Joq ızdegen qaşannan jarnama qaraidy. Elımızde, qūdaiǧa şükır, jarnama taratu qūraldary da az emes.
Aqiqaty sol, ol basylymdardyŋ basym köpşılıgı orys tılınde şyǧady. Tılı aldyndaǧy adaldyǧyn saqtaǧandardyŋ anda-sanda közge tüsıp qalatyn bır auyz söilemderı bolmasa, jūrtşylyqtyŋ qate jazsa da, jarnama mätının orysşa toltyruǧa etı üirenıp ketkenı belgılı. Qūddy, qazaqşa jazsa, tūtynuşydan qaǧylyp, ūsynǧan qyzmetı ia tauary tasada qalyp qoiatyndai…
Hoş. Jarnama tılın synap, jönge saluǧa qazır qūlqymyz da, onşalyqty nietımız de joq. Bügıngı aitpaǧymyz – jarnama taratuşy aqparat qūraldaryndaǧy tıl iesınıŋ öktemdıgı. Iаǧni, öz tūtynuşysyn aşyqtan aşyq ūltyna qarai alalap, bölıp-jaratyny, özınıŋ keibır otandastarynyŋ köŋılıne qaiau tüsırıp alatynyn sezınbeitın soqyrlyǧy, mädenietsızdıgı, oi-örısınıŋ tömendıgı haqynda bolmaq.
Jarnama berude «ūltşyldyǧyn» paş etıp jürgender kımder?
Päter jaldau mäselesı qazaq üşın jarty ǧasyrdan berı kelelı. Kezınde bılım ızdep Almatyǧa barǧan jastar da būrynǧy Vernyi bekınısıne äbden ornyqqan özge ūlt ökılderınıŋ üiınıŋ bır quysyn panalaǧan edı.
Astana Arqaǧa alǧaş qonys tepkende aimaqtardan kelgen azamattar osy qalada da baiyrǧy tūrǧyndardyŋ sasyq iısı müŋkıgen tauyq qorasyn jaldauǧa deiın barǧany esımızde. Tıptı, Telman kentınde qabyrǧanyŋ ar jaǧynan şyqqan maldyŋ dauysyn estıp, päterge tölegen aqşasyn da sūramastan, qorlyqtan bezıp ketken qazaqtardy da körgenımız şyn.
Mūnyŋ bärıne tözımdı jūrt, ärine, qorlyq dep qaramauǧa tyrysty. Täuelsızdık alǧannan keiıngı öz elınıŋ tuǧan astanasyna, är kırpışı öz qolymen qalanyp jatqan jaŋa qalasyna süiıspenşılıkpen qarap, köŋıldı kırbıŋnen taza ūstauǧa talpyndy. Tabandylyq tanytyp, täuelsız ruh syilaǧan jas Astanaǧa jatyrqap qaramauǧa, ondaǧy qiynşylyqtar men kemşılıkterdı tüsınıp, jeŋuge, basynǧandy da keşıruge qūlşyndy.
Bıraq, qala ösken saiyn mädeniet pen sana da ösuı kerek emes pe edı? Bılım men ǧylym, tehnika men tehnologiia şaryqtap damyp kele jatqan qoǧamda adam boiyndaǧy ışkı mädeniet, näzık tüisık, saliqaly sana tömendep bara jatsa, ony aqtauǧa bola ma?
Ainalaǧa zer salyp körıŋız, qalada älı de päter ızdep, sabylǧan jastar az emes. Joq ızdegennıŋ janynan tabylatyn jarnamalyq gazetter men saittardyŋ jiı aşylyp, jiı qoldanylatyny da sodan.
Alaida, «astana.akm.olx.kz», «oirr.kz», taǧy basqa jarnamalyq saittar men «Kryşa», «İz ruk v ruki» gazetterı arasynan «orys otbasyna päter ötkızemın», «europa ūlty ökılderıne bölmemdı jalǧa beremın» degen sekıldı jarnama joldaryn az kezıktırmeisız.
