Qoǧam belsendılerınıŋ pıkırınşe, jaŋa zaŋnama tūrmystyq zorlyq-zombylyqpen küres dep atalatyn jüiege qatysuşylar şeŋberın keŋeitıp qana qoimai, sonymen qatar balany otbasynan bölu, iaǧni tartyp alu prosedurasyn aitarlyqtai jeŋıldetedı. Mysaly, balasyn ūrǧan ata-analarǧa 3 million teŋge aiyppūl nemese 2 jylǧa deiın oqşaulau jazasy qoldanyluy mümkın.
Zaŋgerler Anatolii Kim, Beibıt Omarov, qūqyq qorǧauşy Aliia Abdinova, advokat Elena İgnatenko, qoǧam belsendısı Gülmira Sembieva bastaǧan top QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevqa, Premer-ministr A.Maminge, Senat töraǧasy M.Äşımbaevqa, Mäjılıs töraǧasy N.Nyǧmatulinge jäne deputattarǧa ündeu joldap, özderın «Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamalyq aktılerıne tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobalary qatty alaŋdatyp otyrǧanyn mälımdedı.
«Otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jobasy jäne onymen bailanysty otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy küres jäne balanyŋ qūqyqtaryn qorǧau turaly zaŋdar tūrmystyq zorlyq-zombylyq qūrbandaryn qorǧaudy ǧana emes, ata-analardy balalaryn tärbieleu qūqyǧynan negızsız aiyru maqsatyn közdeidı, būl otbasy institutyn būzuǧa, balalar men ata-analar arasyndaǧy qaqtyǧystardy örbıtuge, Batys modelı boiynşa iuvenaldy sot törelıgı jüiesın engızuge baǧyttalǧan» delıngen ündeuge 20 myŋǧa juyq qazaqstandyq qol qoiyp, Memleket basşysyna joldady. Osyǧan ūqsas elektrondy petisiia 19 myŋnan astam dauys aldy.
Äke men balanyŋ arasyna kım tüsedı?
Tärkıleu degen söz bar, ädette zatty, mülıktı tärkıleitın. Masqara bolǧanda būl söz endı balaǧa qatysty da qoldanyluy mümkın. Jaŋa zaŋ jobasy maqūldanyp ketse, ärine… Sonda bala da zat siiaqty bolǧany ma? Qoǧam belsendılerı eger osy zaŋnamalyq özgerıster «sol küiınde» qabyldanatyn bolsa, onda köp ūzamai qazaqstandyqtar iuvenaldy maşinanyŋ qūrbanyna ainaluy mümkın ekenın aityp dabyl qaǧuda. Olardyŋ mälımdeuınşe, ötken jyly Fransiiada 300 myŋ bala otbasynan «tärkılengen», 2008 jyldan bastap AQŞ-ta 5 million bala otbasylarynan şyǧarylǧan, iaǧni ata-ana men bala arasyndaǧy balanyŋ erkelıgı men ata-ananyŋ balasyna ūrysuy, tyiym saluy siiaqty qarapaiym qatynastardyŋ arty dau-damaiǧa ūlasyp, qūqyq organdary 5 mln bala üiınen küştep alynyp, arnaiy ūiymdarǧa jıberılgen körınedı.
Baiaǧydaǧy «äkeŋe aitam» degen jalǧyz auyz sözdıŋ qūdıretın aŋyz qylyp jürgenımız jai änşeiın bolyp qalady, endıgı jerde öz balaŋa bilıgıŋ de, tärtıbıŋ de jürmei qalaiyn dep tūr. «Ūiat bolady», «ülkendı syila» degen bükıl qazaqy tärbie qūrdymǧa ketedı desek te bolar. Qoǧam belsendılerı de Prezidentke jazǧan ündeude osyny aityp otyr. Olardyŋ aituynşa, būl ata-analardyŋ balalaryn tärbieleudegı tabiǧi konstitusiialyq qūqyǧyn būzu jäne «Bala qūqyqtary turaly» zaŋǧa engızılgen balalardy kemsıtuge tolyq tyiym salumen bırge, ata-analardyŋ otbasyndaǧy bedelın tüsıretını sözsız. Balalardy syltauratyp, otbasylardy qataŋ baqylau azamattardyŋ jeke jäne otbasylyq qūpiialarǧa qol sūǧylmauşylyq degen konstitusiialyq qūqyqtarynyŋ būzyluyna äkelıp soqtyrady jäne olardyŋ äreketterı balanyŋ müddesıne sai keletındıgın barlyq baqylau organdaryna ünemı däleldep otyruǧa mäjbür bolatyn ata-analardyŋ ar-namysy men qadır-qasietın qorlauǧa äkeledı.
