Ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, adamzat balasy tūlǧa retınde qalyptasqanda tärbienıŋ 85 paiyzyn 5 jasqa deiın boiyna sıŋırıp ülgeredı eken. Qalǧan 15 paiyzyn ömırlık oqu-toqumen toltyrady-mys. Būdan tüietınımız, 5 jasqa deiıngı bala tärbiesınıŋ noqtasyn myqty ūstap, asa mūqiiattylyqpen uystan şyǧaryp almaǧan eldıŋ säigülıgı bäigede şappai ozatyn bolyp tūr.
…Jerde bala jata ma?
Al, bızdıŋ elde būl tärbiege män berılıp otyr ma? ≪Qazaqstan Respublikasynyŋ keibir zaŋnamalyq aktilerine rūqsat beru jüiesın jetıldıru mäseleleri boiynşa özgerister men tolyqtyrular engizu turaly≫ zaŋy 2012 jyldyŋ 30 qaŋtarynan bastap küşıne endı. Osy özgertu jüzege asqaly şamamen köptegen tüitkıldı mäseleler kese köldeneŋ şyǧa bastady. Şaǧyn jäne orta biznestı damytuǧa baǧyttalǧan jeŋıldıkter üiınen jekemenşık balabaqşa aşyp alyp, ony eş jerde tırkemei, qyzmet aiasyn aiqyndamastan bala baǧudy maqsat tūtqan azamattar az emes. Käsıpkerlıktıŋ jandanǧany müddelı jandar üşın qanşalyqty maŋyzdy bolsa, ūrpaq tärbiesı memleket üşın de sonşalyqty kädelı, ärı öte kırpiiaz mäsele.
Jekemenşık balabaqşany kımder aşqysy keledı? Būl negızı balamen üide otyrǧan äielderdıŋ käsıbı ıspettı. Özı siiaqty bırneşe jas ananyŋ balasyn jinap alyp, üide baǧyp, aqşa tapqandy oŋai olja köredı. Al, şyn mänındegı balabaqşanyŋ auy men bauyn tügendeuge uaqyt ta, qarjy da az ketpeidı. Keibır üiden aşyla salǧan baqşalarda balalardy jerge jatqyzyp ūiyqtatqan. Olarǧa ata-analary män bermegen. Tıptı beihabar küide qanşamasy jürgen. Astanadaǧy Oŋtüstık şyǧys yqşam audanyna bara qalsaŋyz, üiden aşylǧan balabaqşadan aiaq alyp jürgızsız. Solardyŋ barlyǧy täjıribelı ūstaz ben tärbieşını qaidan alyp otyr? Ony kım qadaǧalaidy? Lisenziia berılmegen mekemege baryp, sapasy qalai deudıŋ özı de jartasqa baryp aiǧai salumen bırdei.
Būryn jekemenşık balabaqşaǧa barǧanda ata-analar tym qūryǧanda lisenziia sūraityn. Balanyŋ saulyǧyna, tazalyǧyna, ışım-jemıne, tärbielenuıne kepıldık – ol memlekettık lisenziia edı. Kezınde bılım basqarmalarynda bekıtılıp, mındettelgen şarttaryn oryndap, olar balabaqşanyŋ tärbieşısın qadaǧalap, qajet jaǧdaida oqytyp, memleket tarapynan qadaǧalau jasap tūratyn. Qazır ata-analar balabaqşaǧa balasyn bermes būryn ne sūrap, kımge, qalai senerın bılmei dal.
