Jasyl beldeu – elorda ökpesı

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Jaŋa jaǧdaidaǧy Qazaqstan: ıs-qimyl kezeŋı» atty Joldauynda qorşaǧan ortany qorǧau jäne ekologiialyq damu elımız üşın aldyŋǧy kezekte tūrǧan mäsele ekenıne airyqşa toqtalyp, bes jyl ışınde orman alqabynda 2 milliard, eldı mekenderde 15 million aǧaş otyrǧyzudy, sondai-aq elordanyŋ ainalasyndaǧy jasyl jelektıŋ auqymyn ūlǧaitudy tapsyrǧan edı.

Elordany damytu mäselelerı jönındegı jiynda da Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Astanany kögaldandyru jūmysy turaly pıkır bıldırgen bolatyn.

– Qazır Astanany jasyl qala dep aita almaimyz. Bızde qalany kögaldandyru ısınıŋ bırtūtas tūjyrymdamasy da joq. Är äkımdık öz bılgenımen äreket jasaidy. Şahardaǧy jasyl jelektıŋ sany men sapasy turaly naqty mälımet joq. Iаǧni jüielı jūmys jürgızılmeidı. «Astana – kögaldandyru qūrylysyna» qarasty tälımbaqtyŋ mümkındıgı tolyq qoldanylmai otyr. Dūrys kütım bolmaǧan soŋ, qala aumaǧyndaǧy köşetter qurap jatyr. Kögaldandyru kezınde otyrǧyzylatyn jasyl jelektıŋ 10 paiyzy ǧana köpjyldyq ösımdıkter. Bır mausymdyq gülderge jyl saiyn şyǧyndanu – qarjyny jelge şaşu degen söz. Äkımdıkke 3 jyldyŋ ışınde köpjyldyq ösımdıkterdıŋ ülesın kemınde 50 paiyzǧa jetkızudı tapsyramyn. Sızderge naqty mındet qoiamyn: aldaǧy 5 jylda elordamyz jasyl şaharǧa ainaluy kerek. Astana qalasynyŋ jäne Aqmola oblysynyŋ äkımdıgıne Ekologiia ministrlıgımen bırlesıp, būl mäselenı dereu şeşudı tapsyramyn, – dep nūsqau berdı Prezident.

Astananyŋ ırgesındegı «Jasyl aimaq» ormandy alqabynda jyl saiyn 8 mln aǧaş otyr­ǧyzylady. «Jasyl aimaq» – Qazaqstan Respublikasy astanasynyŋ ışı men onyŋ maŋaiyndaǧy aimaqtardy abattandyru jobasy. Qalanyŋ özınde jäne oǧan japsarlas aumaqtarda jasyl jelek qalyptastyru, ony saqtau maqsatynda elorda ainalasyn qorşai boi kötergen jasyl beldeu būl künde qalanyŋ taza auamen tynystauyna mümkındık beretın «ökpesıne» ainaldy.

«Jasyl aimaq» orman alqaby 2000 jylǧy 10 aqpanda qūrylǧan. Al aǧaş otyrǧyzu jūmysy 1998 jyldan bastap qolǧa alyndy. Sodan berı būl aumaqqa qaraqat, qaiyŋ, şaǧan, üieŋkı, terek, jidenı qamtyǧan 150 mln-ǧa juyq aǧaş otyrǧyzyldy. Orman alqabynyŋ jalpy aumaǧy 90 myŋ gektardan asty. Topyraǧymyzǧa tamyr jaiǧan aǧaştardyŋ keibırı şetelden äkelınedı.

Mamandardyŋ aituynşa, orman alqabyna otyrǧyzylatyn aǧaş türlerı aldymen sol jerge beiımdeu prosesınen ötedı.

«Bızde 2 pitomnik bar, sol jerde mamandar türlı köşet otyrǧyzyp, zerdelep, synaqtan ötkızedı. Aǧaş otyrǧyzu mausymy kezınde 1500-2000 adam jūmys ısteidı. Sondai-aq özımızdıŋ kışıgırım zerthanamyz bar. Ol jerde bızdıŋ mamandar ösımdıkter tūqymynyŋ şyǧynyn zertteidı. Är aǧaş türı boiynşa jeke monitoring jürgızıledı. Sodan soŋ aǧaş türlerı synypqa bölınıp, odan ärı seleksiia ortalyǧyna jıberıledı. Ol jerde aǧaştarǧa taldau jasalady. Sonyŋ qorytyndysy boiynşa qai jerde, qandai aǧaş ösırgen abzal degen tūjyrymdama jasalady» degen edı «Jasyl aimaq» memlekettık respublikalyq käsıpornynyŋ bas direktory Mūhit Ramazanov ötken jyly QR Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı ūiymdastyrǧan baspasöz mäslihatynda.

