Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev Prezident lauazymyna kelgen sätten bastap-aq Qazaqstandaǧy ekonomikalyq, saiasi-äleumettık reformalar özınıŋ sabaqtastyq sipatyn saqtaityndyǧy turaly jariia ettı.
QR Prezidentı Q.K. Toqaevtyŋ Qazaqstan halqyna Joldauy elımızdıŋ saiasi-ekonomikalyq damuynda sabaqtastyq prinsipınıŋ saqtalatyndyǧynyŋ naqty dälelı. Prezident Joldauy el Parlamentınıŋ qyzmetınıŋ jaŋa mausymdyq siklyna bailanysty jariia etıldı. Joldauda eldıŋ qoǧamdyq qatynastarynyŋ negızgı salalarynyŋ jüielı reformalanuy mäselesı bırınşı orynǧa qoiylǧan. Prezident özınıŋ sailaualdy platformasynda halyqqa bergen uädelerın oryndaudyŋ naqty joldary men tetıkterın osy Joldau arqyly ıske asyrudy maqsat tūtady.
Prezident öz Joldauynda eleulı oryn alyp otyrǧan äleumettık qaişylyqtardyŋ, ışkı damudaǧy şeşılmei otyrǧan mäselelerdıŋ, teke-tıresterdıŋ eşqaisysyn bürkelemei aşyq aityp, qoǧam talqysyna salady. Barlyq
kemşılıktermen, qaişylyqtarmen tiımdı küres jürgızudıŋ eŋ oŋtaily qūraly zamanaui tiımdı memleket qūru ekendıgıne erekşe nazar audarady. Ol üşın bilıktıŋ taza boluy, onyŋ halyqqa qaltqysyz qyzmet etuı, halyqtyŋ öz elın süietın otanşyldyq qasietın tärbieleu, armiiany zaman özgerısterıne, geosaiasi qauıpterge tötep beretın därejege köteru, polisiia jūmysyn reformalau, jemqorlyqpen el bolyp küres jürgızu siiaqty taǧdyrlyq mäselelerdı jüzege asyru söz bolady.
Bızdıŋ jūmysymyz ǧylym men bılım salasyna bailanysty bolǧandyqtan Prezidenttıŋ osy baǧyt turaly aitqan oi-pıkırlerınıŋ qoǧamnyŋ ruhani salasy üşın maŋyzdylyǧyna toqtalyp ötudı jön kördık. Prezident üş tıldılık saiasatynan bas tartpai otyra qazaq tılınıŋ memlekettık statusyna sai qyzmet etuınıŋ jolyn körsetedı. Ol jol – qazaq tılın eldegı ūltaralyq qatynastar tılıne ainaldyru. Būl maqsat Qazaqstannyŋ etnodemografiialyq kelbetınıŋ özgeruıne bailanysty. Qazır el halqynyŋ 70 paiyzdan astamy qazaq halqynyŋ ökılderı. Soŋǧy 30 jyldyŋ ışınde 1 million aǧaiyn şet elderden öz Otanyna oraldy. Olar tolyqtai taza qazaq tılınde söileidı. Sondyqtan bilık te öz halqynyŋ tılıne köşuı mındet. Ükımet, ministrlıkter, mekemeler, ūiymdar, bank jüiesı barlyǧy memleket tılınde söilep, qyzmet etıp tūrǧan jaǧdaida qazaq tılı tolyqqandy ūltaralyq qatynastar tılıne ainalatyny aqiqat.
