Täuelsızdık alǧannan bastap bügınge deiın elımızdıŋ densaulyq saqtau salasynda 6 baǧdarlama qabyldanypty. Ärqaisysy 5 jyldyq qūjattar şeŋberınde jüzege asyrylǧan jūmystar elımızdıŋ densaulyq saqtau salasyndaǧy türlı reformalarǧa äkeldı. Bastapqyda otandyq medisina eldegı barlyq sala sekıldı öte auyr jaǧdaida boldy. 68 jyldyq ǧūmyrynyŋ 43 jylyn osy salany damytuǧa arnap kele jatqan medisina ǧylymynyŋ doktory, professor, akademik, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, «Qūrmet», «Lomonosov» jäne «Gippokrat» ordenderınıŋ iegerı Jaqsylyq Dosqalievpen elımızdıŋ bügıngı densaulyq saqtau salasyndaǧy mäselelerı men jetıstıkterı turaly sūhbattasqan edık.
– Būl salanyŋ damu barysyn maitalman maman retınde de, sala tırlıgıne tıkelei aralasqan eks-ministr retınde de jaqsy baǧamdap bılesız. Salanyŋ qandai jetıstıkterı men mäselelerın atap aitar edıŋız?
– Egemendık alǧannan keiın qai baǧytta damimyz degen ülken sūraq tūrdy. Qazaqstan damyǧan 30 eldıŋ qataryna ötuge ūmtyluǧa şeşım qabyldady. Al ol memleketterdıŋ bärınde naryqtyq ekonomika edı. Bızde de naryqtyq ekonomika jolyn taŋdauǧa eldıŋ bärı qolyn köterdı. Sol baǧytta damityn bolǧannan keiın olardyŋ bükıl täjıribesın aluǧa tura keldı. Keibır tūstary bızge säikes kelse, kei tūsy säikes emes. Täuelsızdık alǧannan keiın därı-därmek jetıspedı, tuberkulez, qant diabetı syndy aurular örşıp tūrdy, qaterlı dertterge qarsy ekpe jasau qarjynyŋ tapşylyǧynan mümkın bolmady. Osynyŋ saldarynan adamdardyŋ ölımı artty. 1998 jyly qabyldanǧan Halyq densaulyǧy baǧdarlamasy būl jaǧdaidyŋ sebebın aiqyndap, sala jūmysyn jüieleudı közdedı. 2004 jylǧa deiıngı aralyqty qamtyǧan osy şara densaulyq saqtau ısındegı reformanyŋ basy boldy. Söitıp odan ärı medisinany qandai jüiemen qūratynymyzdy aiqyndadyq.
Salanyŋ qoljetımdı qyzmetterı – emhana, ambulatoriialyq emge basymdyq bere bastadyq. Sonyŋ arqasynda syrqattanu bırşama azaidy. 2005-2010 jyldardy qamtyǧan baǧdarlamada ambulatoriialyq kömekke köp köŋıl böldık. Tegın därı alu, tegın vaksinasiia jasau, ambulatoriiada halyqty köbırek qamtyp, eger odan nätije bolmasa stasionarǧa jıberetın jüie ıske qosyldy.
Astana qūrylǧaly būryn-soŋdy bolmaǧan köptegen ırı emdeu mekemelerı aşyldy. Olardyŋ bärı damyǧan elderdegı medisinalyq oryndardyŋ ülgısıne keltırılıp salyndy. Är klinika zamanaui jabdyqtarmen qamtamasyz etılıp, Qazaqstanda jiı kezdesetın aurulardy emdeu, şūǧyl kömek beruge män berıldı, sonyŋ ışınde jürek aurularyna basymdyq berıldı. Qazır qanşa stasionar bolsa, sonyŋ bärınde angiograf bar. Angiograf degenımız – adam jüregınıŋ bıtelıp qalǧan tamyryn aşyp, stend qoiu. Sonyŋ arqasynda infarktan aman qalu 60 paiyzdan asty. Būryn bükıl el boiynşa infarktpen auyrǧandardyŋ 20 paiyzy aman qalyp, qalǧany ölıp ketetın. Mūnyŋ bärı – damyǧan elder täjıribesı. Sonymen qatar kürdelı ota jasauda da köp jetıstıkterge qol jettı. Mäselen, neirohirurgiialyq otalar, buyn auystyru, jürekke otalar, aǧzany auystyru, büirek, bauyr, jürek pen ökpe auystyru Astanada jasalady. Hirurgiia, transplantasiia, jürekke, ökpege ota jasauda sapaly qyzmet körsetu jaǧynan bızdıŋ özge damyǧan eldermen terezemız teŋ. Kez kelgen eldıŋ densaulyq saqtau ısı transplantologiianyŋ damu deŋgeiımen aiqyndalsa, Qazaqstan bügınde onyŋ köş basynda dep batyl aituǧa bolady. Osylaişa elımızde jürek, bauyr, büirektıŋ auystyryluy ädettegı şaralardyŋ bırıne ainaldy. Būl – ülken jetıstık.