Aşyp aitu kerek, mūndai tūtynuşysynyŋ ūltyn körsetıp tūryp jazǧan qūlaqtandyrular arasynda «päterımdı qazaqqa ǧana beremın» degen syŋaida jarnama berıp jatqan jandar joq. Bar bolsa, olardyŋ şamasy ūltşyldyq sipattaǧy talabyn imenbei qoiǧandardyŋ arasynda bır paiyzdy ǧana qūrauy mümkın.
Mūndai jarnamalar, ärine, keibır jandardyŋ köŋılıne qaiau tüsıredı. Adamdy şyqqan tegıne, ūltyna, näsılıne qarap alalauǧa bolmaityny Ata zaŋynda aşyq jazylǧan elde būlaişa batyldyqqa baryp, ūlttyq alalauşylyq tanytyp jürgender kımder? Olardyŋ būl tırlıgı bızdıŋ zaŋdarymyzǧa syia ma? Būl mäsele osy künge deiın eşkımnıŋ nazaryn audaryp, narazylyǧyn tudyrǧan joq pa?..
Körşı el jarnama berude ūltyna qarai alalaudy ekstremistık piǧyl dep tapty
Äleumettık saraptama jürgıze kele baiqaǧanymyz, bızdıŋ elımızde, däl Astanada ūlttyq alalau aşyq körınıs tapqan jarnama üşın dau tuǧyzyp, şaǧymdanǧan azamattar joq eken. Alaida, būl mäsele Reseidıŋ Kaluga oblysynda köterılgenge ūqsaidy. Kaluga oblystyq prokuraturasynyŋ saitynda 2011 jyldyŋ 5 qazanynda «Sdam kvartiru russkim» degen syŋaily jarnamalardy jariialap kelgen tört gazettıŋ redaksiiasyna eskertu jasalǧany turaly jazylǧan. Mūndai jarnama jariialaudy oblystyq prokuratura ekstremistık sipaty bar äreket retınde baǧalap, basylym basşylarymen bıraz «äŋgıme» jürgızıptı…
Qyzyǧy, bızdıŋ elımızdegı jarnama beruşıler de körşı eldıŋ tılın, stilın, jarnama beru täsılın solardyŋ öktem mınezımen qosa köşırıp alyp otyrǧan siiaqty. Bızdegı, äsırese, «astana.akm.olx.kz» saity men «İz ruk v ruki» gazetı men saitynda däl sol öktemdık, jūmsartyp aitqanda, mädenietsızdık aina- qatesız qaitalanyp otyrǧany taŋ qaldyrady.
Alaida, körşı el jarnama beruşılerdıŋ öz tūtynuşysynyŋ ūlty qandai boluy kerektıgın şegelep aityp körsetuın ekstremizmnıŋ bır türı dep pätua şyǧardy. Būl, ras, internet betterınde qyzu talqyǧa tüsken. Tıptı, köptegen orys jastary «bız özımızdıŋ orys ekenımızdı aitsaq, orys degen sözdı qoldansaq, ekstremist atanyp, qudalanatyn şyǧarmyz» dep būlqan-talqan boldy…
Osy jaǧdailarǧa qaraǧanda, keŋpeiıl qazaq özınıŋ qaşanǧy biıktıgınen tüspegen be dersıŋ. Astanadaǧy jarnama beruşıler tarapynan özınıŋ tauaryn, qyzmetın tek qana Qazaqstannyŋ baiyrǧy tūrǧyndaryna, iaǧni, qazaqtarǧa beremın degen sözdı bır ret auzynan şyǧarmaǧan eken. Özınıŋ qalyptasqan mädenietı men sanalylyǧy, keŋdıgı, parasattylyǧy aiasynda, tıptı, özge ūlt ökılderı ışedı, haram qylady dep qauıptense de, onysyn ışıne bügıp, jasyryp, aldyna kelgennıŋ köŋılın jyqpai qaitaruǧa tyrysatyn bolar, bälkım.