Prezident Joldaudyŋ bıraz bölıgın halyqqa ana tılımızde jetkızdı. Mūnyŋ özı memlekettık tılge bilıktıŋ betbūrys jasauynyŋ belgısı. El şeneunıkterı barşasy memlekettık tıldı bıluıne degen talaptyŋ naqty körınısı. Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty, tarih ǧylymyn qazaq tılınde söiletu jolynda kelelı jūmystar atqaruda. Biyl memlekettık tapsyrys boiynşa «Qazaqstan tarihy ensiklopediiasy» jobasyn bastadyq. Üş tomdyq eŋbektıŋ 850 bettık alǧaşqy tomy ana tılımızde jaryq kördı. Mūnda ırgelı ǧylymi jūmys būryn Qazaqstannyŋ tarih ǧylymynda bolmaǧan. Maqsat – Qazaqstan halqynyŋ zamanaui tarihy sanasyn tärbieleu.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Bılım jäne ǧylym ministrlıgı otandyq ǧylymdy damytudyŋ keşendı şaralaryn qarastyruda. Ǧylym qoǧamǧa, ekonomikaǧa, ruhani-mädeni damuǧa yqpal etetın, halyq ömırın jaqsartatyn jaŋaşyldyqtarǧa jol aşuǧa tiıstı. Tarih ǧylymy Qazaqstan halqynyŋ tarihi közqarastarynyŋ kökjiegın keŋeitedı. Osy rette Prezident ūsynǧan Altyn Orda memleketınıŋ 750 jyldyǧyn atap ötu öte maŋyzdy. Qazaq handyǧy Altyn Orda imperiiasynyŋ zaŋdy mūragerı, onyŋ jalǧasy. Iаǧni qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuy men damuy evoliusiiasyn dūrys tüsınu üşın Altyn Orda memleketınıŋ tarihyn jaqsy bıluımız auadai qajet.
Halyq qazaq tılınde söilep jürse, bilık orys tılınde öz keŋesterın, jinalystaryn ötkızıp jatsa, bilık pen halyq arasynda qalai tüsınıstık bolady?! Sondyqtan qoǧamnyŋ bırtūtastyǧyn saqtau jolynda bilık te, halyq ta, ǧylym men bılım de qazaq tılınde söilep tūruy kerek. Aqparattyq keŋıstıktıŋ qazaq tılıne köşuı täuelsız memlekettılıktı nyǧaitu joly dep esepteimız. Sondyqtan bızdıŋ institut ūjymy Prezident ūsynǧan eldegı tıl saiasatynyŋ jaŋa baǧytyn tolyq quattaidy. Qazaq tılıne qoldau körsetudı jalǧastyrudy memlekettık qauıpsızdıktıŋ basym baǧyttarynyŋ bırı.
2020 jyly Qazaqstan halqy, ūltymyzdyŋ ūstazdary äl-Farabidıŋ 1150 jyldyq, Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoilaryn atap ötedı. Ūly babalarymyzdyŋ osy mereitoilaryn ötkızu turaly memlekettık komissiianyŋ müşesı retınde Prezident ūsynysyn ıske asyrudy özımızdıŋ maŋyzdy mındetımız retınde qabyldaimyn. Adamzattyŋ bılımı men sanasynda öşpes ız qaldyrǧan ūly babalarymyzdyŋ ösietterınen dūrys sabaq alamyz ba? Mıne, eŋ basty mäsele osynda. Mysaly, äl-Farabidıŋ san-qyrly oilary arasynda «qaiyrymdy qala» turaly konsepsiiasy bar. Bız Qazaqstanda äl-Farabi köksegen «qaiyrymdy qaladai» memleket jasauǧa tiıstımız. «Qaiyrymdy qala» basşylary halyqpen bırge, onyŋ maqsaty elge qyzmet etu, eldıŋ kösegesın kögertu. Bilık ielerı özınıŋ baiuyn emes, memlekettıŋ küşeiıp, güldenuın bırınşı orynǧa qoiady. Sol arqyly halyqtyŋ qūrmetıne keneledı. Al «qaiyrymsyz qalada» bärı kerısınşe. Maqtanu, jemqorlyq, halyq qazynasyn şaşu, tamyr-tanystyq. Äl-Farabidıŋ ösietındegıdei memleket qūru arqyly bızdıŋ el bäsekege qabılettı, damyǧan elder qataryna qosyla alady. Ol üşın qosymşa taǧy da bır erekşe küş jetıspeidı. Ol küş halyqtyŋ aqyl-oiy, parasaty, jaŋaşyldyǧy. Osyndai sanadaǧy adamdardy Abai Qūnanbaev aitqan «kemel adam», «tolyq adam» konsepsiiasyn basşylyqqa ala otyryp tärbieleuge bolady. Äl-Farabi men Abaidyŋ ruhani mūralarynyŋ klassikalyq män-maǧynalary osynda. Olardyŋ oilary, ideialary ötken zamanda, bügıngı künde, bolaşaqta da maŋyzyn eş joǧaltpaidy, tozbaidy. Qazaq halqy osyndai ūly oişyldary boluymen baqytty. Ūlt olardyŋ aqylyn tyŋdap, körsetken joldarmen jürıp, jaŋa zaman talaptarymen tolyǧyp otyrsa naǧyz kemel ūltqa ainalady. Bılım, ǧylym, öner, mädeniet salalary damymai bız köşten qalyp qoiamyz. Sondyqtan Qazaqstan qoǧamyn «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn jüielı türde ıske asyru aldaǧy jyldarda da kün tärtıbınen tüspek emes. Ūly oişyl Abai aitqandai, qoǧamda jeke adam tüzelmei tüpkılıktı jaqsylyqtar men jetıstıkter kelmeidı. Adamdy tüzeitın ne desek, olar: jasampaz eŋbek, bılım, mamandyq, tärbie, adamgerşılık ruh pen ädılettılık.
Abai men äl-Farabi şyǧarmalaryndaǧy osyndai qaǧidattylyq ideialardy halyqqa tüsındırıp, nasihattap, Qazaqstan halqynyŋ ruhani basşysynyŋ jaqsylyqqa toluyna yqpal etuımız kerek. Qazaq tarihşylarynyŋ mındetı – Qazaqstan halqyn qazaq halqynyŋ, älem halyqtarynyŋ ozyq oily tūlǧalarynyŋ ülgısınde tärbieleu. Bilıktı, halyqty Otanymyz basynan ötkergen qily tarihynan dūrys sabaq aludy üiretuge tiıstımız. Tarihi täjıribeden sabaq almaǧan memleketter ünemı qatelıkterge ūşyrap, kerı ketıp jatady. Qazaqstan osy qaişylyqtardan saqtanuy maŋyzdy.
Bızdıŋ Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituy Qazaqstannyŋ ruhani jaŋǧyruyna öz ülesın qosatyn bırneşe memlekettık jobalardy oryndauda. «Ūly dalanyŋ Ūly esımderı» taldamaly zertteu jürgızu, özektılendıru jäne aqparattyq qoldau» memlekettık tapsyrysy Qazaqstan tarihyna qatysty 100 ūly tūlǧanyŋ ūlaǧatyn ūlyqtaityn park-ensiklopediia jasaudy bastady. «Ūly dalanyŋ Ūly esımderı» qataryna «äl-Farabi men Abai özderınıŋ qūrmettı oryndaryn alady. Qazır olardyŋ esımderın park-ensiklopediiaǧa engızudıŋ joldary men tetıkterı zerttelıp jatyr. Park-ensiklopediiaǧa kırgen adam qazaq halqynyŋ ūly tūlǧalary turaly qysqa, tüsınıktı, ǧylymi tūjyrymdalǧan, mändı jäne maǧynaly aqparat aluy kerek. «İnteraktivtı ǧylymi karta» Qazaqstan halqy «taŋdamaly zertteu, özektılendıru jäne aqparattyq qoldau» jobasyn ıske asyrudaǧy maqsat – Qazaqstan qoǧamynyŋ etnikalyq kelbetıne tereŋ taldau jasau arqyly elımızdı boluy yqtimal etnikalyq, dıni jäne äleumettık qaişylyqtardan saqtandyru jäne olardyŋ aldyn alu mındetterın şeşu. Al «Özbekstandaǧy qazaqtyŋ kielı jerlerı» jobasy qazaq halqynyŋ tarihi tanymyn keŋeitıp, tarihi jadymyzdy jaŋǧyrtudy közdeidı. Biylǧy Joldauda Prezident şikızatqa bailanǧan ekstensivtı ekonomikadan bas tartudyŋ joldaryn körsetken. Ol üşın «bılım men ǧylymnyŋ ekonomikasyna» köşuımız kerek. Şikızat satuǧa qaraǧanda daiyn tauarlar satu äldeqaida köp paida äkeledı. Qazaqstan qandai daiyn önımderımen älemdık bäsekelestık naryǧyna şyǧa alady. Osy mäsele öte maŋyzdy.