Būl zaŋ nege kerek boldy?
Qoǧam belsendılerı eger polisiia, qorǧanşylyq organdary, bılım beru ūiymdary funksionaldyq mındetterın tiıstı deŋgeide atqarsa, qoldanystaǧy zaŋnamalar barlyq deŋgeilerde qataŋ oryndalsa, onda jaŋa zaŋ qabyldau tıptı qajet te bolmai qalatynyn alǧa tartady. Zaŋger Beibıt Omarovtyŋ BAQ-ta mälımdeuınşe, qoldanystaǧy «Tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu turaly» zaŋ qabyldanǧannan keiın ol fizikalyq, jynystyq, psihologiialyq jäne ekonomikalyq 4 türge bölıne bastady. Fizikalyq jäne jynystyq zorlyq-zombylyqtyŋ ne ekenı tüsınıktı deiık, al «psihologiialyq zorlyq-zombylyq» jäne «ekonomikalyq zorlyq-zombylyq» ūǧymdarynyŋ anyqtamalary zaŋgerler üşın köptegen sūraqtar tudyrady. Jaŋa zaŋ jobasynda onyŋ avtorlary: «Psihologiialyq zorlyq-zombylyq – būl qasaqana psihikalyq azap şektıru, qorlau, şantaj jasau, adamnyŋ erık bıldıruın şekteu jäne adamnyŋ ar-namysy men qadır-qasietın qorlaityn basqa äreketter men olardy qoldanamyn dep qorqytu». «Ekonomikalyq zorlyq-zombylyq degenımız – tamaqtanuǧa, tūrǧyn üige nemese adamnyŋ damuy üşın qajettı basqa jaǧdailarǧa, menşıkke, jūmys ısteuge, bılım aluǧa, bırlesıp menşıktı paidalanuǧa, sondai-aq tiıstı üleske bilık etu qūqyǧyn jüzege asyrudaǧy şekteulerge alyp kelgen qasaqana äreket» dep beredı.
– Būlyŋǧyr anyqtamadan ne tüsındıŋız? Aitalyq, ata-ana balasyna: «Eger sen üi tapsyrmasyn oryndamasaŋ, seruenge şyqpaisyŋ!» dese, būl «şantaj, psihikaǧa qasaqana äser etu, erık bıldırudı şekteu jäne adamnyŋ ar-namysy men qadır-qasietın qorlaityn basqa äreketter» bolyp şyǧa kelmei me? Nemese balaŋyz jaŋa kompiuterlık oiyn satyp alǧysy keledı, sız oǧan rūqsat etpeisız, ol osydan psihikalyq azap şegedı. Nemese köpbalaly otbasy ekı bölmelı päterde tūrady, būl jerde ata-analar är balaǧa bölme bermei, tiısınşe jaǧdai jasamai, balalarynyŋ baspana qūqyǧyn būzǧan bolyp şyǧady, – deidı zaŋger Beibıt Omarov.
«Ata-ananyŋ bırlesken qamqorlyǧy» degen ne?