Elımızde 19 million halyqtyŋ 10 millionynyŋ emdeu şyǧynyn ükımet ötep otyr. Qalǧan 9 mln halyqtyŋ 6,5 millionynyŋ tūraqty tabys közı bar. Olar – biudjet kvazi, kompaniia
qyzmetkerlerı, öndırıs jūmysşylary. Tek 1,5 mln halyq – özın jūmyspen qamtyǧandar. Auyryp qalǧan azamattardyŋ jūmys ıstegen, ıstemegenıne qaramai emdelu şyǧyny qor esebınen jabylady
Endı basty problemalyq jaǧy – alǧaşqy medisinalyq kömek körsetetın mekemeler. Būryn keŋes kezınde adam özı taŋdap, kez kelgen salalyq därıgerge aldyn ala jazylmai-aq talonmen baratyn. Al damyǧan elderde aldymen uchaskelık därıgerge qaralyp, tek solar arqyly ǧana joldamamen salalyq därıgerge barady. Mäselen, közı auyratyn adamnyŋ dertınıŋ sebebı rasynda közıne qatysty emes, jüike jüiesımen nemese basqa aǧzalarymen bailanysty boluy mümkın. Demek oǧan okuliske barudyŋ qajetı joq. Būl tapşy salalyq mamandardyŋ uaqytyn bosqa almai, qaita olardyŋ qyzmetıne şyn zäru adamǧa tezırek qyzmet körsetıluıne septık etedı. Al kezektı ūzaq kütu sebebı de sol – salalyq mamandar tapşylyǧynan jäne elordada halyqtyŋ tym köptıgınen bolyp otyr.
– Emhanada salalyq därıgerge kezek kütıp şarşaǧan nemese memlekettık emhanalar mamandarynyŋ deŋgeiı, bılımı men bılıgı turaly terıs aqparat jiı taraityndyqtan köpşılık jekemenşık emdeu mekemelerınıŋ qyzmetıne jügınedı jäne solardyŋ jūmysyna senım artady. Rasymen jekemenşıkte jūmys ısteitın mamandardyŋ bärıne senuge bola ma?
– Būl – jalǧan pıkır. Sebebı ozyq qūral-jabdyqtar, negızınen, tek memlekettık emdeu oryndarynda bolady. Auyr, kürdelı otalardyŋ barlyǧy memlekettık emhanalarda jasalady. Jekemenşık emdeu oryndarynda jasalyp jatqan otalardyŋ mölşerı äldeqaida tömen. Jeke klinikalardaǧy palatalardyŋ oŋaşalyǧy, qolailylyǧy artyqtau bolar. Mūndai aqyly jatyn jailar memlekettık emdeu oryndarynda da bar. Jauapsyz mamandarǧa kelsek, ondai qyzmetkerler är salada da kezdesedı.
– «100 naqty qadam» Ūlt josparyn ıske asyru maqsatynda Mındettı äleumettık medisinalyq saqtandyru qory 2017 jyldyŋ şılde aiynan öz qyzmetın bastady. Osy qor jūmysyna, jalpy MÄMS jüiesıne qatysty da kümändı äŋgımeler köp.
– Damyǧan elderde saqtandyru medisinasy ekı baǧytta jūmys ısteidı. Bızde qarjylandyru üş közden bolsyn dep şeştık, ol boiynşa emdelu aqysyn Ükımet, jūmys beruşı jäne emdeluşı adamnyŋ özı töleidı. Qorǧa qarjy 70 paiyz ükımet tarapynan tölenedı. Onyŋ ışınde 18 jasqa deiıngı balalar, zeinetkerler, studentter, kursanttar, memlekettık qyzmetkerler, qūqyqqorǧau jäne qaruly küşterı organdary bar. Elımızde 19 million halyqtyŋ 10 millionynyŋ emdeu şyǧynyn ükımet ötep otyr. Qalǧan 9 mln halyqtyŋ 6,5 millionynyŋ tūraqty tabys közı bar. Olar – biudjet kvazi, kompaniia qyzmetkerlerı, öndırıs jūmysşylary. Tek 1,5 mln halyq – özın jūmyspen qamtyǧandar. Auyryp qalǧan azamattardyŋ jūmys ıstegen, ıstemegenıne qaramai emdelu şyǧyny qor esebınen jabylady. 2018 jyldan bastap TMKKK şeŋberınde jäne MÄMS jüiesınde medisinalyq qyzmetterdı satyp alu jūmystary Qor arqyly jüzege asyrylyp otyr. Bızdıŋ elde MÄMS jüiesı boiynşa qorǧa aqşany jūmys beruşı jäne jūmysşynyŋ özı töleuı kerek. Qorǧa qūrylǧaly berı dūrys aqşa qūiylyp jatqan joq. Osyǧan bailanysty densaulyq saqtau salasynda köp närsege qol jetpei jatyr. Qarjy qorǧa 100 paiyz qūiylu kerek.
