Keşe Mäjılıste «Memlekettık tıldıŋ latyn grafikasyndaǧy älıpbiınıŋ bıryŋǧai standartyn engızu mäselelerı turaly» parlamenttık tyŋdau öttı. Jiynda Şaisūltan Şaiaxmetov atyndaǧy tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ direktory Erbol Tıleşov latyn älıpbiınıŋ bıryŋǧai nūsqasyn tanystyrdy.
Eŋ aldymen Mäjılıs Töraǧasy Nūrlan Nyǧmatulin bızdıŋ ūlttyq sana-sezım, ruhani damu, örkendeu jolymyz – osynyŋ barlyǧy qazaq tılınıŋ jaŋa älıpbiın jasaudan bastalatynyn aitty.
«Sebebı, Elbasy Nūrsūltan Äbışūly aitqandai, qazaq tılı – ol bızdıŋ ruhani negızımız. Osy jolda tıldıŋ halyqaralyq märtebesın köteru – bızdıŋ älemdık örkenietke jetuımızdıŋ basty kepılı. Sonymen bırge, jaŋa älıpbi – bükıl älem qazaqtaryn bırıktıretın öte maŋyzdy faktor. Tıl jäne jaŋa älıpbi mäselesınde qatelıkke jol beruge bolmaidy» deidı ol. Jiyn barysynda halyq qalaulylary men belgılı saiasatkerler, ziialy qauym ökılderı, ǧalymdar, sarapşylar men tıl mamandary, qoǧamdyq ūiym müşelerı jaŋa älıpbidıŋ jobasyn äzırlegen mamandardyŋ eŋbekterımen tanysty.
Ǧylymi qaǧidalar eskerıldı
Parlament otyrysynda latyn älıpbiınıŋ bıryŋǧai nūsqasyn tanystyrǧan Erbol Tıleşov atalmyş mäselede ǧylymi qaǧidalar basşylyqqa alynǧanyn jetkızdı. Onyŋ aituynşa, latyn grafikasyna negızdelgen jaŋa qazaq älıpbiın jasauda «bır ärıp – bır dybys», «bır ärıp – ekı dybys» jäne «bır dybys» qaǧidasy qoldanylady. 25 taŋbaly älıpbige qosymşa qazaq tılınıŋ dybystyq jüiesın tolyǧymen qamtu üşın 8 dybysty taŋbalaityn 8 degrafta ūsynylǧan. Nūsqany daiyndau boiynşa ärtürlı sala mamandarynan, mekemelerden köptegen ūsynystar kelıp tüsken. Ortalyq direktory memlekettık tıldıŋ bıryŋǧai standartty älıpbiınıŋ nūsqasyn taŋdauda eŋ aldymen ǧylymi qaǧidalar negızge alynǧanyn, sonyŋ nätijesınde qazaq tılınıŋ dybystyq jüiesıne, jalpy älıpbi tüzudıŋ teoriiasy men täjıribesıne qūrylǧan nūsqa taŋdap alynypty.
«Jaŋa älıpbi qabyldau, bır taŋbalardy ekınşı taŋbalarmen ǧana auystyru emes, ol – būrynǧy älıpbilerde jıberılgen emlege qatysty jaŋsaq jazudy dūrystau. Osy rette kelgende, älıpbi jasau jäne ony engızumen bırge jaŋa jazu erejelerı de qabyldanuy tiıs. Jaŋa älıpbi nūsqasy negızınde Ş.Şaiahmetov atyndaǧy respublikalyq ortalyq qyzmetkerlerı jäne syrttan şaqyrylǧan azamattar arasynda bırneşe ret aprobasiia jürgızıldı. Oǧan qatysuşylardyŋ köpşılıgı osy nūsqaǧa qoldau bıldırdı» deidı Erbol Tıleşov.
Sonymen, jaŋa nūsqada «ä» dybysy «ae», «ö» – «oe», «ü» – «ue» dep taŋbalanǧan. Mysaly, «älem» – «aelem», «örken» – «oerken», «ükımet» – «uekimet» bolmaq.
«Mūndaǧy airyqşa tūrǧan dybys – «ŋ». Ol qazaq tılıne tän dybys, basqa tılderde de bar. Bız ony «ng» degrafymen berdık. Osyndai degrafpen beru aǧylşyn tılınde de, basqa bırneşe dybystarda kezdesedı. Ony qabyldau da oŋai bolady. Būdan bölek, «ǧ» – «gh», «ch» – «ch», «ş» – «sh» jäne «j» -«zh» bolyp belgılenedı. Al «s», «v», «f» siiaqty qazaq tılınıŋ dybystyq jüiesınde joq dybystardy müldem alyp tastau turaly ūsynys bolǧan. Tura osyndai mäsele 1920 jyldary älıpbi taqyryby köterılgende aitylǧan bolatyn. Jat dybystardy kırgızemız be, joq pa, osy mäsele qaraldy. Axmet Baitūrsynūlynyŋ älıpbige qatysty eŋbekterın mūqiiat oqysaq, bız Alaş ziialylarynyŋ keibır kırme dybystardyŋ qazaq älıpbiınen oryn aluyn jaqtaǧanyn da köremız. Mysaly, bılımpazdar sezınde Axmet Baitūrsynūly qazaq tılınıŋ saqtaluyna az da bolsa aqysy bar «h» dybysy jaiynda aitqan bolatyn. Öitkenı «h» dybysymen aitylatyn qazaqtyŋ öz tılınde az da bolsa sözder bar deidı. Iаǧni, Axaŋ bastaǧan ziialylar eger sözdık qorymyzda olardyŋ ornyqqan belgılı bır sözdık qory bolsa, ondai dybysty saqtau qajet dep sanaidy. Bız de osy qaǧidaǧa kelısıp otyrmyz. Sondyqtan jaŋa älıpbi nūsqasynda osyndai dybystarǧa oryn berdık» deidı Erbol Tıleşov.
