Jambyl ARTYQBAEV, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor: TARİHŞY ZERTTEUŞI AZ, TARİHŞY FUNKSİONER KÖP

Keŋsesı «Bäiterektıŋ» saiasynda ornalasqan bızdıŋ basylymda būryn «Bäiterek tübındegı basqosu» degen aidar bolyp edı. Osy aidardy qaita jaŋǧyrtu maqsatynda bız bügın belgılı tarihşy-etnograf Jambyl Artyqbaevty redak­siiaǧa şaqyryp, alqa-qotan äŋgıme qūrdyq. Ūlt tarihyndaǧy keibır qatparly syrlarǧa boiladyq. Aitpaqşy, belgılı ǧalym bügın asqaraly alpys jasqa tolyp otyr. Eŋbekqor aǧamyzdy aituly mereitoiymen qūttyqtap, ūzaq ǧūmyr tıleimız!

T. Tıleubai: – Elbasynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty maqalasynda atqa mınu mädenietı men jylqy şaruaşylyǧy jer jüzıne Ūly daladan taraǧany turaly aitylady. Adamzat örkenietıne qosqan babalarymyzdyŋ ülesı turaly ne deisız?

J. Artyqbaev: – Būl jerde qazırgı Soltüstık Qazaqstan oblysynda ornalasqan Botai qonysy turaly aitu qajet. Būl qonysty körnektı arheolog Viktor Zaibert 1980 jyly aşyp, 100 myŋnan asa jylqynyŋ süiegın tapty. Jäne būl jerdıŋ 600 jyldai qonys bolǧany anyqtaldy. Köp zertteu jūmystary jürgızıldı. Bıraq ol jylqynyŋ qolǧa üiretılgendıgın däleldei almady. Öitkenı bızdıŋ arheologiia ǧylymy tehnologiia jaǧynan bıraz artta qalǧan edı. Däl osy jyldary men de köşpelı däuırı turaly zerttep jürgen edım. Botai qonysynan tabylǧan jylqynyŋ sü­iekterı qolǧa üiretılgen jylqylar dep jazǧanymda arheologtardyŋ ışınen maǧan qarsy şyqqandar boldy. Aldymen üzeŋgı bolu kerek degen pıkırler aityldy. Özım, bala künımnen jylqyǧa jaqyn bolyp östım. Bız jaidaq atqa mıngende şylbyrdyŋ ekı ūşyn tüiıp, üzeŋgı jasap alatynbyz. Äsırese, äkem marqūm üzeŋgıge qatty män beretın. Bız üzeŋgını tartpadan tömen salamyz. Äkem ony ünemı joǧary köterıp qoiady. Ony keiın tüsındım. Atqa mınıp dūrys jürudıŋ alǧy şarty üzeŋgı sanalady. At üstınde qaru qoldanuda üzeŋgınıŋ atqarar rölı zor. Sondyqtan üzeŋgını şylbyrdan nemese qaiystan da jasai beredı. Keibır ǧalymdar aldymen jylqyny arbaǧa jegıp, sodan keiın mınıske üirettı degen ūşqary pıkırler aitty. Būl da jalaŋ ideia. Aldymen atty adam mınıp üiretedı. Qaitesız, osyndai adamdar tarihpen ainalysty. Sonymen Zaibert elımız egemendık alǧannan keiın Botai qonysynan tabylǧan jylqynyŋ süiekterın zertteuge aǧylşynnyŋ ǧalymdaryn şaqyrdy. Olar bar tehnologiiamen kelıp, aldymen jylqynyŋ tısın qarap, auyzdyq salynǧanyn anyqtady. Jäne süiek­pen bırge şyqqan ydys-­aiaqty zerttep, qymyz äzırlengenın däleldedı. Söitıp, Zaibert ekeumızdıŋ közımız aşyldy. Qazır bız­dıŋ köp tarihşylar qazaqtyŋ baiyrǧy ömırınen qol üzıp qalǧan. Tarihty zertteu üşın etnograf bolu qajet. Negızınen, qazaq tarihyn qazaq etnografiiasyn bılmei jasai almaisyz.