İä, Reseidıŋ özınde köterılgen «sdam kvartiru russkim» degen jarnamalardyŋ mäselesı bızde älı künge qoǧamdyq deŋgeide köterılgen joq. Zaŋǧa tompaq kelmese de, mädeniet pen parasat, ūiat, keŋdık, joǧary sana ölşemıne syimaityn mūndai sipattaǧy jarnamalarǧa tūsau qoiylǧan da joq.
Bıraq… jarnamadan mūndai joldardy körgende köpşılık azamattardyŋ ışı qylp ete qalatynyn qalai jasyraiyq. Tūtynuşysyn ūltyna qarai alalau kımge de bolsa ūnamaitynyn, kez kelgen adam mūndai jaǧdaiǧa tap bolǧanda moraldyq qūqy taptalǧandai, jaisyzdau küi keşetının äleumettanuşylar da joqqa şyǧarmaidy.
Tüiın
Sonymen, jarnama beruşıler tarapynan azamattardyŋ ūltyna qarai talap qoiylu – zaŋsyzdyq emes. Bıraq, mädeniet-sızdık, sanasyzdyq, qaraŋǧylyq.
Ülken bır dau tumaiynşa, būl mäselenıŋ qoǧamdyq tūrǧyda nazarǧa ılıkpeitını aian. Dese de, mūndai jaǧymsyzdyqty jarnamalyq aqparat qūraldarynyŋ ielerı öz erkımen tızgındep, jönge salyp otyrsa igı.
Äzımbai ǦALİ,saiasattanuşy:
«Astana aqşamy» gazetınen sūraq kelıp tüsısımen, bız şaǧyn bolsa da, äleumettık zertteu jürgızıp, osy mäsele boiynşa azamattardyŋ pıkırın sūrap bıldık. Sonda tüigenımız, «päterımdı tek qana europa ūlty ökılıne nemese aziialyqqa beremın» degen syŋaidaǧy jarnamalar keibıreulerdıŋ köŋılıne tiedı eken. Ondaiǧa müldem nazar audarmaityn, şamşyl bolmauǧa tyrysatyn azamattar da bar.
Degenmen, mūndai sipattaǧy jarnamalar köp jaǧdaida azamattar arasynda ūlttyq alalauşylyq tudyruǧa, tūtynuşynyŋ moraldyq qūqyn būzuǧa alyp keletının joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Ata zaŋymyzda Qazaqstan azamattaryn tılıne, dınıne, ūltyna, şyqqan tegıne, näsılıne, äleumettık jaǧdaiyna qarap alalauǧa jol berılmeitını aşyq jazylǧan. Al däl mynadai, özınıŋ jeke mülkın satuǧa nemese jalǧa beruge bailanysty tūtynuşysyn ūltyna qarai bölu eşqandai zaŋda qylmystyq äreket retınde körsetılmegen. Būl uşyǧyp bara jatsa, äkımşılık sot arqyly şeşılıp, ondaǧy kınälıler äkımşılık jazaǧa ǧana tartyluy mümkın.
Nazar audaratyn taǧy bır mäsele, jarnama beruşıler keide qyzmet türın ūsynyp, qyzmetke alynatyn adamynyŋ ūltyn da körsetıp jatady. Ol memlekettık qyzmetker bolsa, zaŋǧa qaişy. Al basqalai qyzmetter bolsa, jarnama beruşı ondai äreketke ne üşın barǧanyn körsetıp, däleldeuı kerek. Mäselen, keibır qyzmetke qazaq tılın bıletın, qazaqtyŋ salt-dästürın, ädet-ǧūrpyn jaqsy saqtaityn adam qajet boluy mümkın. Ondaida «mynadai qyzmet etetın bolǧandyqtan, tılın, dästürın bıletın qazaq ūltynyŋ ökılı qajet» dep tūryp, eşkımdı alalap-bölmeitındei anyqtap jazyluy kerek.
Näzira BAIYRBEK
