Tüie qomyndaǧy tüsınıstık
Asqar Alatau aiasyndaǧy aru Almatyda Ūly Jıbek joly jönındegı halyqaralyq forum öttı. Onda jiyrmadan astam memleketten kelgen oqymystylar üş kün boiy ündesıp, osy mäsele töŋıregındegı körgen-bılgenderı men köŋılge tüigenderın ortaǧa saldy. IýNESKO jäne İSESKO ısterı boiynşa ūlttyq komissiianyŋ töraǧasy İmanǧali Tasmaǧambetov özınıŋ alqaly jiynǧa qatysuşylarǧa arnalǧan qūttyqtau hatynda tereŋnen tartyp, tebırene oi tolǧapty: «Ūly Jıbek joly – adamzat tarihy men älemdık örkeniet damuyndaǧy eŋ aituly jetıstıkterdıŋ bırı. Jerorta teŋızınen Qytaiǧa deiıngı aralyqta Evropa men Aziiany aiqyş-ūiqyş kesıp ötetın san tarau keruen joldary ejelden-aq Batys pen Şyǧystyŋ sauda-sattyǧyn arttyryp, mädeni bailanystaryn barynşa nyǧaituǧa qyzmet ettı. Tarihi peşenemız aldyn ala aiǧaqtap bergenındei Evraziia jüregınde qonys tepken Qazaqstan ärtürlı mädenietter älemın tüiıstıretın altyn köpırge ainaldy. Bügınde ol polietnosty, köp konfessiialy memleket retınde türlı ūlt pen dın ökılderınıŋ jarasymdy ömır süruınıŋ jarqyn ülgısın körsetude. Sondai-aq, keiıngı jyldarda bızdıŋ elımız törınde törtkül dünienıŋ tolyp jatqan tolǧaqty problemalary talqylanatyn aqyldastar alaŋy atanǧanyn atap ötkenımız abzal. Mūnyŋ bärı IýNESKO mūrattary men Qazaqstan bastamasymen BŪŪ-nyŋ Bas Assambleiasy jariialaǧan Halyqaralyq mädenietter jaqyndasuynyŋ on jyldyǧy (2013-2022 j.j.) ruhymen astasyp jatyr».
Ūly Jıbek jolynyŋ taǧlymdyq män-maŋyzy zor tarihi-mädeni, saiasi-ekonomikalyq qūndylyqtaryn qaita jaŋǧyrtu jobasynda Qazaqstannyŋ airyqşa oryn alatyny ämbege aian. Öitkenı būl respublikamyz aumaǧyndaǧy atam zamanǧy eskertkış ataulyny jer-jahanǧa tanytudyŋ tamaşa bır joly.
Jetı yqylymnan jetken Jıbek joly bızdıŋ eramyzǧa deiıngı II ǧasyrdyŋ ortasynda qytailyq Chjan Sziannyŋ saiahatymen bastalǧan körınedı. Onyŋ otanynan jyraqtap saparlauy ärine tegın emes. Han imperatory U-didıŋ tapsyrmasymen jan-jaqtaǧy jaulasuşy körşılerın barlauǧa attanǧan. Obaly neşık, oidaǧy ısın oryndauǧa qūlşyna kırıskenımen, baiǧūstyŋ baǧy janbai, ǧūndardyŋ tūtqynyna tüsedı. Odan on jyldan soŋ qaşyp şyǧyp, odan ärı Orta Aziiany şarlaidy. Sodan ol talai jūrttyŋ dämın tatyp, elıne orasan oljamen oralady. Qorjynyn qampityp alystaǧy jat jūrttar jaiynda mändı mälımetter ala keledı. Solardy paidalanǧan patşasy būǧan deiın beimälım bolyp kelgen Baktriia, Parfiia, Ferǧana jäne basqa da aimaqtarmen bailanys ornatady. Älgılerge jıbek matalaryn äkelıp, olardan jegenge taptyrmaityn jemıs-jidek alyp qaitu dästürın qalyptastyrady. Qiyspas qiyrlardy jalǧaǧan keruen joldary kele-kele keŋeiıp, Euraziia endıkterın erkın aralap kettı.