– MÄMS jüiesı arqyly barşamyzdyŋ jalaqymyzdan ai saiyn jarna ūstalady. Bıraq medisinalyq kömekke köp jügınbeitınder de bar. Sondai azamattar nege bızden aqşa ūstaidy dep şaǧymdanady?
– MÄMS-ke sızden de, bızden de ūstaidy. «Solidarnaia otvetstvennost» degen bar. Men sızge töleimın, sız bıreuge. Osylaişa bır-bırımızge kömektesemız. Jüie sondai. Qaita damyǧan elderge qaraǧanda bızdıŋ būǧan tölep otyrǧan qarajatymyz az. Mäselen, Amerikada ışkı önımnen 18-20 paiyz saqtandyruǧa tölenedı. Eger ol jaqta saqtandyru qorynda aqşaŋyz bolmasa, sızge eşkım kömek körsetpeidı. Türkiiada da sol. Jalpy şetelderde medisinalyq qyzmet qūny öte qymbat. Bızde ışkı önımnen köp dese 4 paiyz alynatyn şyǧar. Būl – az. Kem degende 5 paiyz bolu kerek. Nege memleket tölemeidı degen terıs ūǧym. Memleket tarapynan da tölenıp jatyr. Memleket bükıl jedel kömekke jäne egu şaralarynyŋ bärıne töleidı. Germaniiada – 30/70, 70 paiyz – özı, qalǧanyn memleket tölese, Oŋtüstık Koreiada – 50/50, bızde üşeuı – iaǧni memleket, jūmys beruşı, jūmysşy töleidı.
– Qazırgı körşılermen bailanysty geosaiasi ahualdyŋ densaulyq saqtau salasyna äserı bar ma?
– Ärine, bar. Köp därını Ukrainadan alatyn edık, olardyŋ önımı öte sapaly, tiımdı, qymbat emes. Soǧys bolyp jatqannan keiın olardan alu mümkındıgı şekteldı. Ekınşıden, därı-därmek jetkızu boiynşa Resei ülken logistikalyq hab edı. Kanadadan Reseige keledı, sodan keiın bızge jetkızıletın. Qazır ol jol da jabyldy. Būl rette de därı jetkızu logistikasy ūzaryp kettı. Ol ūzarǧan saiyn baǧasy da qymbatqa tüsıp jatyr. Oǧan qosa infliasiia ösıp, osynyŋ barlyǧy qosylǧanda därı-därmek tapşy bolyp, jasaǧan reforma, baǧdarlama oidan şyqpai tūr.
– Qazır elımızde qandai medisina mamandary tapşy jäne būl tapşylyq neden tuyndap otyr?
– Eŋ aldymen, salalyq därıgerler jetıspeidı, sebebı aqşasy az. Atap aitqanda, barlyq jerde endokrinolog, revmotolog, anesteziologtar tapşy. Mäselen, 10 jyl oqyp, jaŋadan jūmysqa kırgen mamandardyŋ jalaqysy 100 myŋǧa jetpeidı. Būǧan senbeitın şyǧarsyz, hirurgterde solai ekenın naqty aita alamyn. Sondyqtan olar qosymşa kezekşılık alady, jarty stavkamen jūmys ızdeidı. Onyŋ üstıne kez kelgen basşy täjıribelı maman ızdeidı. Söitıp jastar jūmyssyz jürıp qalady. Qazırgı taŋda «Därıger qatelıgı» boiynşa zaŋ talqylanuda. Keibır jaǧdaida därıger de abaisyzda qatelesuı mümkın. Ädeiı jasamai, aiaq astynan bolsa, därıgerlerge qylmystyq ıs qozǧalmauy kerek. Sebebı qatelespeitın adam joq. Al ärine, eger özınıŋ jūmysyna nemqūraily, jauapsyz qaraǧandyǧynan nauqas qaitys bolsa, onda mındettı türde jazalanuy kerek. Baptyŋ ondai bölıgın eşkım de alyp tastap jatqan joq. Abaisyzda bolǧan qatelıkten därıgerlerdıŋ jazalanuy da kadr tūraqsyzdyǧyna äkeledı.