Qoǧam belsendılerınıŋ pıkırınşe, jaŋa zaŋnama tūrmystyq zorlyq-zombylyqpen küres dep atalatyn jüiege qatysuşylar şeŋberın keŋeitıp qana qoimai, sonymen qatar balany otbasynan bölu, iaǧni tartyp alu prosedurasyn aitarlyqtai jeŋıldetedı. Mysaly, balasyn ūrǧan ata-analarǧa 3 million teŋge aiyppūl nemese 2 jylǧa deiın oqşaulau jazasy qoldanyluy mümkın.
– Bızdıŋ bastamamyz boiynşa zaŋ jobasynyŋ 36-babynyŋ öte qauıptı erejesı alynyp tastaldy. Bız būl normalardy balalardy alyp qoiu mäselesınde adamdardyŋ negızderın, tärtıbı men ökılettıkterın naqty retteitın qoldanystaǧy «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy turaly» kodeksıne qaişy keletındıgın alǧa tarttyq. Qoldanystaǧy zaŋnamaǧa säikes mūny jergılıktı atqaruşy organnyŋ aktısı negızınde qorǧanşylyq jäne qamqorşylyq organ ǧana jasai alady. 7 kün ışınde būl organ ata-ana qūqyǧyn şekteu nemese aiyru turaly talap aryzben sotqa jügınuı kerek. Sonymen qatar, bız ata-analardyŋ öz balalaryn tärbieleuge tabiǧi qūqyǧynyŋ erıktı türde būzyluyn boldyrmau üşın osy normalardy däl naqtylau qajet dep sanaimyz. Ata-analardyŋ «bırlesken qamqorlyǧy» terminı bızdıŋ zaŋnamamyzǧa säikes kelmeidı, oǧan säikes ata-analar qamqorşy emes, balasynyŋ zaŋdy ökılı bolyp tabylady, – deidı zaŋger Elena İgnatenko.
Onyŋ aituynşa, ata-anasynyŋ bırlesken qamqorlyǧy Germaniia Azamattyq kodeksınde qarastyrylǧan, būl qaryzǧa alynǧan zaŋ jobasynyŋ ideiasyn qarastyruǧa negız beredı. «Bırlesken qorǧanşylyqty toqtatu» ūǧymy böten bolǧandyqtan, ony Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy kodeksınde közdelgen balany şekteu, ata-ana qūqyǧynan aiyru nemese alyp tastau jönındegı sot proseduralarynyŋ eşqaisysymen säikestendıru mümkın emes. Tiısınşe, zaŋ şyǧaruşylar oilastyrǧan mūndai «bırlesken qamqorlyqty toqtatu» sot aktınsız jäne ata-analardyŋ ärqaisysynyŋ kınäsıne qaramastan mäjbürlı türde jasaluy mümkın.
Körşı elde de şu şyqqan
Qoǧam belsendılerı Prezidentke jazǧan ündeude keltırgen derekterge süiensek, 2012 jyly zaŋ professorlary, sot psihologtary jäne Şvesiia, Norvegiia, Finliandiianyŋ būrynǧy sudialary esep daiyndap, qolaisyz otbasylardan şyǧarylǧan balalardyŋ zorlyq-zombylyqqa, psihologiialyq, fizikalyq jäne jynystyq zorlyq-zombylyqqa ūşyraǧanyn keltırıp, onyŋ avtorlary Şvesiia bilıgınen qoldanystaǧy zaŋnamany qaita qaraudy talap ettı. Reseidegı zaŋ jobasy da qoǧam tarapynan qarsylyqqa ūşyrap, Memlekettık Dumanyŋ talqylauynan şyǧaryldy.
