Taiauda belgılı jazuşy Joltai Jūmat-Älmaşūlynyŋ «Tabiǧatpen betpe-bet» atty qazaq jäne orys tılınde aŋşylyq, saiatşylyq häm tabiǧat qyzyqtary taqyrybyndaǧy eŋ qysqa äŋgıme-novellalary toptastyrylǧan jinaǧy jaryq kördı. Jaŋa tuyndy körsek, qūnyǧa oqityn ädetımızben kıtapty äp-sätte tauysyp tastadyq. Oqyrmandy jetelep otyratyn tılı jeŋıl, aişyqty oqiǧalarmen örılgen körkem dünie köŋılımızden şyqty.
Jinaq ekı bölımnen tūrady: alǧaşqysy «Qaratau hikaialary» bolsa, ekınşısı «Burabai balladalary» dep atanǧan. Bırınşı bölımge bas-aiaǧy 26 oimaqtai äŋgıme kırgen. Onda qart aŋşy men jas balanyŋ aŋǧa şyqqan oqiǧalary, köptı körgen qariianyŋ aŋşylyq äŋgımelerı baiandalady. Bız qalamgerdıŋ qart Qarataudyŋ bauraiynda düniege kelgenın bılemız. Sondyqtan ba, balanyŋ beinesınen jazuşynyŋ jetkınşek kezın körgendei boldyq. Öitkenı qandai suretker bolsa da, äuelı özınıŋ basynan keşken nemese ömırde öz közımen körgenderdı şyǧarmasyna astarlap bolsa da arqau etetını haq. Qalamger aŋşy qariianyŋ bolmysyn ūtymdy detaldarmen däl bere bılgen. Onyŋ boiynan bırde dana, bırde bala, qysqasy, dala qazaǧynyŋ boiamasyz kelbetın köremız. Kıtaptaǧy tuyndylardan köterıp tūrǧan jügı auyr, adamdy tereŋ mūŋǧa batyratyn filosofiialyq oilardy da baiqadyq.
Mäselen, «Jas laq jas bala sekıldı…» degen äŋgımenı alaiyq. Qysqa ǧana, ärı ketse bır betten aspaidy. Mūnda qart aŋşy men jas balanyŋ aŋǧa şyqqandaǧy bır oqiǧany özek etedı. «Atai myltyq atqan ornynan tapjylar emes. Bıreuın döp közdep, jatqyzǧan-au! Özgelerı tym-tyraqai qaşyp barady. Bıraq… atai qozǧalmaidy. Aqbökendı qoia tūryp, Qalekeŋe jaqyndadym. Myltyǧyna süienıp älı otyr. Ülken kısınıŋ bolmaşyǧa qamyqqan köŋılsız küiın alǧaş köruım būl. «Qaleke, mūnyŋyz ne» dedım abyrjyp. Ol ündegen joq. Kärı janarynan erıksız lyp etıp ytqyp şyqqan möldır tamşylar äjımdı betke jol salyp, syrǧyp baryp, qau saqalǧa enıp, joq bolyp ketıp jatyr». Osy jerdegı myna bır üzındıge, üzındıdegı oiǧa zer salyŋyz. Qariia tırşılıktıŋ dämın endı tata bastaǧan qyp-qyzyl qanǧa boialyp jatqan laqtyŋ ölıgın körıp: «Özgesı bolsa bırsärı, jap-jas laǧy eken. Eger jas bala şetınese, adam ǧoi, qandai qaiǧyrar edı. Jas laq ta jas bala sekıldı… Köŋılımdı tolqytyp, oiyma qaidaǧy-jaidaǧyny tüsırgenın körmeimısıŋ!… Mümkın ana ürke qaşqan köp tobyr kiıktıŋ ışınde myna beikünä laqtyŋ enesı de eŋız-teŋız jylap bara jatqan şyǧar. Qarǧap, laǧnet aityp bara jatqan şyǧar bızge…» dep qapaly oiǧa batyp, qamyǧa kürsınedı. Osyny oqyǧanda qariia ǧana emes, oqyrman retınde bız de ärı-särı küige tüstık. Eger de osy şyǧarmany qolǧa myltyq ūstap, «aŋşymyz» dep keude kerıp, jelık quyp, talai aqbökendı qanǧa böktırıp jürgen pendeler oqysa qandai küige tüser edı dep oiladyq.
Jalpy, «Qaratau hikaialaryndaǧy» äŋgımelerdı qyzyǧyp oqisyz. Ondaǧy oqiǧalardyŋ bärı ūnamdy, şynaiy bederlengen. Şynaiy şabyttan qūiylyp tüsken jazbalar sekıldı körındı. Aŋşy aqsaqaldyŋ bolmysy da adamdy tartylys küşındei tartyp otyrady. Oǧan keibır qylyqtaryna keide külıp, keide mūŋaiyp qalasyz. Avtor «Qojanasyr qart» degen äŋgımede qariianyŋ mınez-qūlqyn däl suretteidı. «Ol – bolmysynda qyzyq jaratylǧan, är sättık qimyly özgelerden oqşaulanyp tūratyn kısı. Jasy jetpıstı alqymdaǧan būl adamnyŋ tırşılık ädetı de tıpten özgeşeleu: tūiyq mınezdı jan ädette tau qūlap jatsa da tyrs etpei jüredı; al keide sol salmaqty qalpynan aiaq astynan jalt berıp, özgerıp sala beredı; tükke tūrmas närsege şart-pūrt aşulanyp, tütıgıp ala jöneletını bar». Mıne, osydan-aq, şejıreşıl Qalabai qariiany öz közımen körmeseŋız de, köz aldyŋyzǧa beinesı döŋgelep kele qalady.
Aitpaqşy, jylqynyŋ jylaǧanyn körgenıŋız bar ma? Öz basym, auylda tusam da körgen joqpyn. Bıraq «jylqy jylasa, bır jamandyq bolady» deuşı edı ülkender. «Jylqynyŋ jylauy» degen äŋgımedegı osy oiymyz ben Qalabai qariianyŋ şertken syry ündesedı eken. Şyǧarmadan tüsıngenımız: ömırde adamǧa ma, malǧa ma jasalǧan qandai qiianattyŋ kım-kımge de tübı eşqandai opa bermeitının qalamger tūspaldap aitady.
Al ekınşı bölımdegı – «Burabai balladalaryna» taŋǧy şyqtai möldırep tüsken tabiǧat novellalary jinaqtalǧan. Ony bır demmen oqyp şyqtyq. Oqyǧan sätten-aq qant qiyǧyndai eri jöneletın tuyndylardy oqyrmandardyŋ öz enşısıne qaldyrǧymyz keldı.
Tūjyryp aitqanda, qazaq ädebietı deitın alyp mūhitqa «Tar dünie» degen ötken ǧasyrda halqymyz bastan keşken oqiǧalardyŋ keŋ kölemdı panoramasyn körkem surettegen süiektı üş kıtabymen qosylyp, auzy dualy aǧa jazuşylardyŋ batasyn alǧan, qalamy qarymdy qalamger, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Joltai Jūmat-Älmaşūlynyŋ kezektı jaŋa kıtaby da oqyrmandar rizaşylyǧyna bölenerı dausyz dep oilaimyn.
Azamat ESENJOL