– Özıŋız 200-den astam ǧylymi eŋbektıŋ, 12 monografiianyŋ, 50-den astam önertabystyŋ avtorysyz. Kezınde laparoskopiia otasyn elge äkelgen jäne transplantologiia mäselesın de bastap kötergen özıŋız. Jalpy qazır medisinalyq ǧylym salasy qalai damuda?
– Medisina salasyndaǧy ǧylymdy damytuǧa da qarajat tapşylyǧy tūsau bolyp otyr. Bır mysal aitaiyn, Japoniiada menıŋ ekı balam jūmys ısteidı. Solar ǧylymi salada zertteu jürgızu üşın eksperimentaldy jūmyspen ainalysady. Sonyŋ barysynda bauyr aqauy boiynşa bır tyşqan-modeldı alady, sol tyşqannyŋ bıreuı bızdıŋ aqşamen 1 mln teŋgedei tūrady, al zertteu barysynda olardyŋ kem degende 100-ı kerek. Bır universitettıŋ ǧylymi zertteu salasyna jyl saiyn bölıp otyrǧan aqşasy 1 jarym mlrd dollardy qūraidy. Ökınışke qarai, bızde mūndai qarjy bölınbeidı. Sondyqtan bızde medisinadaǧy ǧylym kenje qalyp otyr. Degenmen bügıngı taŋda Memleket basşysy Ǧylym akademiiasyn qaita jaŋǧyrtyp, Prezident janyndaǧy mekeme etıp jatyr. Sol jerge ǧalymdar jinalyp, bälkım, keleşekte osy deŋgeimen dami berse, bızde de mol qarajat bölınetın şyǧar. Aqşa bölse tas jarǧaly tūrǧan daryndy, bılımdı jastar öte köp. Olarǧa tek qoldau ǧana jetpei tūr. Özım baiaǧyda jasuşamen ainalystym, ministr bolyp tūrǧanda qarajat bölıp, sol sala bügınde jaqsy nätije berıp jatyr.
– Özgelerdı emdep jazatyn aq halatty abzal jan retınde özıŋızdı qalai kütesız? Densaulyqty ūzaq uaqyt myqty etıp saqtau üşın elge qandai keŋes aitar edıŋız?
– Jalpy ömırde ärbır adam bıletın ekı sala bar, bırı – bılım, ekınşısı – densaulyq. Jalpy, būl densaulyq degen – ūlttyq mäsele. Olai deitınımız, densaulyǧy myqty adam ūlttyŋ örkendeuıne üles qosuşy bolady. Adam üşın basty bailyq – densaulyq ekenın şynymen tüsınuımız kerek. Sosyn ärine, köp auru – ışetın astan keledı. Dūrys tamaqtanudyŋ myqty densaulyq iesı boluda maŋyzy zor. Sapaly tamaq ışu jäne ony qanşa mölşermen ışudı bılseŋız, sızden artyq denı sau adam bolmaidy. Qazır köp adamdar BAD degenge äues, iaǧni qosymşa biologiialyq qospalar ışedı, men mūny beker ıs der edım. Künıne as mäzırınde limon, alma, sosyn qazaqtyŋ qūrty bolsa, naǧyz tūnyp tūrǧan därumen sol. Sonymen qatar el ışınde türlı täuıp emşıler de köp. Keibır aurulardy tek medisina küşımen ǧana emdeuge bolady. Bır jyldary tüienıŋ zärımen qaterlı ısıktı emdeimın degen täuıp şyǧyp, soǧan da halyq aldanǧan. Qaterlı derttı zärmen emdeuge bolady degenge sengenıŋız – külkılı jaǧdai. Öz basyma kelsem, men de el siiaqty taǧamdardy jeimın. Özım osy Astanada jer üide tūramyn, taŋerteŋ erte bıraz jaiau jürıp kelgesın ekı kese şäi men kışkentai buterbrod jäne kökönıs jeimın. Tüste de bärımen bırdei as türlerın jeimın, bıraq eŋ bastysy, az-azdan, sosyn keşkı 18.00-den keiın müldem tamaq ışpeimın. Būǧan menıŋ aǧzam üirengen.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
