Qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy jürgızgen ūlt-azattyq küresterınıŋ ışınde 1986 jylǧy Jeltoqsan ūlt-azattyq köterılısınıŋ alatyn orny erekşe. Ärine, köterılıstıŋ şyǧu sebepterı, sipaty, köterılısşılerdı jazalau, ony basqa köterılıstermen salystyru turaly otandyq ǧalymdar köptegen eŋbekter jazdy. Olardyŋ barlyǧy Jeltoqsan qaharmandarynyŋ estelıkterı, tergeu materialdary jäne mūraǧat derekterı negızınde jazyldy.
Jeltoqsan köterılısıne qatysty materialdardy Konstitusiialyq sottyŋ tyŋdaularyna daiyndaǧan saiasatker Sabyr Qasymov aǧamyzdyŋ myna pıkırı erekşe qūndy. Ol kısı: «Jeltoqsan köterılısı keŋes jüiesı jaǧdaiynda alǧaş ret Qazaqstannyŋ egemendıgı men täuelsızdıgıne degen halyqtyŋ qalauyn bıldırgen bolatyn. Jeltoqsandyqtar uaqyt synyna abyroimen qarsy tūra bıldı. Jeltoqsan qaharmandary jappai ūryp-soǧu, qaqaǧan aiazda mūzdai su şaşu, itterge talatu, olarǧa qarsy äskeri tehnika, saper kürektermen, soiyldarmen qarulanǧan milisiia, kursanttar jäne arnaiy äsker soldattarynyŋ erekşe otriadyn qoldanǧanyna, jasaqşylardyŋ temır şybyqpen ūryp-soqqanyna, jappai türmege qamaǧanyna jäne t. b. qaramastan bırneşe kün boiy Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde bır jerde aşyq bolsa, bır jerde jasyryn türde halyqtyŋ erık-jıgerı men talap-tılegın bıldırıp, respublikanyŋ derbestıgı, erkındıgı jäne egemendıgı ideialary jolyndaǧy joiqyn kürestı jalǧastyrdy. Olar özderınıŋ densaulyǧyn, berekesın, taǧdyryn, tıptı ömırın qūrban ettı!» deidı. Sabyr Qasymov: «Jeltoqsan köterılısı azattyqty aŋsaǧan halyqtyŋ ūmtylysyna bastau bolyp, jaŋa täuelsız memleketterdıŋ qūryluyna, sosialistık lagerdıŋ qūlauyna alyp keldı. Būl özgerıster nätijesınde älemdegı küşter balansy demokratiia paidasyna qarai özgerdı» dep jazdy.
Eldıŋ erkındıgın, Alaştyŋ azattyǧyn tu etken Jeltoqsannan bız alatyn taǧylym köp. Menıŋ oiymşa, Jeltoqsan köterılısı KSRO degen alyp imperiiany tıtırkenttı. Būl – būryn-soŋdy bolyp körmegen ärı qūbylys, ärı ülken tarihi oqiǧa. Qazırgı kezde aitylyp jürgenındei, ūlt-azattyq köterılıs būrynǧy Odaq kölemındegı elderge azattyq aluǧa jol aşyp bergenı ras. Sonymen qatar, Jeltoqsan jaŋǧyryǧy küllı älemdı şarpydy. Sonyŋ bır dälelı, «Varşava şartyna» qatysuşy memleketter şynaiy saiasi-ekonomikalyq jäne äleumettık reformalar jasauǧa kırıstı. Tüptep kelgende, qazaq jerındegı ūlt-azattyq qozǧalys älemdık sosialistık formasiianyŋ küireuıne yqpal ettı. Menıŋşe, aldaǧy uaqytta köterılıstıŋ osyndai tarihi maŋyzyna köbırek köŋıl böluımız kerek. Osy taqyrypqa ǧylymi zertteu jūmystaryn jürgızuge tolyq negız bar.
Jeltoqsannyŋ jaŋǧyryǧy Europa elderıne de keŋınen taraǧan. Mysaly, 1986-1987 jyldary Polşanyŋ, Vengriianyŋ, Bolgariianyŋ merzımdı basylymdary Almatydaǧy ūlt-azattyq köterılıs turaly aqparattar taratypty. Būl turaly 2016 jyly elordada ötken «Qazaqstandaǧy Jeltoqsan köterılısınıŋ tarihi jäne halyqaralyq maŋyzy»
atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiiaǧa kelgen poliak ǧalymy, Aziiany zertteu institutynyŋ prezidentı Vladislav Sokolovskii habarlady. Elordadaǧy basqosuda 1987 jyly şılde aiynda Polşadaǧy «Yntymaqtastyq» atty jasyryn ūiym Halyq qaharmany Qairat Rysqūlbekovtıŋ qūrmetıne poşta markasyn şyǧarǧanyn habarlady. Markadaǧy surette şalqasynan tüsıp qūlap jatqan er adamnyŋ beinesınıŋ üstıne: «Qairat Rysqūlbekovke raqymşylyq jasalsyn. Almaty. 18.06.1987 j.» dep jazylǧan. Onyŋ janyndaǧy M.Gorbachevtıŋ suretınıŋ astynda: «Aşyqtyq qaida?» degen sūrauly söilem jazylǧan. Mıne, Jeltoqsannyŋ jaŋǧyryǧy Europa elderıne de jetkenıne būdan artyq qandai dälel kerek?
Otanǧa, elge, jerge degen asqan süiıspenşılık sezımın bız, bügıngı jastar, keşegı jeltoqsanşylardan ülgı etemız. Jeltoqsan – būl erlık pen eldıktıŋ, bostandyq pen tūtastyqtyŋ simvoly. Osyny ärdaiym jadymyzda ūstaiyq. Al Qazaq elınıŋ bostandyǧy men täuelsızdıgı üşın jan aiamai küresken Jeltoqsan qaharmandaryn öz därejesınde ūlyqtaimyz desek, qūrban bolǧan qaharmandardy jalpy ūlt, memleket bolyp qūrmetteuge tiıspız. Bälkım, bızge de şetelderdegıdei jalpyūlttyq qūrmetteu künın belgıleu kerek şyǧar. Jas ūrpaqqa patriottyq tärbie berude olardyŋ erlıgı turaly äŋgımelep bereiık. Jeltoqsan köterılısınıŋ älı künge deiın mektep oqulyqtaryna, orta arnauly jäne joǧary oqu oryndarynyŋ oqulyqtaryna jeke tarau bolyp engızılmegenı ökınıştı. Aldaǧy uaqytta osy olqylyqtyŋ ornyn toltyruǧa tiıspız. Jeltoqsan qaharmandaryna köşelerdıŋ attaryn berıp, eskertkışter ornatyp, ǧylymi eŋbekter şyǧaryp, köptep türlı kinofilmder tüsıretın bolsaq, ol da batyr ūl-qyzdarymyzdy ūlyqtauǧa jatady. Mäŋgılık elımız – keŋ-baitaq Qazaqstannyŋ basqa eldermen terezesı teŋ örkeniettı memleketke ainaluy üşın eŋ äuelı ärqaisymyz naǧyz patriot boluǧa ūmtylaiyq! Al Otanǧa degen şynaiy patriotizmdı jeltoqsanşylardyŋ öşpes erlıgınen ülgı ete alamyz.
Bektöre MANSŪROV,
Jas ǧalymdar qauymdastyǧynyŋ müşesı