«Jasyl aimaq» orman alqaby 2000 jylǧy 10 aqpanda qūrylǧan. Al aǧaş otyrǧyzu jūmysy 1998 jyldan bastap qolǧa alyndy. Sodan berı būl aumaqqa qaraqat, qaiyŋ, şaǧan, üieŋkı, terek, jidenı qamtyǧan 150 mln-ǧa juyq aǧaş otyrǧyzyldy. Orman alqabynyŋ jalpy aumaǧy 90 myŋ gektardan asty. Topyraǧymyzǧa tamyr jaiǧan aǧaştardyŋ keibırı şetelden äkelınedı

Orman – dalaǧa sän beretın, tırşılıkke när beretın baǧaly bailyq qana emes, klimattyŋ özgerısıne de oŋ yqpal etetın, sondai-aq el qorǧanysyna da qalqan bolatyn qasiettı qorǧan. Elımızde ormannyŋ ösuı de ärkelkı. Keibır oblystarda syŋsyǧan sūlu orman joq. Klimatymyz är aluan, topyraq jaǧdaiy da ärtürlı. Demek, Qazaq memleketınıŋ aldynda tūrǧan bır ülken mındet bar. Ol – tabiǧi ormandardy qorǧap, aǧaş egıp, orman otyrǧyzu, şöleittenudıŋ aldyn alyp, jasandy orman beldeuın üzdıksız ūlǧaitu. Osy tūrǧydan alǧanda, Astananyŋ jasyl beldeuın qalyptastyru maqsatynda elorda töŋıregıne 100 myŋ gektarǧa juyq aumaqqa orman otyrǧyzylǧany – quanar­lyq jaǧdai. Osy orman beldeuınıŋ qalyptasuymen astananyŋ aqyrǧan aiazynyŋ da betı qaityp, borany bäseŋdedı. Jazda «Jasyl aimaqtan» jidek terıp, näpaqa tabatyn otbasylar sany da az emes. Jaiqalǧan ormannyŋ arasynda aŋ-qūs ta köbeiıp, tamaşa ekologiia jüiesı qalyptasty. Demek, bız būl orman beldeuınıŋ ekologiia­lyq, ekonomikalyq jaǧynan da tiımdılıgın körıp otyrmyz.

Jaqynda Senat deputaty Nūrlan Bekenov Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Erlan Nysanbaevtyŋ atyna kögaldandyru jūmysynyŋ qarqyny nege tömen bolyp jatqany jönınde deputat saualyn joldady.

«Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa 2021 jyly 138 mln aǧaş, 2022 jyly 280 mln dana aǧaş otyrǧyzyldy, al biyl 409 mln aǧaş otyrǧyzu josparlanǧan. 409 million köşettıŋ kem degende 120 milliony tamyr jaia almaidy. Būl biudjet qarjysyn tiımsız jūmsau ekenı belgılı bolyp otyr. Sondyqtan biudjet şyǧynyn azaitu kerek. Ösımdıkterdıŋ tırşılıgıne baqylau jäne taldau nege jürgızılmei jatyr? Monitoringtıŋ, ösımdıkterge kütım jasaudyŋ jäne suarudyŋ zamanaui jüiesı nege ornatylmaǧan? Biudjet qarajatyn tiımsız jūmsaǧany üşın jauapkerşılık qaida?» dep sūrady N.Bekenov.

Sondai-aq senator aǧaştardy kesu, qasaqana ot qoiu, sondai-aq ormandy jerlerdı zaŋsyz basyp alu jäne paidalanu, orman alqaptarynda üiler men basqa da qūrylystardy salu problemasyna nazar audardy.

«Ösımdıkter men aǧaştardy ösıru, sondai-aq olarǧa kütım jasau täsılderın qaita qarau kerek dep sanaimyn. Köşet otyrǧyzatyn merdıger ūiym­darǧa aǧaştardy odan ärı mındettı türde kütıp-baptau men jai-küiıne monitoring jasau jäne ol turaly esep beru tärtıbı bekıtılsın. Būl mındet qyzmet körsetu şartynda körsetılıp, olardy oryndamaǧany üşın jauapkerşılık turaly talappen bırge jazyluy kerek» dedı senator.

Senator būl mäselenı tekke köterıp otyrǧan joq. Bız osyǧan deiın «Jasyl aimaqtyŋ» jetıstıgıne ǧana nazar audaryp, onyŋ qarjy tiımsız jūmsalǧan tūsyna nazar audarmai keldık. Būl öŋırdegı ormandy örtten qorǧau quaty qanşalyq degen mäsele de küŋgırt. Onyŋ üstıne «Jasyl aimaqtyŋ» kölemı ülkeigenmen, Arqa tösındegı qyz kepeşıne qadalǧan ükıdei şoq-şoq bop şyqqan tabiǧi ösken aǧaştardy qorǧauǧa män berılmei otyr. Kerek deseŋız, sol ormandy alqaptardyŋ arasyn audaryp, egın salyp jatqan pysyqtar da barşylyq. Būl da orman üşın ülken qater.

Jer betındegı barlyq tırşılık iesı auasyz ömır süre almaityny aqiqat bolsa, sol auany süzgıden ötkızıp, tazalaityn, densaulyqqa zalaldy gazdardy, şaŋ-tozaŋdy tartyp alyp, ornyna ottegı bölıp şyǧaratyn qūdırettı küştıŋ bırı – aǧaş. Ekonomikalyq paidasymen qatar, aǧaştyŋ adam densaulyǧyna da paidasy mol ekenı barşamyzǧa mektep qabyrǧasynan belgılı. Mäselen, fotosintez prosesınde aǧaş pen būta-bürgenderdıŋ japyraǧy şaŋ-tozaŋnyŋ 72 paiyzy men kükırt qos totyǧynyŋ 60 pa­iyzyn sımırıp, bakteriialardy öltıretın biologiialyq belsendı zattardy bölıp şyǧarady eken. Ündıstannyŋ Kalkutta universitetınıŋ professorlary 50 jyl köktegen bır aǧaştyŋ qūny 31200 dollarǧa teŋ keletın ottegı öndırıp, aua lastanuynyŋ aldyn aluda 62500 dollardy jaratatynyn eseptep şyqqan.