Q. Üsemhan: – Soŋǧy jyldary tarihymyz belgılı därejede zertteldı. Bıraq qazır «qazaq degen halyq bälenşe ǧasyrda qalyptasty» degen nemese basqa da qisynǧa kelmeitın ūǧymdar paida boldy. Sız būǧan ne deisız?

J. Artyqbaev: – Qazır tarihymyz­dy zertteu barysynda türlı terminderdı qoldanatyn ǧalymdar bar ekenı ras. Tıptı, «arǧy qazaq» dep jazatyndar da kezdesedı. Mūny, belgılı därejede batystyq terminge elıkteu nemese sony tärjımalau dep tüsınuge bolady. Jalpy, qazaq sözı köne däuırden berı qoldanystaǧy söz. Memleket esebınde XV ǧasyr­da qalyptasqanymen, oǧan deiın de «qazaq» sözı qoldanyldy. Qazaq sözınıŋ etimologiiasynda on-şaqty joramal bar. Men de bır joramal jasadym. Būqar jyrau ja­iynda kıtap jazdym. Sol babamyzdyŋ öleŋderınıŋ ışınde «Aşulanba, Abylai, aşulansaŋ Abylai, Köterermın körermın, Köterıp qazǧa salarmyn» deidı. Osyndaǧy jyraudyŋ ait­qan «qazy» ne söz eken dep oiǧa qalyp, ızdendım. Söitsem, būl köne zamandarda el basşylary men batyrlardyŋ keŋesı degen maǧynada qoldanylǧan. Būl söz Kavkazdaǧy karaşai, bolgar, tıptı, ündı europalyqtardyŋ epostarynda da kezdesedı. Erte kezde būl Euraziialyq ­saiasi instituttardyŋ bırı bolǧan. Iаǧni, elge qatysty maŋyzdy şeşımderdı qazy jasaǧan. Menıŋ joramalymşa, qazaq atauy sodan şyǧatyn sekıldı.

Al termin mäselesıne kelsek, onyŋ bärı tübınde retteledı dep oilaimyn. Tarih ǧylymy damyǧan jerde terminder men sözdıkter jasalady. Onda basy artyq sözder alynyp, naqty ūǧymy bar dünieler saqtalady. Öitkenı termin – zertteuşı üşın qūral. Naqty ūǧymy bar termin qūraldyŋ qyzmetın atqarady. Bızde terminge bailanysty dau bolatyn bolsa, tarih ǧylymy jü­ielı jūmys jürgıze almai otyr degen söz.

A. Esenjol: – Sız XVIII ǧasyrdyŋ tarihyn bıraz zerttedıŋız. Sol ǧasyrda ömır sürgen Äbılhaiyr hannyŋ tūlǧasyna toqtalasyz ba?