Astana qalasy Bılım salasyndaǧy baqylau departamentı Bılım salasyn syrttai baqylau bölımınıŋ bastyǧy Talǧat Äbdıqadyrūly: ≪Qazır jeke menşık baqşalarǧa lisenziia berılmeidı. Olar tek Jeke käsıpker nemese Jauapkerşılıgı şekteulı serıktestık retınde tırkeledı de, özdıgınşe jūmys jasai beredı. Olardyŋ tıptı örtke qarsy qauıpsızdıgın tekseruge tyiym salynǧan. Mektepke deiıngı bılım beru mekemelerınıŋ sanyn köbeitu maqsatynda osyndai jeŋıldık jasaldy. Bıraq bılım beru, balabaqşadaǧy tärbie sapasyn eşkım qadaǧalamaidy. Būl ülken mäselege türtkı bolyp otyr≫-deidı. Ärine, ūrpaq tärbiesı ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda ketpeuı tiıs. Tek käsıpkerlıktı jeŋıldetıp, jetıldıremız dep, orny tolmas oraşolaqtyqqa ūrynbaitynymyzǧa kım kepıl?
Qataŋ qadaǧalau qajet
Būryn attestasiiadan ötıp, memlekettık akkreditasiia alu, lisenziia palatasynda oqytu, tärbielık körnekılık baǧdarlamalardy tapsyru, joǧary sanattaǧy pedagogikalyq qūramdy ūsynu şart bolatyn. Qazır mūnyŋ bırde-bırı eskerılmeidı. Özım qoja, özım bi dep kımnıŋ, nege şamasy jetse, sol şamada jūmys ısteuge tyrysady. Al, tyryspaityndardy qaitken jön? Būl balabaqşaǧa zärulıgı asa zor elordamyzdyŋ böbekterıne qanşalyqty ziian şektıruı mümkın? Astana qalasy Bılım salasyndaǧy baqylau departamentı direktory Qairat Äbdıbekovtıŋ sözıne jügınsek: ≪Balapan≫ baǧdarlamasy aiasynda mektepke deiıngı bılım beru jüiesıne özgerıster engızıldı. Naqty aitqanda, jekemenşık balabaqşalardy lisenziialau joiyldy.
Astana qalasy Bılım salasyndaǧy baqylau departamentı būl taqyrypty jaidan-jai qozǧap otyrǧan joq. Mektepke deiıngı bılım oşaqtaryn monitoring jasau nätijesınde köptegen keleŋsızdıkter tuyndady. Şaǧymdanuşy ata-analar köbeidı. Lisenziia almaǧandyqtan, jaŋadan aşylǧan balabaqşalar sany esepke alynbaǧandyqtan, naqty qanşa ekendıgı belgısız. Mūndai mekemeler statistikalyq esepteulerge ılınbei otyr. Zaŋnyŋ eskı nūsqasynda tiıstı memlekettık organdar osy tektes mekemelerdı audan aimaqtarynda qadaǧalauy tiıs edı. Jaŋa nūsqada būl talap tüsıp qalǧan. Sondyqtan mektepke deiıngı mekemelerdı anyqtau men olardy esepke ılu jaǧy mümkın bolmai tūr≫ – deidı ol. Qadaǧalau qaradürsın sipat ielenıp keledı. Tek ata-ananyŋ şaǧymynan keiın nemese BAQ dabyl qaqqanda ǧana osyndai balabaqşany anyqtau mümkındıgı tuyndaidy. Atalmyş qadaǧalau departamentınıŋ elorda aimaǧynda jasaǧan monitoringı nätijesınde bırqatar talapqa sai emes mekemeler tabyldy, tekserısten keiın köpşılıgı jabylyp jatyr. Mūsylman balabaqşasy turaly teledidarda taratylǧan aqparattan qūlaqtanyp, prokuratura, dın ısterı jönındegı qalalyq basqarmanyŋ tekserısınen keiın ≪JK Jūmaşeva≫ aşqan balabaqşa jūmysyn toqtatty. Al, olardy anyqtau qiyndyǧy kürmeulı jıptı odan saiyn şielenıstırıp jatyr. SES basqarmasy da eşqandai esep jürgızbeitın boldy. Öitkenı, jaŋadan aşylǧan balabaqşalar ol basqarmaǧa baryp tırkelıp, talap oryndau mındetınen qūtyldy. Saraişyq, 38 meken-jaiy boiynşa ornalasqan 4 jäne 8 qabattardy jailaǧan balabaqşany tūrǧyndar şaǧymynan keiın anyqtap, SES tekserulerınen keiın jabuǧa tura kelgen. Mūndai mysaldar bas qalada kün ötken saiyn jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtardai qaulap keledı. Lisenziialau turaly jaǧdai qaityp qalpyna kelmeiınşe, balabaqşalardyŋ ahualyn tüzeu, retteu mümkın bolmai tūr.
