Jasöspırımder suisidı nege azaimai otyr?

Keiıngı kezde «Nūr-Sūltan qalasynda bır jas bala asylyp qalypty, Almaty qalasynda bır qyz jiyrma besınşı qabattan qūlapty, Qaraǧandyda jasöspırım özıne qol jūmsapty» degen siiaqty aqparattardy köp oqityn boldyq. Bıreuler «mūndai suyq habarlardy būqaralyq aqparat betterınde mülde körsetpeu kerek» dese, ekınşı bıreu­ler «olar jamanat şaqyruşylar» dep jurnalisterdı kınälaidy. Qalai degende de aitylǧan sūmdyqtardyŋ ömırde bolyp jatqany ras. Tek elordanyŋ özınde jyl basynan berı  alty adam özıne qol jūmsap, on  adam özıne qol jūmsauǧa äreket jasaǧan.

Bärı balanyŋ bolmysyna  bailanysty

Düniejüzılık densau­lyq saqtau ūiymynyŋ mälımetıne süiensek, 2012 jyly Qazaqstan 15-29 jas arasyndaǧy jasöspırımder men jastar arasynda suisidten 3 orynda tūrǧan. Al ötken jyly 13-orynǧa taban tıreptı. Psiholog-därıgerlerdıŋ aituynşa, būl tūrǧyda tolyq sap-sau adam bolmaidy eken. Ömır bolǧasyn bızdıŋ qai qaisymyz da qalyptan belgılı bır därejede auytquymyz mümkın eken. Mäselen, adam qatty aşulansa, şamadan tys küigelektense, özın-özı ūstai almai qaluy mümkın. Mıne, osyndai kezde qasyndaǧy ekınşı adamnyŋ basu aituy, ony barynşa sabasyna tüsıruge ärekettenuı asa maŋyzdy. Sol ­­siia­q­­ty ­jetkınşek balany da ata-anasy sabyrlylyq pen tözımdılıkke tärbielegenı, basyna tüsken qiyndyqty jasyrmai aityp, kez kelgen jaǧdaida ülkenderge jügınu kerektıgın tüsındırgenı dūrys ekenı  aitylady.

Degenmen, ötken jyly elımızde kämelet jasqa tolmaǧan 105 jasöspırım ömırmen qoştasqan. Osylardyŋ bırde-bırı psihologke, nemese psihiatrǧa baryp körınbegen eken. «Sonda olardyŋ boiynan säl de bolsa, auytquşylyq baiqalmaǧan ba?» degen saual tuyndaidy.

Oǧan osy salada eŋbek etıp jürgen täjıribelı psiholog Gülmira Esımova bylai deidı:

«Jasyratyny joq, būl öte kürdelı mäsele. Bala tärbiesı, jetkınşektıŋ ötpelı kezeŋde kezdesetın syrtqy ortanyŋ äserın qabyldauy negızı ata-ananyŋ jıtı baqylauynda boluy kerek. Ökınışke qarai, bız mūny köbıne eskere bermeimız. Sodan kelıp, balanyŋ  oiynda ne baryn ata-anasy tügılı,  qasynda jürgen dosy da, qūrbysy da bılmeuı mümkın.

Tomaǧa-tūiyq jüretın balanyŋ bärın bırdei därıgerge alyp bara beru de qiyn. Psihiatrǧa nemese psihologqa körsetken jasöspırımdı olar mındettı türde esepke qoiady. Ol eşkımge ūnamaidy. «Aş päleden – qaş päle». Sap-sau balaŋdy säl küdık üşın psihiatorǧa körsetıp, esepke qoiǧyzǧannan, tynyş jürgendı artyq köredı köbı».