J. Artyqbaev: – Jaqsy. XVIII ǧasyrdy zerttegen kezde Äbılhaiyr hannyŋ tūlǧasyn aşu kerek boldy. Mäselen, Abylai han – el arasynda joǧary baǧalanǧan tūlǧanyŋ bırı. Auyz ädebietınde onyŋ tūlǧalyq beinesın Būqar, Ümbetei jyraular biıkke köterdı. Al Äbılhaiyr­ǧa dūrys baǧa berılmedı. Al men Äbılhaiyrdy oŋ baǧalaimyn. Nege deseŋız, Äbılhaiyrdyŋ jasaǧany qoǧamǧa kerektı şarua boldy. Qazaq müddesı sony talap ettı. XVIII ǧasyr­dyŋ basyna deiın bızdıŋ negızgı ekonomikalyq bazamyz, oŋtüstık öŋırdegı jäne Syr boiyndaǧy qalalar edı. Urbanizasiialyq ortalyqtar men sauda-sattyq oryndary sol jerde jürdı. XV ǧasyrdan bastap, sauda joldary qūrlyqtan mūhit joldaryna köştı. Sodan daǧdarys bastaldy. Äsırese, Euraziia aimaǧynda qūrlyqtyq daǧdarys beleŋ aldy. Jıbek jolynyŋ da saudasy jürmedı. Qūrlyqtaǧy şaharlar bırınen keiın bırı qūlady. Eŋ soŋǧy qala XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda küiredı. Ol: Otyrar şahary edı. Qasym han zamanynda Syǧanaq qalasynda bır künde bazarda 500 tüie soiady dep jazylǧan. Sodan bır japyraq et qalmaidy eken. Şaharlardyŋ küireuı – ülken tragediiaǧa ainaldy. Sol ǧasyrda qazaq özınıŋ ışkı mūqtajyn öteu üşın jylyna 2 million qoi, 200 myŋ jylqy satatyn. Būǧan deiın barlyq qajettılıktı sol şaharlardan satyp alyp otyrdy. Endı ol qalalar joq. Halyq ne ısterın bılmedı. Osy saudany igerıp äketetın şahar kerek boldy. Basqa ärıptestık ızdeu kerek. Ony soltüstıktegı Reseiden tapty. Basqa amal bolmady. Äbılhaiyr qosylu turaly äŋgımenı bastamas būryn sauda-sattyqpen Ufa men Qazanǧa bardy. Sonyŋ artynan saiasat jürdı.

D. Asauov: – Äbılhaiyrǧa kışı jüzdıŋ bilerı Reseimen äskeri odaq qūraiyq dedı. Bıraq Äbılhaiyr han patşaǧa qol astyna kıremız degen hat jazdy. Osy aralyqta nege mūndai şeşım boldy?

J. Artyqbaev: – Äbılhaiyrdyŋ 1726 jyly patşaǧa jazǧan hattarynda Qalmaq pen Başqūrttyŋ bızge degen qarym-qatynasyn retteuge kömektesıŋız dep aitady. Öitkenı būlar qazaqtardyŋ keruenın tonap, saudaǧa kedergı keltırıp otyrǧan.Bıraq orys­tar ony retteudıŋ jolyn taba almady. Sodan keiın olarǧa qazaqty bodandyqqa alu kerek boldy. Osy kezeŋde reseilık imperiialyq saiasat qalyptasa bastaǧan edı. Resei sau­da qarym-qatynasyn jasaǧannan görı bodandyqty dūrys kördı. 1722 jyly bırınşı Petr qaitken künde de qazaq dalasyn bodandyqqa alu üşın bır japyraq qaǧaz kerek dedı. Sodan soŋ ǧana şekara men sauda mäselesın şeşudı oilastyrdy. Sol kezde qazaqqa Tevkelevtı jıberedı. Būl kısınıŋ tegı qazaq handarynan taraǧan. Ataqty Oraz Mūhammed hannyŋ ūrpaǧy. Mūnyŋ bärı oilastyrylǧan saiasat. Negızınen, Tevkelev qazaq tılınde jaqsy söilegen. Kelısımde onyŋ şeşendıgı, tıldılıgı erekşe röl atqarǧan. Äbılhaiyr hannyŋ äielı Bopai hanymnyŋ jazǧan hatynda ony «qainaǧa» dep ataǧan. Ony hanym töre bolǧannan keiın ǧana aityp otyr.

Q. Üsemhan: – Halqymyz Altaidy erekşe pır tūtady. Jalpy, Altaidyŋ tek qazaqtyŋ qolynda tūrǧan kezı boldy ma?

J. Artyqbaev: – Jalpy, bızdıŋ qazaq jerınıŋ köp bölıgı kielı sanalady. Atalarymyz ony köneden folklorǧa engızıp, baǧasyn ädemılep berıp qoiǧan. Mūnyŋ eŋ eskı varianty – Qozy Körpeş – Baian sūlu eposy. Būl epos ǧūn däuırınde şyqqan.