Keibır balabaqşalar bılım beru jaǧyna mülde nemqūrailylyq tanytyp, tek tärbieleu ısımen ǧana şektelıp otyr. Lisenziiasy joq balabaqşalarda ünemı memlekettık standartty saqtamaidy, sanitarlyq norma saqtalmaidy, kadrlyq qūram sai emes, örtke qarsy küres şaralary syn kötermeidı. Iаǧni, qadaǧalau tetıkterınıŋ joqtyǧynan beibereket qyzmet jasap jatqan balabaqşalardy bır jolǧa tüsıru üşın memlekettık organdar tarapynan qataŋ qadaǧalau jürgızıp, lisenziialaudy qaita jürgızu qajettılıgıne basa nazar audarylyp keledı. Memlekettık mekemege senım äldeqaida zor. Balany baǧyp, kütıp, asyn ışkızıp, jyly tösegıne jatqyzatynyna senım bolǧany asa maŋyzdy. Öitkenı, ≪Balapan≫ baǧdarlamasynyŋ arqasynda memlekettık dotasiia bölınıp, jekemenşık balabaqşalarǧa da kömek qoly sozyluda. Memleket özı bölgen qarajatqa özı qataŋ baqylau ornatyp, jüielı türde jūmsaluyn qadaǧalamasa, onyŋ ūrpaq tärbiesındegı rölı turaly auyz toltyryp aitu da qiyndai tüsedı.
≪Qai jaǧdaida da mektepke deiıngıjüie – jalpy bılım berudıŋ negızı, sonyŋ arqasynda tūlǧa qalyptasady. Sondyqtan men mektepke deiıngı tärbie jüiesı memlekettıŋ demeuın kerek etedı dep oilaimyn. Ekınşı mäsele – memlekettık-jekemenşık serıktestıktı damytu. Mektepke deiıngı tärbienı tolyǧymen jekemenşık balabaqşalardyŋ qūzyryna beru – dūrys emes≫, – dedı Bılım jäne ǧylym vise-ministrı Mahmetqali Sarybekov.
Osy mäselege Mäjılıs deputaty, ≪Qazaqstan tūtynuşylar ligasynyŋ≫ töraiymy Svetlana Romanovskaia da öz pıkırın bıldırgen. Onyŋ oiynşa, būl tüitkıldı mäsele bır şeşımın tapqanşa, ata-analar mynandai närselerge män bergenderı jön. Bırınşıden, balany beretın balabaqşany syrtynan qarap ketpei, ışıne kırıp, ärbır jaitqa üŋıle jüru abzal. Ashananyŋ jaǧdaiy, jatyn bölmedegı tösek jabdyqtarynyŋ jinaqylyǧy, medpunkttıŋ boluy, personaldyŋ balalarmen qarym-qatynasyn baǧamdau abzal. Tärbieşılerdıŋ täjıribelı boluy, qajettı bılımı boluyn teksergen dūrys. Ekınşıden, balanyŋ oinaityn oiynşyǧynyŋ sapasyna qarau da maŋyzdy. Balanyŋ allergiiasyn qozdyratyn qytailyq oiynşyqtarǧa tyiym salu kerek. Är ata-ana öz balasynyŋ kımnıŋ qolynda qalyp bara jatqanyna män beruı tiıs.
Mektepke deiıngı mekemelerdıŋ lisenziia aluy köŋıldegı köp küdıktı seiılter edı. Äitpese, mūnymen kım körıngen ainalysyp ketıp jatyr.