Almatyda köpşılıkke ülgılı sanalatyn bır otbasynyŋ on ekı jasar qyzy özıne qol jūmsaǧan. Ata-­anasy mektepte mūǧalım. Tūrmystary da oidaǧydai. Bır körmege bärı qalypty siiaqty. Qyzdaryn öte jaqsy körgen. Bıraq… Bır sabaqtan ülgerımı naşarlap ketıp, anasy qasyndaǧy qūrbysyn ülgı etıp, ūrysqan. Bırneşe künı sabaǧyn dūrystap oqysyn dep köp söilespei qoiǧan eken. Soŋy oryny tolmas ökınışke ainalǧan…

Psihologtardyŋ aituynşa, otbasyndaǧy balamen ata-ana arasyndaǧy qalyptasqan özara qarym-qatynasty tereŋ tüsınudıŋ maŋyzy zor bolyp otyr. Balany şamadan tys tym qatty erkeletuge de, tym qataldyq tanytuǧa da bolmaidy eken. Ondai kezde jetkınşek ömırde kezdesetın oqys jaǧdaidy, küizelıstı tym tereŋ qabyldap, qūla tüzde japadan jalǧyz qalǧandai köŋılı qūlazyp, jalǧyzsyraityn körınedı. Äsırese, būryn asty-üstıne tüsıp, öbektep jürgen eŋ jaqyn adamdarynan qatty söz estıgen kezde bala özın qorǧansyz sezınıp, şamadan tys toryǧuy mümkın.

Būl da jasöspırımnıŋ jaratylysyna bailanys­ty. Qanşa qatty söz estıp, taiaq jese de ainala bere ony ūmytyp ketetın balalar bolady. Al mūndai jaǧdaida dünieden tüŋılıp ketetın de sätterdı ömırden körıp jürmız.

Küizelıstı jasyrmau kerek

Qazır ärbır mektepte psiholog bar. Bıraq odan mäselenıŋ tüiını tüpkılıktı şeşılıp jatqan joq. Kämelet jasqa tolmaǧandardyŋ suisidke baruynyŋ aldyn aludy közdeitın arnaiy baǧdarlama da engızıldı. Osy tūrǧyda pedagogtar men ata-analardyŋ sauat­tylyqtaryn arttyru da maŋyzdy. Psihikalyq qalyptylyqty zerttep, zerdelep, baiqap jüretın mamandar komandasyna jalpy täjıribedegı jäne psihiator därıgerler de tartyluda. Alaida qala mektepterınde psihologtarǧa köbırek jūmys ısteuge tura keledı. Ata-analarmen jiı jinalastar ötkızıp, olardan balalaryn sui­sidtık mınez-qūlyqqa beiım emes pe degen tūrǧydaǧy anyqtauǧa arnaiy tekserısten ötkızu üşın rūqsat aluy kerek. Keibır ata-analar mūndai qadamǧa kelıspei de jatady. Ol da eşteŋe emes, keide tomaǧa-tūiyq jüretın balalardy mäjbürlı tekserıp, olardyŋ özıne-özı qol jūmsau mümkındıkterı basym ekendıgın aitqanda naqty uäjge senbei, qasarysyp tūryp alatyn, «tıptı menıŋ balama qysym jasap jür» dep şaǧymdanatyn adamdar da bar körınedı.

Nūr-Sūltan qalasynda jetınşı synypqa köşken bır oquşy «maǧan soŋǧy ülgıdegı aifon alyp ber» dep ata-anasyna qiǧylyqty salǧan. Balkonnyŋ erneuıne asylyp jetınşı qabattan sekırıp ketemın dep qoqan-loqy körsetken. Köptep-kölemdep körşıler men aǧaiyn tuys aralasyp, balany sabasyna äreŋ tüsırgen. Artynan psihologtar «būl balanyŋ boiynda suisidke beiım­dılık bar» degenı üşın ata-anasy «ol jai ǧana balalyq nemese erkelık» dep betbaqtyrmai, aiqai şu şyǧarǧan. Degenmen, artynan iuvenaldy polisiia balalar därıgerımen bırge mektepte arnaiy jinalys ötkızıp, ata-anasyn balany qataŋ baqylauǧa aluǧa köndırıptı.

«Özın-özı öltıru – eşkım estımeitın ışkı dünienıŋ janaiqaiy» degen söz bar. Sondyqtan kez kelgen auytquşylyqtar nazardan tys qalmauy qajet.