– Jaŋa jobada eger ata-analar balalaryna mektepte ne jastardyŋ densaulyǧyn qorǧau ortalyqtary qabyrǧasynda jynystyq tärbie turaly aqparat aluǧa kelıspese, balaǧa tiesılı ekpelerden bas tartsa, endıgı jerde būl balanyŋ qūqyqtaryn kemsıtu bolyp sanalady. Sondai aq olar «Balanyŋ qūqyqtary turaly» zaŋǧa ata-anasynyŋ pıkırınen görı balanyŋ pıkırınıŋ basymdylyǧyn belgıleitın «balanyŋ qūqyqtaryn basqa negızder boiynşa şekteu» ūǧymyn engızgısı keledı, – deidı G.Sembieva BAQ-qa bergen sūhbatynda. Qoǧam belsendısınıŋ aituynşa, ūsynylyp otyrǧan zaŋ jobasy polisiianyŋ ökılettıkterın keŋeitıp, kez kelgen bögde adamnyŋ otbasylyq ısıne aralasuyna mümkındık berıp qana qoimai, sonymen bırge iuvenaldy polisiia, mektep, qamqorşylyq organdarymen «bırlesıp» jūmys jasaityn bölek organ – otbasy ısterı jönındegı uäkıldık qūrudy qarastyrady. «Menıŋ oiymşa, būl sybailas jemqorlyq pen qūzyrettılıktı asyra paidalanu üşın keŋ örıs jasaidy».
Densaulyq jaiyn da eskeru kerek
1997 jyly Amerika Qūrama Ştattarynda psihotroptyq zattardyŋ kömegımen psihokorreksiia engızılgenı belgılı. Prezidentke ündeu jazǧan qoǧam belsendılerınıŋ mälımdeuınşe, zaŋ jobasyndaǧy jalǧyz jaŋalyq – mūnda densaulyq saqtau jüiesıne kırmeitın keibır ūiymdarda därı-därmekterdı jäne basqa terapiiany qoldana otyryp, kınälı otbasy müşesıne psihokorreksiialyq baǧdarlamalar jürgızu mındettemesın jükteu turaly aitylǧan. Mūndai norma farmasevtikalyq kompaniialardyŋ müddelerın qoldau arqyly adamnyŋ densaulyǧyn qorǧau qūqyqtaryn öreskel būzady.
Qoǧam belsendısı G.Sembievanyŋ aituynşa, şetelde ata-anasynan tartyp alynǧan bala jylap, könbei, aşu şaqyrsa, patronat otbasy psihologty nemese psihiatrdy şaqyrady. Maman keledı, diagnoz qoiady (ädette posttravmatikalyq sindrom) jäne psihotropty preparattar taǧaiyndaidy. Būl jerde patronattyq otbasynda materialdyq qyzyǧuşylyq bar, öitkenı olar sau bala üşın 4 myŋ AQŞ dollaryn alady, al eger balanyŋ psihikalyq diagnozy bolsa, sol üşın olarǧa 6 myŋ dollar tölenedı eken. Tap osy kep bızge kelse ne bolmaq?
Işten ırıgen Batys bızge ülgı me?
Belsendılerdıŋ pıkırınşe, otbasylyq ısterge qatysty zaŋnamaǧa engızıletın özgerıster ata-analardyŋ balalaryn tärbieleudegı tabiǧi qūqyǧyn būzady. Mūndai aralasudyŋ saldary balalardy ata-anasynan alystatuǧa, balalardyŋ ülkenderge narazylyq bıldıruıne, mınez-qūlqyna, neke sanynyŋ azaiuyna, qoǧamnyŋ moraldyq degradasiiasyna jäne sonyŋ saldarynan otbasy institutynyŋ būzyluyna äkeledı. «Eger «Tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jäne oǧan ılespe zaŋ jobalary qazırgı uaqytta Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ saitynda ornalastyrylǧan nūsqada qabyldanatyn bolsa, onda bızge köp ūzamai iuvenaldy ädılettıŋ batystyq modelı barlyq jaǧymsyz saldarymen keledı» dep esepteidı azamattyq belsendıler.