Baspasöz betterınen örıp jürgen türlı faktılerdı kezdestıruge bolady. Sonyŋ bırınde, Almaty oblysynda prokurorlyq tekserulerden soŋ oiyn bölmesınde tyşqan ulaityn därı, multfilm DVD-nıŋ janynan eresekterge arnalǧan kinolar tabylǧandyǧy baiandalady. Tıptı būryn sottalyp kelgen azamatşa jertöleden ekı bırdei balabaqşa aşyp, biznesın örkendetken. Tüskı ūiqy kezınde manikiur bölımın aşyp, klient qabyldaǧan degen mysaldar Astanada da kezdesse, jaǧamyzdy ūstaudan basqa ne şara bar?
«Aq böpe» Montessorişe mäpeleidı
Jekemenşık balabaqşalar arasynda zamanǧa ılesıp kele jatqan maqtaulylary da bar, ärine. Bärı bırkelkı sapasyz, syn kötermeidı deu aǧattyq bolar edı. Mysaly özımız esıgın qaǧyp, sapasyn köruge qūlyq tanytqan ≪Aqböpe≫ atty balabaqşa ielerı bızdı qūşaq jaia qarsy aldy.
Ärı balabaqşa, ärı balany M.Montessori ädısı boiynşa damytu ortalyǧy sanalady eken. Direktory Arman Bırımjanov soŋǧy üş jyl uaqytyn osy balabaqşany damytuǧa jūmsaǧanyn aitty. 2 jastan bastap bala qabyldaidy. Memlekettık lisenziiasy bar. Bılım beru ädısın, onyŋ sapasyn negızınen ata-analar özderı baǧalaidy. Balamen kelıp üirenedı. Aiaǧyn apyl-tapyl basyp jürgen balany damytuǧa arnalǧan Montessori ädısı keŋ qoldanylady. Oiyn bölmesındegı är balanyŋ özınşe jūmys jasap, aldanyş tauyp otyrǧanyn körıp, balanyŋ oiy men qabıletın, qolynyŋ sensorly motorikasyn damytatyn amaldardy öz közımızben körıp qaittyq. Baǧasy 50 myŋ teŋge, 5 rettık tamaqtanu, muzykalyq jetekşınıŋ sabaǧy, psiholog, pediatr, logoped kömekterı, mausymaralyq kezeŋderde ottegılık kokteilder berıletının direktor maqtanyşpen aitty. Balalardyŋ saulyǧy qataŋ qadaǧalanady. 5 top bar, ärqaisysynda 15-20 baladan. Pedagogtar sanatyna, jūmys ötılıne qarai jūmysqa alynǧan. Montessori ädısı boiynşa jūmys jasaityn ūstazdardy tabu oŋai bolmaǧany da tılge tiek etıldı. «Bäsekege qabılettı bolu üşın mūǧalımderdı arnaiy kurstarǧa berıp, Mäskeuden, Ombydan kelgen mamandarǧa oqyttyq. Soŋǧy ret Germaniiadan kelgen europalyq jüienıŋ ökılı kelıp, sabaq ötkızdı. Köp kömegı tidı. Bılıktılıktı köterıp otyru öte tiımdı ärı maŋyzdy» – dep tüidı sözın Arman Bırımjanov. Balasyn oinatyp otyrǧan ananyŋ bırı İrina Ostapchenkony äŋgımege tarttyq. «Vladik 1,5 jasta. Men būryn ülken qyzymdy äkelgenmın. Mūndaǧy pedagogtardyŋ bala tärbieleudegı ädısterı erekşe, Maǧan qatty ūnaidy» – dedı ol köŋılı tolatynyn baiqatyp.
Bılım basqarmasymen tyǧyz jūmys ısteu jekemenşık balabaqşalarǧa tiımsız emestıgın «Goluboi parus» balabaqşasynyŋ bas direktory Marina Esqaraeva da aityp öttı. Kerısınşe, memlekettık qadaǧalaudyŋ arqasynda olar öz pedagogtarynyŋ sanatyn ösıru üşın, bılıktılıgın köteretın kurstardan ötıp tūrady. Būryn özderı şaqyrtatyn, zaŋnyŋ özgerısterıne bailanysty biyl eşqandai şaqyrtu bolmai, qatardan qalyp ketkenderıne balabaqşa ielerı qauıptenıp otyr. «Balam deitın el bolmasa, elım deitın bala qaidan tusyn». Qaladaǧy barlyq balabaqşalarmen qatar damuǧa tyrysatyn olar, endı memlekettık balabaqşalardyŋ alǧa jylju ürdısıne ılıge almai qalatyndaryn aityp otyr.