Barys-kelıs köbeiıp, alys-berıs artqan soŋ ūlystardyŋ ruhani ūǧynysuy da tereŋdei tüserı talas tudyrmasa kerek. At jalynda aqyldasyp, tüie qomynda tüsınısken arǧy atalarymyz aralas-qūralastyqtyŋ artyqşylyqtaryn sol kezde-aq bılgen. Jıbek jolynyŋ boiynda sauda körıgı ǧana qyzyp qoimai, salt-sana, ädet-ǧūryp, ılım-bılım yqpaldastyǧy da öz yŋǧaiyn tauyp otyrǧan.
Qazaqstannyŋ ortaǧasyrlyq qalalary
Baiypty basqosu barysyndaǧy aluan taqyryptar aiasynda aşyq pıkır almasqan sarapşylar Ūly Jıbek jolynda ornalasqan Qazaqstannyŋ ortaǧasyrlyq qalalary turaly köptegen derekterdı köldeneŋ tartyp, kökeige qonymdy qorytyndy jasady. Koreiadaǧy märtebelı simpoziumǧa ketken arheologiia aqtaŋgerı Karl Baipaqov aǧamyzdyŋ orny ärine oisyrap tūrdy. Ol kısınıŋ baiandamasyn osyndaǧy şäkırtterı oqyp berdı. Ǧūlama ǧalymnyŋ «Velikii şelkovyi put na territorii Kazahstana» atty kırpıştei qalyŋ kıtabyn ılgerırekte paraqtap şyqqandyqtan bolar ötken sabaqtyŋ öte qyzyq tūstaryn qaitalaǧan örendei özgeşe äserge bölendık.
Akademiktıŋ aitqandaryna süiensek, qazaqtar evropalyqtar oilaityndai, oily-qyrly dalamyzda oŋdy-soldy köşıp-qonyp qana qoimai, samaladai qalalar salǧan. Arǧy babalarymyz altyn taqta otyryp, alys-jaqynǧa aibat şegıp, bilık jürgızgen. Tıptı, tırısı tügıl ölısıne deiın altynmen aptalyp, kümıspen küptelgen körınedı. Anau saq qorǧandarynan tabylǧan aiǧaqtyq zattar sony däleldeidı. Esık pen Berelden qazylyp alynǧan dünieler aidy aspanǧa şyǧarǧandai jaŋalyqtardyŋ qataryna jatady. Būdan bıraz būryn aiaq astynan Amerika aşqandai alaqailap 150 jyldyǧyn toilai jazdaǧan Almatymyzdyŋ ırgesı qalanǧanyna kemınde 2000 jyl bolǧan. Arheologiialyq arşu jūmystary kezınde qolǧa ılıkken qola monetalardaǧy mörtaŋbalar mūny būltartpai moiyndatady.
Al, qazır qūm qūrsauynda qalǧanyna qaramastan «Mädeni mūra» baǧdarlamasy arqasynda tarihy qaita taŋbalana bastaǧan Otyrar, Saraişyq, Qūlan, İspidjab, Talǧar, Taraz, Sūiab, Qoilyq, Navaket sekıldı köne şaharlarymyzdyŋ daŋqy şartarapty kezıp ketkenı keudemızde maqtanyş sezımın ūialatady.
Mäselen, myna mäjılıstıŋ mınberınen söz söilegen Japoniiadaǧy Vaseda universitetıne qarasty Ortalyq Evraziia tarihy men mädenietı institutynyŋ professory Iokkaichi Iаsuhiro bızden jalynyp-jalpaiyp Türkıstan men Otyrardyŋ jönın bıletın jolserık tauyp beruımızdı ötınıp, qyr soŋymyzdan qalmai qiylǧanyn qaitersıŋ. Äiteuır Şymkentten kelgen mädeniet qyzmetkerlerınıŋ bırımen tanystyryp äreŋ qūtylǧan jaiymyz bar. Söitsek, būl «samuraiyŋ» nomadtar tarihyn nobailap jürgen sabaz eken. Ätteŋ uaqyty joq, äitpese Jankentke, Berelge, Syǧanaqqa, Sauranǧa saparlamaq nietın baiqatady. Keiın bır kelermın deidı. Bız bolsaq, ırgemızdegı eskınıŋ elesın ızdegennen görı alys şetelderdegı ataqty mūrajailardy aralaǧandy jaqsy köremız. Özımızdegı barymyzdy baǧalai bılmeimız.