Būl jūmysty tek otandyq ǧalymdar ǧana şeşe alady. Qazaqstannyŋ damuynyŋ barlyq salalarynyŋ jaǧdaiyn, mümkındıkterın, potensiialyn otandyq ǧalymdar ǧana jaqsy bıledı. Mäsele otandyq ǧylym men bılımdı qoldauǧa kelıp tırelude. Qazır Qazaqstan ǧylymyn qarjylandyru JIÖ 0,13 paiyzyn ǧana qūraidy. Būl salada bızdıŋ el älem memleketterınıŋ soŋynda. Damyǧan ekonomikasy bar elder JIÖ 3-5 paiyzyn ǧylymǧa jūmsaidy. Mysaly, ǧylymdy qarjylandyruǧa 5 paiyzy tabysty bölıp otyrǧan Oŋtüstık Koreia älemdegı bai memleketter qataryna 20 jylda qosyla aldy. Qazır bükıl älem Oŋtüstık Koreia öndıretın daiyn tauarlardy tūtynuda. Qazaqstan osyndai jetıstıkterden ülgı alǧany abzal.
Qazaqstandy HH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarynda industriialandyru jürıp jatqanda F.İ. Goloşekin Qazaqstan KSRO-nyŋ şikızat bazasy bolyp qalu jobasyn jaqtapty. Mūndai bırjaqtylyqqa qarsy şyqqan Kaziraikomnyŋ biuro müşesı Smaǧūl Säduaqasov önerkäsıptıŋ öŋdeu salalaryn damytyp, sapaly tauarlar şyǧarudy jaqtap şyǧady. Ol «Goloşekin joldastyŋ nelıkten jün juudan ärı barǧysy kelmeitının, şūǧa fabrikalaryn ūiymdastyru öz-özınen sūranyp tūrǧanyn» däleldeidı. «Qazaqstannan juylǧan jündı Reseige şyǧaryp, osy jünnen toqylǧan «mäskeulık» şūǧany kerı qarai tasyǧannan görı, Qazaqstannan daiyn şūǧany temırjoldar arqyly syrtqa şyǧaru jeŋıl emes pe?» dep esepteidı ūltjandy S.Säduaqasov. Alaida Goloşekin men onyŋ jaqtastary osyndai taǧdyrlyq maŋyzy bar ūsynystardy jergılıktı ūltşyldyqtyŋ körınısı dep baǧa beredı.
Körşıles Reseidıŋ özı ǧylymdy qarjylandyruǧa bızden qaraǧanda 12 ese köp qarjy jūmsaidy eken. Otandyq ǧylymnyŋ kösegesı kögermei otandyq ekonomikanyŋ da kösegesı kögermeitındıgın tüsınetın mezgıl keldı. Prezident aitqandai, ǧylymnyŋ damuynyŋ közderın aşa otyryp, ǧylym memlekettıŋ damuyna qandai tiımdı yqpalyn körsetıp otyr degen mäsele nazarda boluy abzal.
Prezident Joldauynan ǧylym men bılım salalarynyŋ Qazaqstan ekonomikasyn ärtaraptandyruǧa, memlekettı qorlandyruǧa, agrarlyq salany jaŋǧyrtuǧa ülesın qosatyn salaǧa ainaldyrudyŋ baǧyttaryn anyq köremız.
Ziiabek Qabyldinov,
Ş.Uälihanov atyndaǧy
Tarih jäne etnologiia
institutynyŋ
direktory, t.ǧ.d., professor