San sapaǧa sai bolsa
Lisenziiany alyp tastau arqyly balabaqşalar sanyn köbeitu közdelgen. Bıraq onyŋ sapasy men tärbie beru täsılı qadaǧalanbaitynyn, äsırese, balabaqşa iesınıŋ közjūmbailyqqa salynyp ketpesın qalai bıledı sonda halyq?
Jalpy Astanada 121 mektepke deiıngı mekeme jūmys ısteidı eken. Onyŋ 69-y memlekettık balabaqşa. 51-ı memlekettık emes, 1-ı ǧana vedomstvolyq. Al, jaŋadan aşylyp jatqany tıptı esepsız. Būl bılım beru salasyn jyl saiyn qarjylandyru ūlǧaitylyp keledı degennıŋ özınde. Bes jyl būrynǧymen salystyrǧanda 10 milliardqa köp. Qala basşylyǧynyŋ bolaşaq ūrpaqtyŋ sanaly azamat bolyp qalyptasuyna qamqorlyǧy. Qaladaǧy bes balabaqşa memleket ǧylymi zertteuler granty boiynşa qarjylandyruda. Mektepke deiıngı bılım beru standarty negızınde bılım berıletındıgın tekseru kımnıŋ qūzyrynda bolmaq?
Respublikalyq biudjet qarajatynan jekemenşık mektepke deiıngı bılım beru ūiymdaryna memlekettık bılım beru tapsyrysyn ornalastyru jüzege asa bastady. Alaida jekemenşık balabaqşalar jetekşılerınıŋ aituynşa, tetıkterı tolyqqandy jetıldırılmegen. Bıreuge bar, bıreuge joq. Osy tūstaǧy kedergıler men keleŋsızdıkterdı retteu qajettılıgı kün tärtıbındegı mäsele.
QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ Mektepke deiıngı jäne orta bılım departamentı Bılım beru jüiesıne taldau, monitoring basqarmasynyŋ bas sarapşysy Şarapat Sūltanǧazieva: ≪Lisenziialaudy alyp tastaudyŋ kerı äserlerı turaly köp aitylyp jatyr. Qazırgı taŋda balabaqşaǧa degen zärulık 36,4 paiyzdy körsetedı. Iаǧni, ūsynys pen sūranys arasyn osy paiyzdyq körsetkış alşaqtatyp tūr. Degenmen, 12 jyldyq mekteptık baǧdarlamaǧa ötetındıkten, qazır sannan sapanyŋ maŋyzy zor. Lisenziialaudy alyp tastau – mektepke deiıngı mekemelerdı esepteu men qadaǧalau jüiesın älsıretıp jıberdı. Ministrlık osy taraptabılım beru zaŋyna özgerıster engızudı ūsynyp, lisenziialau mäselesın zaŋdastyrudy kötermek≫ – dep ministrlıktıŋ aldaǧy kezde lisenziialaudy qaita zaŋdastyru jaiyna oralatynyn jetkızdı.