Bızdegı Qozy Körpeş-­Baian sūlu jäne Dombauyl kesenelerı ǧūn däuırınen kele jatqan eskertkışter. Būlardy sol zamandaǧy qūbylastardyŋ körınısı dep aituǧa bolady. Al Altai tūtas bızdıŋ babalarymyz­ǧa qaraǧan. Qazırde Altaidyŋ tört jaǧynda qazaq otyr. Altai – ǧūndardyŋ saiasi ortalyqtarynyŋ bırı boldy. Bügınde köne es­kertkışter sol Altaidyŋ maŋaiynan tabylyp jatyr.

Halqymyzdyŋ Syr men Edıl-Jaiyqqa da mahabbaty küştı. Ūly dalanyŋ tarihi ortalyǧy Ūlytau men Türkıstannyŋ arasynda bolǧan. Būl derektı Raşid-ad-din de de aitady. Alaşa han zamanynan sonda ösıp kele jatyr deidı.

Alaşa degen söz, būl jylqy degen maǧynany bıldıredı. Mäselen, älı künge deiın tatarlar, başqūrttar, şu­vaştar jylqyny alaşa deidı. Atamyz Alaş degende bız – köne däuırden jyl­qyşy elı bolǧanbyz.

D. Asauov: – Raşid-ad-din moŋǧoldardy türkter dep aitady. Būl Şyŋǧys hanǧa da qatys­ty deimın. Şyŋǧys hannyŋ özı esımınen bastap, qasyndaǧy serıkterı de qazaq bolǧan sekıldı. Bız Şyŋǧys hannyŋ tegın kım dep tanimyz?

J. Artyqbaev: – Raşid-ad-din «Jami­ǧat-­at – Tauarih» atty eŋ­­begınde «Moŋǧol degen türktıŋ bır būtaǧy» dep jazady. Osyny bırneşe ret qaitalaidy. «Keiın Şyŋǧyshan küşeigende türktıŋ bırazy moŋǧol bolyp kettı. Äitpese, būlar türktıŋ ūrpaǧy edı» dep aitady. Türk tarihy – tym köne tarih. Būl Euraziia halyqtarynyŋ tüp bastauynda tūrǧan tarih. Äbılǧazy bahadür hannyŋ şejıresınde slaviandardyŋ özın türkterden taratady. Sondyqtan da türkterdıŋ tarihyn eŋ köne tarih dep aitqan jön. Būl baǧytta bız batyl ärı keşendı jūmys ısteuımız kerek.

A. Qaljanov: – Taiau­da Abylai han turaly eŋbegıŋız jaryq kördı. Bahadür babamyz turaly bıraz zertteu jazyldy. Hannyŋ taǧy qandai qyr­lary aşylmai qaldy dep oilaisyz?

J. Artyqbaev: – Abylai han turaly qazaqşa da orysşa jazyp jürmın. 2015 jyly babamyzdyŋ 350 jyldyǧy qarsaŋynda būl jinaqty şyǧaram oilaǧam. Bıraq sätı tüspedı. Kıtap orys tılınde basyldy Endı qazaqşasyn şyǧarudy oilastyryp otyrmyn.

Men būl eŋbegımde Abylaidy qazaqty jaŋǧyrtuşy retınde körsettım. Negızgı ūstanymym da sol boldy. Sosyn qazaq memleketınıŋ qūndylyqtary men instituttaryn körsetuge tyrystym. Äŋgıme Oraz atalyqtyŋ Abylaidy Horezmnen, Ür­genışten alyp qaşyp, Türkıstanǧa äkele jatqan jerınen bastalady. 1724 jyly Türkıstan qalmaq bilıgıne ötıp ketken. Sodan atalyq hanzadanyŋ qauıpsızdıgın oilap, ony törelerdıŋ qolyna emes, Töle bige aparyp tapsyrady. Būl jinaq jaqsy oqylady dep oilaimyn. «JZL» formatynda jeŋıl jazyldy. Körkemdıkpen ǧylymi dünienı sabaqtas­tyryp otyrdym. Abylai hannyŋ aşylmaǧan qyrlary älı de bar. Ol jaiynda bolaşaqta toqtalsam deimın.