Atyraudyŋ bır mektebınde mynadai oqiǧa bolypty. Bır bala dosyna kelıp, «men ömırden tüŋılıp kettım. Menı eşkım jaqsy körmeidı. Jaqsy körıp jürgen qyzym da terıs ainaldy. Ol menımen söileskısı kelmeidı» dep syryn aqtarǧan ǧoi. Al ol bala sol sözdı synyp jetekşısıne aityp qoiǧan. Jaǧdai tıptı uşyǧyp ketken. Jaŋa oquşy ekı kün sabaqqa kelmei, dosyna «sen satqynsyŋ, men senı endı körgım kelmeidı» dep habarlama jıberumen bolǧan. Synyp jetekşısı psiholog pen därıgerdı ılestırıp üiıne barsa, ata-anasy aŋ-taŋ abdyrap qalypty. Al bala juynatyn bölmenı ışınen kılttep alyp, «men ölemın, maǧan ömır kerek joq» dep baqyryp jylaityn körınedı. Äreŋ degende jabylyp jürıp esıktı aşyp, balany sabasyna tüsırıptı. «Dosym menı mazaq qyldy» dep küiıngenımen, dosynyŋ şyn janaşyr ekenı keiın belgılı bolyp otyr. Eger sol dosy synyp jetekşısıne eskertpese oqiǧa basqaşa reŋk aluy da äbden mümkın edı ǧoi. Sondyqtan mūndai jaǧdaidy eşuaqytta jasyryp qaluǧa bolmaityny osydan körınedı.

Oiyn emes, naǧyz qylmys

Mamandar jasöspırımder arasynda suisidtıŋ köbeiıp ketuın sekta-saittardan köredı. Qūqyq qorǧau organdary osyndai keleŋsızdıkterdıŋ qanşama közın joiuǧa tyrysqanymen, ol jetı basty ajdahadai qaitadan bas kötere beredı. İnternettegı oiyndar, erjetudıŋ belgısı retınde özderın-özderı synap köruge ündeitın test-baiqaular jasöspırımderdıŋ özın-özın öltıruge itermeleitın türlı ädısterı ekenı qazır aidan anyq aiqyndalyp otyr. Äsırese, jas erekşelıgıne bailanysty ötpelı kezeŋde osyndailardyŋ körınıs beruı öte qauıptı. Mäselen, jetkınşekke «saǧat taŋǧy 4-te tūr. Aitylǧan jerge bar. Suretke tüsıp, bızge jıber» deidı. Jıberse, «sen ülken synaqtan öttıŋ, märtebeŋ östı» dep madaqtaidy. Bıraq «on qabatty üidıŋ şatyrymen jalaŋaiaq jürıp öt» deu öte qauıptı.

Ne bolmasa, «keudeŋdı qysyp üş minut tūruǧa şydasaŋ, naǧyz keremet adamsyŋ» dep keudesın qys­   tyryp, esten tanu, qaitadan äreŋ esın jinau būl oiyn emes, naǧyz qylmys. Mūny jasap otyrǧan – qylmysker. Mıne, osynyŋ bärı internet arqyly ısteledı. Ärı mūndaiǧa üiır bolatyn boiynda kem degende bır auytquy bar jasöspırım. Bıraq olar syrqat retınde baqylauǧa alynbaǧan.

«Sondyqtan jasöspırımder suisidınıŋ aldyn alu üşın alty ai saiyn skrining jürgızu de ūsynylyp otyr. Sondai-aq olardyŋ boiynda ömırlık daǧdy qalyptastyru da öte maŋyz­dy. Ömırlık daǧdylary damyǧan balalar özderın derbes, täuelsız sezınıp, özınıŋ mäselelerın ainalasyndaǧylardan aiyra alady. Olar belsendı, bas­tamaşyl bolyp keledı ärı özıne senımdı, ışkı baqylauyn joǧaltpaityndai bolyp erjetedı» deidı mamandar.

Rasynda da jaŋa jetılıp, erjetıp, boi tüzep kele jatqan öskeleŋ ūrpaqqa  özın-özı qūrmetteu sezımın oiatatyn mümkındıkter tuǧyzsa, bır närsege erekşe qyzyǧuşylyqtaryn arttyrsa, söitıp bügın taŋda elımızde qalyptasyp otyrǧan joǧaryda aitylǧan keleŋsızdıkterge eşqandai jol berılmese eken deimız.