≪Bastauyş, orta jäne basqa da bılım beru türlerı lisenziialanady da, al mektepke deiıngı bılım beru ūiymdary lisenziialauǧa jatpaidy, būl qalai sonda? Zaŋnyŋ özınde osyndai säikessızdık bar. Bıle bılsek, mektepke deiıngı ūiymdar bastauyş, orta jäne basqa da bılım berudıŋ eŋ alǧaşqy satysy sanalady emes pe?! Sondyqtan bılım berudıŋ barlyq deŋgeiı bırdei lisenziialanyp, memleket tarapynan baqylanuy tiıs≫, – deidı Astana qalasy Balalar qūqyn qorǧau jönındegı departament direktory Rysty Jūmabekova. – ≪Öskeleŋ ūrpaq ärdaiym memlekettıŋ qyraǧy qadaǧalauynda boluy tiıs. Elbasy ärdaiym osyny aityp otyrady. Äleumettık modernizasiialau turaly mäselege oralsaq, onyŋ negızgı şarty sapaly bılım beru bolmaq. Al bügınde 500 juyq jekemenşık balabaqşa qadaǧalausyz qalaǧanynşa qyzmet jasap jatsa, kımnıŋ, qalai, ne ıstep jatqanyn bılu mümkındıgı şektelgendıkten, qandai nätije şyǧady dep kütıp otyruǧa bolmaidy. Balabaqşadaǧy oryn qajet pe, älde memlekettık standart maŋyzdy ma degen de şynymen nenıŋ asa qajet ekendıgın oilaisyŋ. Taiaqtyŋ ekı basy sai keluı üşın lisenziialau maŋyzdy. Uaqyt körsettı, halyq tüsındı, lisenziialauǧa ora-luymyz qajet≫ – dep öz sözın özı nyǧarlai tüstı.
Lisenziiany alyp tastau – jekemenşık balabaqşany köbeitıp, ol öz kezegınde oryn defisitın azaitady degen senımge jetelegen edı. Alaida, oryn tapşylyǧy sapasyzdyq tudyrmauy tiıs. Aldyn alyp, älemdık örkenietten qalyp ketpei tūrǧanda, böbekterımızdıŋ ūlttyq tärbiesın ūlyqtap otyru üşın memleket bar bilıktı öz qūzyryna aluy – uaqyt küttırmeitın şarua bolmaq.
ÄLEM ELDERINDEGI BALABAQŞALAR AHUALY:
Germaniia – memlekettık emes balabaqşalardyŋ barlyǧy aqyly, bıraq lisenziia qai qaisysyna da mındettı. Vengriia – 5 jastan mındettı bılım beru jürgızıledı. Lisenziia mındettı, qarjylandyru memleket tarapynan. İtaliia – kez kelgen balabaqşalarǧa lisenziia mındettı. Japoniia – balabaqşalardyŋ barlyǧy bılım ministrlıgı qaramaǧynda. 58 paiyzy jekemenşık balabaqşalar. 2008 jyldyŋ nauryzynan bastap barlyq balabaqşalar ūlttyq baǧdarlamalar aiasynda oqytady. Lisenziia mındettı. Bılım ministrlıgınen bölek, Eŋbekpen qamtu ministrlıgı de qadaǧalau jürgızedı. Bızdıkınen erekşelıgı olardyŋ balabaqşalarynda 8 türlı jas erekşelıkpen oqytady. Oŋtüstık Koreia – jekemenşık balabaqşalar köp jäne balabaqşadaǧy balalarǧa üi tapsyrmasyn jasau tapsyrylady. Soltüstık Koreia – barlyǧy memlekettık balabaqşalar. Äleumettık taptarǧa bölıngen balabaqşalar. Kuveit – barlyq balabaqşalar tegın. Lisenziia mındettı. Marokko – balabaqşalar Bılım departamentı qadaǧalauynda. Angliia – jekemenşık balabaqşalardy da memleket qarjylandyrady. Kündelıktı sabaqtary mölşerlı uaqyt aralyǧynda ötedı. Amerika – 43 ştatynda mındettı tegın türde mektepaldy daiyndyq bar. 4 jastan balalardy öz eŋbegın baǧalauǧa üiretedı. Taldau jasatudy bastaidy. Fransiia – 3 jastan 5-ke deiın tegın balabaqşamen qamtylǧan. Memleket qadaǧalauynda. 100 paiyz balabaqşamen qamtylǧan. Kezek mäselesı joq. Qytai – bala köp, balabaqşa az. Kezekke tūruşylar tıptı köp.
Şynar ÄBILDA