Jan auyrtar şyndyqty senator aitqan
Qoǧam belsendılerı keltırgen mysalǧa säikes, AQŞ-ta, resmi statistikaǧa säikes, jyl saiyn ortaşa eseppen 250-300 myŋ bala «tärkılenedı»; soŋǧy 18 jylda 5 millionǧa juyq bala tärkılengen eken. Qoǧam belsendılerı Djordjiia ştatynyŋ senatory Nensi Şefferdıŋ «Balalardy qorǧau qyzmetterınıŋ sybailas jemqorlyq biznesı» baiandamasynan derekter mysalǧa alady. Onda senator «AQŞ-taǧy balalardy qorǧau jüiesı bülıngen jäne tüzetılmeitın, otbasylardy joiuǧa qūrylǧan imperiia. Balalar üşın būl jüie – gestapo. Būl jüienıŋ ata-analary qatelık jasau qūqyǧynan aiyrylady. Äleumettık qyzmetkerler däleldemelerdı būrmalaidy, öitkenı olar üşın balalardy tartyp alu tiımdı jäne olarǧa jüie küdıkpen qaramaidy. Būl jüiede balalardyŋ otbasyna qaita oraluy eşkımge maŋyzdy emes. Äke ädette qylmystyq qūram retınde qarastyrylady. Patronattyq otbasylarda balalar qoǧamdyq oryndardaǧydan 6 ese jiı qaitys bolady; balalardy otbasylardan şyǧarudyŋ 70 paiyzyna deiın zaŋsyz» dep aiyptaǧan eken. Sonymen bırge Germaniiada 2010 jyldan keiın Germaniia Federativtık Respublikasynyŋ sottaryndaǧy balalardy qorǧau jüiesınıŋ zaŋsyzdyǧy men ozbyrlyǧy turaly tom-tom kıtaptar jazylǧan, mūnda 2017 jyly – 61400, 2018 jyly 52590 bala «tärkılengen» mysaldaryn keltırgen.
Iývenaldy sot törelıgınıŋ «ashanasyn» egjei-tegjeilı bıletın nemıs psihology R.Moristıŋ: «FRG-da «balalardy ūrlaityn mafiia» bar. Kez kelgen aqşaǧa qūmar jäne qabıletsız psiholog sotqa balaǧa paida nemese qauıptılık turaly özındık anyqtama bere alady, al iuvenaldy sot 100 paiyz jaǧdaida sarapşylardyŋ qorytyndylaryna negızdelgen, psihikalyq jaǧynan sau balalar psihiatriialyq mekemelerge eşqandai sebepsız qamalady jäne olarǧa psihologiialyq-psihiatriialyq baqylau taǧaiyndalady» dep mälımdegenın negızge ala otyryp, qoǧam belsendılerı adamdardyŋ densaulyǧy jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ densaulyq saqtau jüiesı turaly 07.07.2020 jylǧy kodeksın salystyra kelıp, 10 jastan bastap balalardyŋ psihikalyq jäne reproduktivtı densaulyq salasynda qūpiia qyzmetterdı alu qūqyǧynyŋ alaŋdauşylyq tuǧyzatynyn aitady.
P.S Azamattyq qoǧam ökılderı atalmyş zaŋ jobasyn parlamenttık talqylaudan alyp tastaudy sūrap otyr. Olardyŋ aituynşa, otbasyndaǧy qūqyq būzuşylyqtardyŋ aldyn alu tetıkterı äzırlengennen keiın ekonomikalyq negızdeme jasalyp, tiıstı saraptamalar, onyŋ ışınde sybailas jemqorlyqqa qarsy tekseruler jürgızılıp, Konstitusiialyq Keŋestıŋ qorytyndysy alynuy şart, osydan keiın ǧana olar Parlamenttıŋ qarauyna jıberılse dūrys bolady. «Bızdıŋ ūstanymymyz – şyn mänınde tūrmystyq zorlyq-zombylyq mülde bolmauy kerek, degenmen bız osyndai aqylǧa qonymsyz syltaumen özderınıŋ ışkı mäselelerın jauapkerşılıkpen jäne öz betınşe şeşetın qarapaiym otbasylarǧa zaŋnyŋ aralasuyna qarsymyz. Bız moral men etikany, otbasylyq negızder men dästürlerdı būzuǧa, älsıretuge baǧyttalǧan «europalyq standarttardy» sanasyz köşıruge jol bermeimız» deidı qoǧam belsendılerı.