Ruhy biık Rubruk
Jatjerlık jihangerler qasiettı qazaqtyŋ kielı qiyrlaryna baiaǧyda-aq köz qiyǧyn tastaǧan. Sonau HIII ǧasyrda Fransiia korolı Toǧyzynşy Liudoviktıŋ tapsyrmasymen Moŋǧol hanynyŋ Qaraqorymdaǧy ordasyna 16000 şaqyrym jol jürıp, şarşap-şaldyǧyp jetken Vilgelm Rubruk solardyŋ soiynan. Ol jönınde fransiialyq ǧalym, QR Beibıtşılık jäne Ruhani kelısım syilyǧynyŋ laureaty Alber Fişler ädemı äŋgımelep berdı. Qazaqstanǧa qatysty tūstaryn keltıre ketsek sırä, artyqtyq etpes. Mejelı nysanǧa taban tıregenşe alǧan betınen ainymaǧan Rubruk özımızdıŋ Otyrardyŋ, Qoja Ahmet Iаssaui mavzoleiınıŋ maŋyna aialdapty. Talas özenınıŋ jaǧasyndaǧy Aişa bibı jerlengen Tarazdy körıptı. Tamǧaly petroglifterın tamaşalap, Altyn adam tabylǧan Esıktı janamalai, Balqaş kölın jaǧalap, jaiaulap tartqan tärızdı.
Ūzyn-yrǧasy 38 taraudan tūratyn kündelıgınde Vilgelm Rubruk qazırgı Qazaqstan kartasyndaǧy bıraz jer-su attaryn jazyp qaldyrypty. Mysal üşın üzındıler ūsynaiyq. «… Ülken özen (Talas) ortasyn qaq jaratyn eldı mekennen jüzım baǧyn körıp, ekı ret La-Roşeldegıdei (Fransiianyŋ batysyndaǧy qala) qyzyl şarap ıştım. Sodan soŋ biık taudy bökterlep, etektegı bau-baqşadai baptalǧan suarmaly egıstıkke tüstık…»
«… Olardyŋ üilerınıŋ keregesı torközdene toqylǧan aǧaştardan qūrastyrylǧan. Töbesınde döŋgelek tesıgı bar. Jan-jaǧy kiızben jabylǧan. Işı-syrty ädemı örnektermen äşekeilengen». «Onyŋ (qymyz) qyşqyl dämı jaŋadan aşytylǧan şaraptai tılıŋdı tyz etkızedı. Işkende auzyŋa süttıŋ dämı kelıp, qanyŋdy qyzdyrady». (Aityp tūrǧany bır aiaq qymyzdyŋ, ekı aiaq jelıgı ǧoi). «…Bız Qoilyq atalatyn ülken qalaǧa soqtyq. Mūnda köpester bas qosatyn bazar bar». Odan ärı mūnda aiyrbastan basqa saudaǧa qaǧaz aqşa jüretının aitady. Batys elderınde qaǧaz aqşanyŋ köp ǧasyrlardan keiın paida bolǧanyn eskersek, būl derektıŋ tarihi maŋyzy öte zor.
BASYMYZDY QATYRǦAN BALASAǦŪN
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetındegı arheologiia jäne etnologiia kafedrasynyŋ dosentı Säbira Qūlsarieva atalmyş oqu ordasynyŋ qatysuymen qazylǧan ortaǧasyrlyq qalalar haqynda söz qozǧady. Jambyl oblysyndaǧy Tüimekenttıŋ ırgesın su şaiyp jatyr eken. Talaiǧy Tamdydan qūs süiegınen jasalǧan sybyzǧy tabylypty. 1974 jyldan berı zerttelu üstındegı Aqtöbenıŋ qūrylysyna küidırılgen kırpışter paidalanylypty. Keremet keramikalyq ydystar közdıŋ jauyn alady. Professor Uahit Şalekenov būl arany baiyrǧy Balasaǧūn qalasyna balaidy. Al, Karl Baipaqovtyŋ bailamy müldem basqaşa.
Bızdıŋ bıluımızşe, qyr astyndaǧy qyrǧyz bauyrlarymyz baiaǧyda-aq Balasaǧūndy basybaily iemdenıp, Toqmaq tübındegı betegelı belderdıŋ bıreuın belgılep qoiǧan.
