Halqymyz ejelden densaulyqqa airyqşa män berıp, ony bırınşı orynǧa qoiǧan. «Bırınşı bailyq – densaulyq» dep beker aitpaǧan. Sondyqtan elımızde densaulyq saqtau salasyn memleket tarapynan qaita damytuǧa airyqşa köŋıl bölıne bastaǧany bärımızdı quantady. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ötken jylǧy Joldauynda densaulyq saqtau jüiesınıŋ tiımdılıgın arttyruǧa erekşe nazar audardy. Būl rette Prezident tapsyrmasyn oryndau maqsatynda Qazaqstan Ükımetınıŋ 2021 jylǧy 12 qazandaǧy qaulysymen «Denı sau ūlt» atty memlekettık ūlttyq baǧdarlama bekıtılıp, jüzege asyryluda. Osy baǧdarlamada jūqpaly tuberkulez auruynyŋ aldyn aluǧa erekşe nazar audarylǧan.
Qazırgı künde Qazaqstanda tuberkulezge şaldyǧu 100 myŋ tūrǧynǧa şaqqanda 52 oqiǧany qūraidy. Būl osydan 10 jyl būrynǧy derekpen salystyrǧanda 2,4 esege tömen. Soŋǧy 10 jylda, iaǧni 2008 jyldan berı ölım-jıtım de 5,6 esege tömendedı. 2017 jyly 100 myŋ tūrǧynǧa şaqqanda 3 oqiǧa ǧana boldy. Ötken jyly respublika boiynşa tuberkulezge şaldyqqandardyŋ sany 8 myŋ adamnan säl ǧana asty. Eger soŋǧy 10 jyldyŋ dinamikasyn alyp qaraityn bolsaq, onda nauqastardyŋ jalpy sany da 2 ese azaiyp otyr. Qazaqstan tuberkulezden emdeu, diagnostikalau, aldyn alu syndy barlyq emşaraǧa jūmsalatyn aqşa biudjet qarajaty esebınen ötep otyrǧan elderdıŋ qataryna jatady. Sondyqtan da elımızde tuberkulezden emdeudıŋ älemdegı barlyq aldyŋǧy tehnologiialary qoldanylady.
Astanada tuberkulezge şaldyqqan nauqastar sany jyl saiyn azaiyp keledı. Elordada būl körsetkış 100 myŋ tūrǧynǧa 2,9 adamnan ǧana keledı. Ökınışke qarai, elordada tuberkulez auruynyŋ oşaǧyna ainalǧan jer bar ekenın bıreu bılse, bıreu bıle bermeidı. Bas qalamyzda būdan 60-70 jyl būryn, iaǧni 1954 jyly saman kırpışten salynǧan jer üilerde halyq älı künge deiın tūryp jatyr. Osyndai 100-den astam jataǧan üilerdıŋ mūrjasynan budaqtaǧan qara tütın auany lastauda. Mūny körıp baiaǧydaǧy qyrda jatqan qazaq auyly eske tüsedı. Mysaly, bır ǧana Baiqoŋyr audanyna qaraityn «Jasybai» qonaq üiınıŋ artyndaǧy Mihail Lomonosov köşesınde tūratyn halyqtyŋ jaǧdaiy öte auyr. Bärı sol tozyǧy jetken eskı üiın panalap otyr. Qazır qar erıgen soŋ, üi qabyrǧalary ylǧaldanady. Adam tūru mümkın bolmai qalady. Būl audanda soŋǧy ekı jylda tuberkulez ben raktan, kökırek auruynan 30-40 adam qaitys bolǧan. Tūrmystyq jaǧdai naşar bolǧan soŋ, adamdar ölıp jatyr. Onyŋ üstıne osy köşelerden joǧarǧy kerneulı 10 myŋ kilovattyq (vysokovolt) elektr baǧanalary ötedı. Osydan on jyl būryn arnaiy komissiia elektr baǧanalardyŋ astynda baspanalardyŋ boluy adam ömırıne qauıp töndıretının aitqan bolatyn. Künı-tünı yzyldap tūratyn temır baǧanadaǧy symdar ajal otyn şaşuda. Üiler sonyŋ astynda bolǧandyqtan, adamdardyŋ qan qysymy joǧary. Äsırese jas balalar tuberkulezben emdeu dispanserınde esepte tūrady. Üilerde su joq, därethana dalada. Ülken de, jas ta kürk-kürk jöteledı. Jaz bolsa qoqys tögetın jer sasidy. Qūrt-qūmyrsqa, körtyşqan qaptaidy. Mıne, osyndai keleŋsız jaǧdaidan äzırşe arylu mümkın bolmai tūr.
Osy köşelerde, negızınen, ejelgı aqmolalyq qazaqtar tūrady. Äsırese būl maŋaida balalar oinaityn alaŋ, balabaqşa, mektep joq. Qoǧamdyq kölık jürmeidı. Tūrǧyndar üiın jaŋartyp qaita salaiyn dese, äkımşılık rūqsat bermeidı. Būzaqylyq pen qylmys jasau, araq ışu, kısı öltıru jäne baspanasyzdardyŋ josyp jüruın osy töŋırekten köresız. Ony polisiia qyzmetkerlerı öte jaqsy bıledı. Biyl osy audandaǧy Kültegın köşesınen jol ötetın bolǧandyqtan, eskı üilerdı ysyru üşın respublikalyq biudjetten 13 milliard teŋge bölınıptı. Bıraq özge köşe tūrǧyndary sol baiaǧy tasada eskerusız qalyp otyr. Men kezınde Astana qalasy mäslihatynyŋ deputaty bolǧanymda osy problemany bırneşe ret kötergen edım. Sonda būl jerge investorlar tartylyp, köpqabatty üiler salu josparlanǧan bolatyn.
Būl köşe tūrǧyndary 25 jyldan berı osyndai müşkıl haldı bastan keşırude. Qalalyq Qoǧamdyq keŋes pen būrynǧy mäslihat deputtattary būl mäseleden qaşan-aq habardar.
Bas qalamyzda osyndai keleŋsız jaǧdai juyq arada şeşımın tabady degenge tūrǧyndar senuden qalǧan siiaqty. Halyq qalaulysy bolamyz dep künı-tünı özın jarnamalap jürgen deputatqa ümıtkerler de būl köşege at ızın salmapty.
«Üi bolmai, küi bolmaidy» degendei, tozyǧy jetken baspana adam densaulyǧyna qauıp töndırıp otyrǧany – şyndyq. Adamnyŋ densaulyǧy – qoǧam bailyǧy. Halqymyzdyŋ tırşılıgı men bırlıgı, jarqyn keleşegı köp rette densaulyq mädenietınıŋ joǧary boluyna qatysty emes pe, sondyqtan elorda basşylary jūqpaly tuberkulez auruynyŋ oşaǧy bolyp otyrǧan būl köşelerdegı tūrǧyndardyŋ müşkıl jaǧdaiyna nazar audarady degen ümıttemız.
Maǧjan SADYHANOV, jurnalist
