanalyp keledı.
Elımızde yntymaqty, mındettı jäne erıktı – üş deŋgeilı zeinetaqy jüiesı jūmys ısteidı. Sonymen qatar memlekettık biudjetten barlyq azamattarǧa bazalyq zeinetaqy tölenedı. Al yntymaqty zeinetaqy 1998 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiın 6 aidan kem emes eŋbek ötılı bar adamdarǧa tiesılı bolsa, jinaqtauşy qordan tölenetın aqşa azamattardyŋ jinalǧan jarnalary men investisiialyq tabysyna bailanysty bolady.
Mäselen, otyz jyl bastyqtyŋ jürgızuşısı bolǧan adam men otyz jyl memlekettık qyzmette ıstep, eŋ soŋynda departament direktorlyǧynan zeinetke şyqqan adamnyŋ alatyn zeinetaqylary bırdei bolyp keledı
Ministrlıktegı jauapty adamdardyŋ aituynşa, qazır elımızde Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen 2030 jylǧa deiın zeinetaqy jüiesı tūjyrymdamasyn odan ärı jetıldıru maqsatynda özgerıster men tolyqtyrular engızu jūmysymen ainalysuda. Ondaǧy jaŋalyqtyŋ bırı – zeinet jasyna jetken adamǧa zeinetke şyǧudy keiınge qaldyru qūqyn beru. Al 2028 jyldan bastap bazalyq zeinetaqy töleu eŋ tömengı kepıldendırılgen zeinetaqy töleuge auysady. Būl qalai jüzege asady?
Kepıldendırılgen zeinetaqy taǧaiyndauda bazalyq zeinetaqy töleuden köp aiyrmaşylyq bolmaidy. Tek zeinetaqy kölemı ūlǧaiady. Bügınde eŋ az bazalyq zeinetaqy künkörıs deŋgeiınıŋ 54 paiyzyna teŋ. Ol kımnıŋ 1998 jylǧa deiın zeinetaqy jüiesıne qatysty eŋbek ötılı 10 jyldan kem bolmasa, sol qalpynda tölenedı. Odan ärı on jylǧa jyl saiyn ekı paiyzdan qosylyp otyrady. Eŋbek ötılı 33 jyl jäne odan köp bolsa, künkörıs deŋgeiınıŋ 100 paiyzy tölenedı.
Sonymen, atalǧan özgerısterde eŋ az kepıldı zeinetaqy kündık künkörıs deŋgeiınıŋ 70 paiyzyna teŋ bolady. Sonymen qatar eŋ az eŋbek ötılın 10 jyldan 5 jylǧa azaitu josparlanuda.
Qazır eŋ joǧary zeinetaqy alu üşın 33 jyl eŋbek ötılıŋız bolu kerek. Odan ärı eŋbek ötılıŋız bolsa da zeinetaqyny ösıru mümkın emes. Sondyqtan jaŋa tūjyrymdamada joǧary şekteudı alyp tastau ūsynylyp otyr. Ol degen söz būdan ärı joǧary eŋbek ötılıŋız bolsa, eŋ joǧary zeinetaqy alasyz. Sonymen qatar eŋbek ötılıŋızdı zeinetke şyqpai, jūmys ıstei berıp te ūlǧaitu mümkındıgı bar. Būl jaŋalyq qazaqstandyqtardyŋ zeinet jasyna jetse de, zeinetke şyqpai jūmys ıstei beruıne mümkındık beredı. Neǧūrlym zeinetke şyqpai jūmys ıstei berseŋız, soǧūrlym zeinetaqyŋyz öse beredı.
«Kümıs jas» jobasy
Zeinetke jasy jaqyndaǧan adamnyŋ jūmys tabuy qiyndai tüsedı. Eluden asqan soŋ-aq köp mekemeler qanşa maman bolsa da türlı syltau aityp, ol adamdy ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa salady. Jūmysqa almaidy. Statistika boiynşa qazır elımızdegı elu men alpys jas aralyǧyndaǧy jūmysqa qabılettı adamdardyŋ bes paiyzynyŋ tūraqty jūmysy joq körınedı. Mıne, osyny eskergen Ükımet «Kümıs jas» jobasyn äzırlep, jüzege asyrmaq. Būl ne joba? Onyŋ qandai paidasy men mümkındıgı bar? Käsıpkerlıktı damytu ūlttyq jobasy aiasynda 2021-2025 jyldary jüzege asyrylǧaly otyrǧan atalǧan qūjatty ötken jyly Qaraǧandy oblysy täjıribe jüzınde baiqap, köpşılıktıŋ köŋılınen şyqqan soŋ endı elımızdıŋ barlyq aimaqtaryna qoldanu josparlanyp otyr.
Mäsele mynada: eger adam zeinetke şyǧuyna bes-alty jyl qalǧanda jūmysynan aiyrylyp qalsa, ony jūmys beruşıler qaitadan jūmysqa alu üşın memleket sol äleuettı jūmys beruşılerdı qoldap, jaŋaǧy adamnyŋ jarty eŋbekaqysyn tölep otyrady. Ekınşı sözben aitqanda, jūmysqa ornalasqannan keiın sol adamnyŋ eŋbekaqysynyŋ jartysy memlekettık biudjetten tölenedı. Mūndai jaǧdaida jūmys beruşıge mındettı äleumettık audarymdar, salyq tölemı, paidalanylmaǧan eŋbek demalysy men bank qyzmetterın eseptei otyryp, 30 AEK-ten artyq emes (2022 jyly ol 91890 teŋge) kölemde subsidiia berıledı.
Qazır sol «Kümıs jas» jobasy boiynşa ūiymdastyru jūmystary men qarjylandyrudy retteitın normativtık qūqyqtyq aktıler äzırlenude. Jobanyŋ merzımı – bır jyl. Bır jyldan keiın jūmys beruşı zeinet jasyna jaqyndaǧan adamdy zeinetke şyqqanşa tūraqty jūmysqa ornalastyruy qajet.
Joba jyl saiyn tek bes myŋ adamdy qamtityndyǧy aityldy. Qazır memlekette de subsidiia beruge aqşa az ekendıgı baiqalady. Sondyqtan zeinetaqy jasyna jaqyndaǧan barlyq adamdy bırdei jūmysqa ornalastyruǧa mümkındıktıŋ joǧy tüsınıktı. Alaida Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgındegıler būl jobanyŋ käsıpkerler üşın tiımdı ekenın alǧa tartady. Qazır qai-qai jerde de täjıribelı jūmyskerlerge zäru. Onyŋ üstıne jyldar boiy jūmys taba almai üide otyryp qalǧan adam özıne tapsyrylǧan jūmysty asqan jauapkerşılıkpen atqarary sözsız. Mūndai täjıribe şetelde köp jyldan berı qoldanylatyny belgılı.
P.S: Zeinetke şyǧudy keiınge qaldyru mäselesınde zeinetkerde taŋdau bola ma, onyŋ büge-şıgesı, ıske asyru tetıgı qandai, älı naqty anyqtala qoiǧan joq. Alaida boiynan küş-qairaty taimaǧan zeinet jasyna jetken adamdar bügınnıŋ özınde eŋbek etıp, zeinetaqysymen qosa eŋbekaqysyn da alyp jür. Ras, täjıribelı qyzmetker jūmys beruşıler üşın de qajet. Būl zeinetkerdıŋ özı üşın de tiımdı. Mümkın memleket osy jaǧyn oilap, olarǧa taŋdau qūqyn berer.