Asyqpaǧan jaqsy, keşıkpegen odan da jaqsy…
Latynǧa köşu mäselesı nebır kezeŋderdı bastan keşkenı belgılı. Osy uaqytqa deiın ekı myŋnan astam maqalalar jariialanypty. Memlekettık komissiianyŋ qūrylǧanyna da bıraz uaqyt öttı. Osy rette Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Sauytbek Abdrahmanov latynǧa köşu bügınde basy aşyq mäsele ekenın aitty. «Ärine, asyqpauymyz kerek. Bıraq asyqpaǧan jaqsy, keşıkpegen odan da jaqsy. Taǧy da aitamyz, qazaq jazuyn latyn jazuyna köşıru qajet pe, qajet emes pe degen mäselenıŋ basy aşyq. Senımmen aitamyz. Adam qatelesuı mümkın, qoǧam qatelesuı mümkın, tıptı zaman da qatelesuı mümkın. Bıraq, uaqyt qatelespeidı. Uaqyttan ötken danyşpan bolmaidy. Uaqyt būl mäselede özınıŋ sözın aityp ülgerdı. Latyn jazuy uaqyttyŋ san ǧasyrlyq synaǧynan ötıp boldy. Bügıngı taŋda älemdegı halyqtyŋ 80 paiyzy osy latyn jazuyn igerıp, tanyp otyr. Älemdegı aqparattyŋ 70 paiyzy osy taŋbamen taŋbalanady. Menıŋ oiymşa, osydan artyq argument keltıru qiyn. Bylaişa aitqanda, latynǧa köşu – pragmatizm talaby. Endı bar mäsele, tüiın osyny qalai şeşemız degenge tırelıp tūr» deidı Sauytbek Abdrahmanov. Onyŋ aituynşa, latyn jazuyna auysu tek qazaq tılıne qatysty. Taza lingvistikalyq mäsele ekendıgı ap-aiqyn aitylǧandyǧy öte qūptarlyq.
«Bız özımız igerıp ülgergen, boiymyzǧa siǧyzyp ülgergen būl bailyqtan bas tartpaimyz. Jalpy, adamzattyŋ ärgı-bergı tarihynda bılgennen ziian körgen adam da joq, halyq ta bolmaidy. Bızdıŋ aldymyzda älı bıraz jyldarǧa sozylatyn, jüielı türde tabandap jürgızudı talap etetın qiyn jūmys tūr. Būl jūmysty oŋaiǧa tüsedı dep eşkım aita almaityny anyq. Äsırese, aǧa buynǧa jaŋa älıpbidıŋ qyzyǧy men şyjyǧyn da köruge tura keledı. Bıraq jastarymyzdyŋ, balalarymyzdyŋ būl ıstıŋ tek qyzyǧyn köretını kümänsız. Mäjılıs töraǧasy Elbasymyzdyŋ balalarymyzdyŋ bolaşaǧy üşın osy mäselenı qabyldauǧa tiıspız degenın oryndy keltırdı. Balalarymyzdyŋ balalary üşın, balalarymyzdyŋ balalarynyŋ balalary üşın, ūrpaqqa mäŋgılık qaldyratyn mūratymyz üşın jasalynyp jatyr. Sözımızdıŋ tüiını mynau: jazuymyzdy jaŋartyp, tılımızdı tüzetkımız kelse, sol arqyly sanamyzdy sılkındırıp, eldıgımızdı erekşelegımız kelse, būl ıske täuekel etuge tiıspız» dep tüiındedı Sauytbek Abdrahmanov.
Älıppe auystyru:NE KEDERGI?
Al Senat deputaty Darhan Käletaev būl şeşım aiaq astynan qabyldanyp jatpaǧandyǧyn alǧa tartady. «Bız būl qadamǧa Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda daiyndaldyq. Osy jyldar ışınde atalǧan mäsele äbden zertteldı, pysyqtaldy. Jalpy, kez kelgen memleket halyqtyŋ bastamasyn tabysty ıske asyru üşın saiasi, ekonomikalyq, äleumettık negızınen qoǧam tarapynan sūranys boluy tiıs. Qazırgı uaqytta memlekettık tıldı reformalauǧa negızdeme de, sūranys ta bar. Qazaqstan üşınşı jaŋǧyru aiasynda elımızdıŋ jahandyq integrasiiasyna müddelı bolyp otyr. Saiasi ekonomikalyq reformalar qolǧa alyndy. Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamasy osy reformalardyŋ zaŋdy jalǧasyna ainaldy.