TYŊ DEREKTER
TABYLDY
Ūlyqtauǧa laiyq ūlttyq tarihymyzdaǧy tyŋ derekterdı alǧa tartqan R.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty janyndaǧy IýNESKO-nyŋ ǧylym jäne ruhaniiat kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Meruert Äbuseiıtovanyŋ baiandamasy tyŋdauşylardy erıksız eleŋ etkızdı. Öitkenı ol soŋǧy uaqyttarda şetel mūraǧattarynan köşırmelerı alynǧan köne jädıgerlerdı ekrannan körsetıp, olarǧa jan-jaqty ǧylymi tüsınık berdı. Qytaidyŋ Sian qalasynan tabylǧan sarkofak qabyrǧasyna salynǧan suretter köşpendıler ömırınıŋ qyrlaryna qanyqtyrady. Soǧdalyq köpester, aŋşylyqtaǧy türkıler keskını ertedegı häm eşkı jünı börtedegı babalardyŋ tynys-tırşılıgınen şejıre syr şertedı. Ündıstanda saqtalǧan Raşid ad-Din jaryqtyqtyŋ äigılı «Jami at-tauarih» kıtabyn körkemdegen 9 miniatiuranyŋ köne türkılerdıŋ kömeskı elesterın köz aldyŋyzda qaita tırıltedı. Qytai imperatorynyŋ sarai suretşısı bolǧan Djuzeppe Kastilonidıŋ 1757 jyly jazǧan kartinasynda qazaqtardyŋ Sin patşasyna asyl tūqymdy arǧymaqtardy tartu etıp tūrǧany beinelengen. Al, endı bır kartinada qazaq elşılerınıŋ dostyq sapary körınıs tapqan. Sondai-aq, Şveisariiadaǧy Bern mūrajaiynyŋ eksponatyna ainalǧan «Qazaq jauyngerı» suretı, HIH ǧasyrda qoldan toqylǧan tüktı kılem men tūskiız köz toidyryp, köŋıl tolqytady. Sankt-Peterburgtegı Resei ūlttyq kıtaphanasy qorynda jatqan 1889 jyly S.Aleksandrovskii salǧan Baimaǧanbet sūltannyŋ suretı de orys otarşyldyǧy tūsynda el bilegen ūlyqtarymyzdyŋ sän-saltanatyn paş etkendei.
Taiauda ǧana 300 jyldyǧyn toilaǧan Abylai hannyŋ Sin patşasy Sianlunǧa oirat tılınde jazǧan haty da halqymyz tarihyndaǧy aqtaŋdaq betterdıŋ bırın aşqandai boldy.
ARNAIY PORTAL
AŞYLDY
Astyn syzyp aitarlyq taǧy bır jaŋalyq, IýNESKO-nyŋ Jıbek joly jönındegı onlain portalynyŋ tūsauy kesıldı. Ülken jobanyŋ üilestıruşısı Mehrdad Şabahang alǧaşynda tek aǧylşynşa keiın orysşa, qytaişa jäne qazaqşadan basqa tılderdıŋ bırazynda qaraǧan jandy aqparattyŋ astynda qaldyratyn asa ırı portaldyŋ erteŋı jarqyn ekendıgın erekşe ekpınmen jetkızdı. Mūndaǧy mälımetter bazasy barynşa däldıgımen erekşelenbek eken. Jıbek jolyna kıretın kez kelgen memleket pen ondaǧy ırı qalalar, tarihi oryndar turaly kerek derekterdı bırden tabasyz. «Mäselen, bız ǧoi qazır Almatynyŋ törınde mäslihat qūryp otyrmyz. Endeşe osy qala turaly aqpar alyp körelık» degen Mehrdad myrzanyŋ sözınen keiın saityŋyz sairai jönelsın. Bıraq, bızdıŋ köŋılımızdı su sepkendei basqan bır jaitty aitpai kete almaimyz. Äsem şaharymyzdy älemge tanytatyn körınıs retınde panfilovşylar parkındegı kafedraldy sobor berılıptı. Köpşılık kübırlesıp kettı. Köŋılımızdı küptı qylǧan kökeidegı kümändı kömekeide ırke almai saualdy tötesınen qoidyq. «Bızdıŋ bılgımız keletını mynau. Portal avtorlary nelıkten Almatyny tanytuǧa laiyq aişyq kafedraldy sobor dep oilaidy eken?» Alaida, sekemdengen köŋılımızdı seiıltkendei jartymdy jauap ala almadyq. «Bızdıŋ böten oiymyz joq. Kafedraldy sobor da Almatydaǧy eleulı eskertkışterdıŋ bırı emes pe» degendei bırdeŋe aitqan boldy älgı jıgıtımız.