D. Asauov: – Tarihymyzdaǧy bilerdı sailau demokratiiasy – basqa elde joq sailau dep aituǧa bolady. Osy dünienı qazırgı zamanǧa yŋǧailap, jaŋǧyrtuǧa bola ma?

J. Artyqbaev: – Qazaqta būryn dästürlı türde bilerdı sailau degen bolǧan. Oǧan ortadan top jaryp, suyrylyp şyqqan azamattar qatysqan. Qazaq tırşılıgı meritokratiiaǧa beiım. Auzy dualy, tegı myqty adamdar sailauda jeŋıske jetken. Halyq sodan keiın ony bi esebınde moiyndaǧan. Mysaly, Abaidy eşkım jasynda bi sanaǧan joq. Bıraq oǧan täribesı, ortasy äser etıp, özı de soǧan laiyqty qimyl jasady. Sondyqtan el Abaiǧa jügınıp otyrdy. Negızı, halqymyz meritokratiialyq qaǧidamen ömır sürdı. Bügınde osy prinsiptı qazaq qoǧamyna engızse artyq bolmaidy. Är adam öz qabıletımen köterıluı qajet. Qazır bılımdı jastarǧa öz qabıletımen köterıluge mümkındıktıŋ bärı şekteldı.

A. Esenjol: – Sız bügıngı elordanyŋ tarihy turaly da kölemdı jazyp jürsız. Osyǧan toqtalyp ötesız be?

J. Artyqbaev: – Men astananyŋ ǧana emes, onyŋ töŋıregındegı auyldardyŋ tarihyn zerttep, jazyp jürmın. Būl tarapta jaŋadan qosylǧan bıraz dünie­ler jinaqtaldy. Ötken jyly «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ «Saköraldy Qazaqstan» baǧytymen Atbasarǧa saparǧa şyqtyq. Sonda baiqaǧanym jol boiyndaǧy auyldardyŋ bärınıŋ orysşa ataulary özgermegen. Jergılıktı jūrttyŋ özı onyŋ qazaqşa atauyn bılmeidı. Kezınde patşa zamanynda qaraşekpendıler kelgende atamekenınde otyrǧan qazaqtardy bır quady. Keŋes odaǧy tūsynda būl auyldar Karlagtyŋ nüktelerı bolǧannan keiın jergılıktı jūrtty ekınşı ret quady. Sodan qazaq būl jerden qol üzıp ketken.

Keiın Patşa zamanyndaǧy kartany qarasam, bärı de taiǧa taŋba basqandai jazylyp tūr. Aitalyq, Semonovka – Qaramendı, Pokrovka – Aqmeşıt, Maksimovka – Barmaq batyr dep atalǧan.

Aldymen Qaramendı turaly derektı ızdedım. Halqymyzda Qaramendı degen batyr da, bi de köp. Bıraq bärınıŋ jerlengen jerı anyqtalǧan. Endı būl adam qaidan şyqqan dep oiladym. Söitsem, qyzai Qaramendı batyr eken. Aqtaban şūbyryndydan keiın Qyzailar Arqada jürgen. Sodan olar Abylai zamanynda Şyǧysqa qarai köşedı. Keibır derekterde, şyǧysqa qarai köşken eldıŋ aldynda Qyzai jürıp edı deidı. Al Qaramendı batyr Arqada qaitys bolǧan. 1922 jyly Aqmolanyŋ adamdary bas qosyp, Qarmendı batyrdyŋ basyna mal soiyp, as beredı. Sonda «Bolşoi bazar» köşesın Kenesary-Nauryzbaiǧa beremız degen şeşım qabyldaidy. Sosyn Kenesarynyŋ qaitys bolǧan sarbazdaryna köktas ornatyp, dūǧa baǧyştaidy. Keiın keŋes ökımetı küşeigende Kenesary – Nauryzbaidy alyp tastap, Karl Markske berdı. Azattyq alǧannan keiın būl köşe qaitadan Kenesary ataldy. Qaramendı batyr äruaqty kısı eken. Qazır Semonovka auyly Qaramendı batyr esımımen atalady.