Bız bügın sol maqsattyŋ bastauynda tūrmyz» dei kele bıryŋǧai standartty nūsqany halyqtyŋ qoldauyna engızıp ärı jeŋıl joldaryn qarastyrudy sūrady. Sol siiaqty halyq qalaulysy Bekbolat Tıleuhan: «Älıpbi tügılı bır bölmeden bır bölmege zatyŋyzdy auystyrsaŋyz da kädımgıdei maşaqat. Jasyratyny joq, aǧa buynǧa būl latinisanyŋ auyrlau tüsetını jasyryn emes, al jas ūrpaqqa tük emes. Jäne qajettılıkke saiasattyŋ tonyn kigızudıŋ eşqandai qajetı joq. Aşyq sana, pragmatizmmen kelgenımız dūrys dep oilaimyz. Älıppe auystyru astana auystyrǧannan qiyn emes. Älıppe auystyru josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikaǧa kılt būrylǧannan qiyn emes» dep, latyn ärpıne ötude alaŋdauşylyq bıldıruge negız joq ekenın jetkızdı.
Otyrys barysynda «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ janyndaǧy Qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtu baǧdarlamasyn ıske asyru jönındegı ūlttyq komissiianyŋ jūmys tobynyŋ ūsynystary keŋınen talqylandy. Älıpbi jobasyn äzırleuşı A.Baitūrsynov atyndaǧy tıl bılımı institutynyŋ jäne Ş.Şaiahmetov atyndaǧy tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ basşylary, joǧary oqu oryndarynyŋ rektorlary, ǧylym jäne mädeniet qairatkerlerı, ǧalymdar men sarapşylar, qoǧamdyq ūiymdar ökılderı jaŋa älıpbi turaly öz oi-pıkırlerın bıldırdı. «Qazırgı bızdıŋ orys tılınıŋ negızındegı alfavitte tılımızdegı dybystardan ärıpterımız ekı esege köp. Iаǧni būl älıpbidıŋ bızdıŋ erekşelıkterımızge säikes kelmeitını belgılı. Sondyqtan būl latyn älıpbiıne köşu emes, şyndyǧyn aitqanda latyn älıpbiımızge oralu bolady» deidı Ahmet Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ direktory Erden Qajybek.
Oquşylardy qalai oqytamyz?
Jiynda latyn älıpbiıne bailanysty oqu baǧdarlamalarynyŋ bolaşaǧyna qatysty saualdarǧa jauap berıldı.«Alfavit qabyldanatyn bolsa, jaŋa jazu ülgısın elımızdegı barlyq bılım beru ūiymdaryna engızudıŋ kestesın josparlap otyrmyz. Atalǧan sūraq boiynşa QR Prezident äkımşılıgı jäne Ükımetpen aqyldasamyz. Naqty şeşım şyǧaru üşın kestenı Ükımet otyrysynda talqylauǧa şyǧaramyz. Kadrlardy daiarlau, oqulyqtardy jasau, sözdıkter, grammatika mäselelerın mındettı türde qarastyramyz. Keiın normativtı sözdıkter, oqulyqtar ärı oqu-ädıstemelık oqulyqtardy köp tirajben şyǧaru josparlanuda. Tek daiyndyq kezeŋı aiaqtalǧannan keiın ǧana bız atalǧan prosestı, iaǧni jaŋa jazu ülgısın jappai barlyq bılım beru ūiymdaryna engıze bastaimyz» deidı QR Bılım jäne ǧylym vise-ministrı Ashat Aimaǧambetov. Onyŋ pıkırınşe, orys tılınde bılım beretın mektepterde, qazaq jäne aǧylşyn tılındegı pänderden basqa barlyq pänder kirillisa älıpbiınde ötedı. Demek latyn älıpbiıne köşu qazaq tılıne ǧana qatysty bolmaq.
Jastar ündeu jariialady
Parlament otyrysyndaǧy talqylaudan keiın Daniiar Sündetbaev bastaǧan 164 myŋ jasotandyq qazaq älıpbiınıŋ latyn qarpıne köşuın qoldaityndary jaily video-ündeu jariialady. Ündeu elımızdıŋ 16 oblysy men Almaty jäne Astana qalalaryn qamtyǧan. Jastar özderınıŋ azamattyq pozisiialaryn körsetıp qana qoimai, latyn qarpıne köşu arqyly qazaq tılınıŋ, el tarihy, ädebietı men mädenietınıŋ jaŋǧyruyna, bılım men ǧylymdaǧy betbūrysqa daiyn ekendıkterın bıldırdı.
Eske sala keteiık, Prezident Nūrsūltan Nazarbaev özınıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda 2017 jyldyŋ soŋyna deiın jaŋa grafikadaǧy älıpbidıŋ bıryŋǧai standartyn qabyldaudy, al 2018 jyly oqu ädebietterınde daiyndyqty bastau turaly mındetın qoiǧan bolatyn.
Gülmira AIMAǦANBET