Jä, osy arada toqtai qalalyq. Ūlttyq sanasy säl-päl qalǧyp ketken äldebır qandastarymyz aitpaqşy, tükke tūrmaityn auyl arasynyŋ «äŋgımesın» aityp kettık bılem…
Keleşekte būl portaldyŋ keregesı keŋeie bermek. Ärbır el jaiyndaǧy materialdar mümkındıgınşe sol memlekettegı IýNESKO ısterı boiynşa Ūlttyq komissiialardyŋ saraptauynan ötıp baryp salynbaq.
KÖK ASPAN
ASTYNDAǦY KÖRME
Taŋdanyp, taŋdai qaqpai kör!..
IýNESKO-nyŋ düniejüzılık mädeni mūralar tızımıne engen «Tamǧaly petroglifterın» körgende erekşe küidı bastan keşpeuıŋız mümkın emes. Qaraptan-qarap qairan qalasyŋ. Bızdıŋ däuırımızge deiıngı HIV-XIII ǧasyrlarda taŋǧajaiyp tuyndylardy tasqa qaşap tastap ketken keremet daryn ielerı kımder boldy eken? Uaqyt uytyna boi bermeitındei ne qūdıretı bar būl könenıŋ közındei körkem jädıgerlerdıŋ…
Konferensiia aiaqtalar künı «Tamǧaly» tarihi-mädeni qoryǧyna at basyn būrǧan märtebelı meimandar kök aspan astyndaǧy galereiany armansyz aralady. Bärımızdı qūşaq jaiyp, quana qarsy alǧan elgezek ekskursovod Baqyt Äbdıhalyqov qazaqşa, orysşa, ara-arasynda aǧylşynşa baryn salyp baqty. Talai turisterdıŋ «qalpaǧyn qaiyrǧan» tarlanboz ekenı körınıp tūr. Jan-jaqtan qoiylǧan sūraqtarǧa jaǧy talmai jauap berıp jatyr. Aituynşa, Tamǧaly şatqalynyŋ tastaǧy taŋbalaryn alǧaş aşqan Anna Georgievna Maksimova jetekşılık etken Tarih jäne arheologiia institutynyŋ ekspedisiiasy eken.
Odan bergı mezgılde mūnda köptegen körnektı ǧalymdar jūmys ısteptı.
Taŋbalydaǧy petroglifterdıŋ jalpy sany 5000-ǧa jetıp jyǧylady. Aiaǧymyz auyrǧanşa aralap, közımız talǧanşa kördık aqyr kelgen soŋ asyqpai jürıp. Skifterdıŋ januarlar stilındegı suretter türtıp qalsaŋ söilep qoia beretındei. Adyrnasyn aŋyrata tartqan aŋşylar …Künbasty keiıpkerler… Nekelesken er men äiel… Balasyn bauyryna basqan ana… Qazırgı Qazaqstanda kezdespeitın buivol men müiıztūmsyq… Ejelden etene tanys tört tülık, elıkter, būǧylar, taǧysyn taǧy haiuanattar suretınen köz sürınedı. Köbısı anyq körınedı. Ökınışke qarai, keibırı öşe bastaǧan. Olardy bädızşıler qaita qalpyna keltırıp jatqan syŋaily. Sol kezdegı adamdardyŋ tūrmys salttary, dıni ädet-ǧūryptary, aŋşylyq amal-ädısterı qara tasqa qapysyz qaşalǧan.
Qasyma qaptaldasa kelgen Kembridj universitetınıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Şyryn Akiner apai jan tolqynysyn jasyra almai, aǧynan jaryldy. «Qūdaiym-au fantastika ǧoi būl» dep qaita-qaita basyn şaiqai beredı. Ata mekenımızdegı adamzat igılıgıne ainalǧan osynau mädeni mūranyŋ maŋyzyn maldanyp bız jürdık maqtanyştan jüregımız jaryla jazdap.
…Sonymen Ūly Jıbek jolynyŋ keşegısı men bügıngısın saralauǧa arnalǧan forum aiaqtaldy. Biık mınbelerge bılıktı mamandar kelelı keŋes qūrdy. Talai sūraqtardyŋ jauaby tabyldy. Aldaǧy uaqyttarda ainalysar şarualar şaş-etekten.
Örkeniet örısı ıspettı tarihi Jıbek joly Euraziia keŋıstıgındegı elder arasyn odan ärı jaqyndata tüsuge septıgın tigızerıne sengımız keledı.
Talǧat BATYRHAN