T. Tıleubai: – Ötken joly Qyzyljarǧa bar­ǧanda Qojabergen jyrau­dyŋ eŋselı eskertkışın körıp, riza boldym. Bız­dıŋ elordadaǧy Kenesary hannyŋ eskertkışı de körgen adamǧa ruh syilady. Al basqalary köŋılımnen şyǧa qoimaidy. Tarih­şy ǧalym retınde elımızdegı eskertkışter turaly ne aitasyz?

J. Artyqbaev: – Eŋ bas­tysy, eskertkıştıŋ ja­ra­symdylyǧy men üilesım­dılıgıne maŋyz bergen jön. Mäsele, eskertkıştıŋ mänı biıktıgınde emes, sol qoiylǧan orynǧa ainalasy­men üilesıp tūrǧany dūrys. Būl jerde arhitektorlar, dizainerler, müsınşıler bırıgıp jūmys ıstep, şeşım şyǧaru qajet. Mysaly, Qoja Ahmet Iаssaui babamyzdyŋ kese­ne­sın alaiyq. Būl Ämır Temır kezınde jasaldy. Sol zamanda Iаssaui kesenesınen biık qūrylys bolmasyn degen tärtıp bolǧan. Būl tärtıp bertınge deiın saqtalyp keldı. Bıraq bız ony keiıngı jyldary būzdyq.

A. Esenjol: – Kezınde tarihşylar arasynda Manaş Qozybaevtyŋ bedelı zor boldy. Qazır tarihşylar arasynda osyndai auzy dualy tūlǧalar bar ma?

J. Artyqbaev: – Jalpy, elımızde käsıbi tarihşy maman onşa köp emes. Tarihtyŋ auyr beinetın tartqan adam az. Tarihşylar arasynda arnaiy bır kezeŋdı zerttep, arhivte otyryp, qara jūmysty ıstemegender de kezdesedı. Qazır är türlı jolmen tarihşy atanuǧa bolady. Bızdıŋ halqymyz aŋqau, sengış. Negızınde, Manaş Qozybaev ta partiia institutyn basqardy. Mäkeŋ özı tektes tarihşylardy daiyndap şyǧardy. Sol bızge ülken problema bolyp tūr. Şyndyǧyn aitqanda, bızde tarihşy zertteuşı az, tarihşy funksioner köp.

A. Uaisova: – Halqymyz «alpysty – taltüs» dep aitqan. Sız de osy mereilı jasqa ülken jetıstıkpen jetıp otyrsyz. Oiyŋyzda ıske assa degen armanyŋyz bar ma?

J. Artyqbaev: – Raq­met! Mereitoiyma qūr-qol kelıp otyrǧan joqpyn. Biyl tört tomdyq jinaǧym jaryq kördı. Onyŋ ışındegı bır tom Sankt-Peterburgten şyqty. Mäskeu­den Abylai han, Būqar jyrau turaly kıtaptarym basyldy. Kezınde iakutter turaly da bıraz maqala jazǧan edım. Solar osy dünielerdı qūrastyryp, bır jinaq şyǧaryp beremız dep otyr. Qalmaqtar da osyndai ūsynys aitty. Türkiiadan da bır kıtabym jaryq körmek. Qysqasy, jazǧandarym jerde qalyp jatqan joq.

«Armansyz adam – qanatsyz qūspen teŋ» deidı ǧoi. Sol sekıldı menıŋ de armanym bar. Ūltynyŋ azattyǧy üşın basyn bäigege tıkken Kenesary han turaly bügıngı uaqytpen sabaqtastyryp körkem film tüsırse dep oilaimyn. Bastysy, el aman, jūrt tynyş bolsyn!