«Bügınde jemqorlyqpen küres kün tärtıbındegı mäselege ainaldy. Qoǧamnyŋ barlyq salasynda kezdesetın būl äreket qylmys ekenı aidan anyq. Äsırese, memlekettık basqaru qūrylymdaryndaǧy lauazymdy qyzmetkerlerdıŋ özderıne tapsyrylǧan qyzmet mümkındıkterın jeke bastyŋ paidasy men müddesı üşın paidalanuy – qauıptı. Jalpy, jemqorlyq būryn bolǧan ba, älem elderı onymen qalai küresedı? Osy turaly jazsaŋyzdar eken» dep hat joldapty Aişa esımdı oqyrmanymyz. Osyǧan bailanysty QR Memlekettık qyzmet ısterı ministrlıgınıŋ bas sarapşysy Däuren Düisebaevtyŋ pıkırın bergendı jön kördık.
ŪLTTYQ QAUIPSIZDIKKE TÖNGEN QAUIP
Tarihqa köz jügırtetın bolsaq, İrak jerınde ırgesı qalanǧan ejelgı Lagaş dep atalatyn memlekette Urukagina esımdı patşa bolǧan. Ol şendılerdıŋ jemqorlyqqa boi aldyruyn aiyptaǧan eŋ alǧaşqy patşa retınde esepteledı. Urukagina qyzmetın terıs paidalanǧan lauazymdy qyzmetkerlerdı ünemı baqylap, synap otyrǧan. Tıptı, halyqty türlı jolmen qorqytyp, para dämetıp kelgenderdı jazaǧa da tartqan. Iаǧni, memlekette paraqorlyqty azaitu üşın memlekettık basqaru prosesıne tübegeilı özgerıster engızgen.
Jalpy, qart tarihta jemqorlyqqa boi aldyrǧandardy türlı jazaǧa tartu, paraqorlyqty toqtatudyŋ türlı täsılderı qoldanylǧandyǧy turaly derekter köp.
Mäselen, İvan Groznyi HVI ǧasyrdyŋ ortasynda paraqorlyqqa tyiym salǧan. Osy «dertke» şaldyqqandardy ölım jazasyna kesudı būiyrǧan. Körşı memleket Qytaida da paraqorlar ölım jazasyna kesılıp otyrǧan. Jazanyŋ būl qataŋ türın olar osy uaqytqa deiın ıs jüzınde jüzege asyryp keledı.
1787 jyly qabyldanǧan AQŞ Konstitusiiasyna säikes, sybailas jemqorlyq prezidentke senımsızdık jariialanuǧa sebep bolatyn ekı qylmystyŋ bırı bolyp tabylady.
SİNGAPURDE SYBAILASTYQ JOQ
XX ǧasyrda sybailas jemqorlyqqa qarsy kürestıŋ jaŋa modelın engızgen memleketterdıŋ bırı – Singapur. Mäselen, 1965 jyly täuelsızdıgın alǧan Singapurde paraqorlyq örşıp tūrǧan. Kez kelgen mäsele para beru arqyly ǧana şeşılıp otyrǧan. Mıne, osynyŋ barlyǧyna atalǧan eldı bırneşe jyl basqarǧan Li Kuan Iý nükte qoidy. Ol elde sybailas jemqorlyqpen küresudıŋ josparyn äzırlep, ony ıs jüzınde ūtymdy paidalana bıldı. Bırınşı kezekte zaŋdardy qataŋdatty. Sottyq jüienıŋ täuelsızdıgın joǧarylatty. Şeneunıkterdıŋ jala-
qylaryn ösırdı jäne olardyŋ ıs-äreketterı reglamentteldı. Sybailas jemqorlyqty tergeu boiynşa derbes Biuro qūryldy. Bastysy, şaǧyn jäne orta bizneske esık aşyp, olardyŋ damuyna kedergı bolatyn türlı äkımşılık kedergılerdı joidy. Atalǧan tynymsyz jūmystar köp ūzamai özınıŋ nätijesın berdı. Qazır Singapur älemnıŋ eŋ damyǧan memleketterınıŋ üzdık ondyǧyna kıredı.
Sonymen qatar, sybailas jemqorlyqqa qarsy kürestı Daniia, Şvesiia, Kanada, Finliandiia, Norvegiia, İslandiia, Japoniia, Germaniia, İzrail syndy memleketter tabysty jürgızıp keledı. Olar sybailas jemqorlyqty ūlttyq qauıpsızdıkke töngen qauıp dep esepteidı.
Mäselen, 1995 jyly Ūlybritaniiada Nolan komissiiasy jemqorlyqtyŋ aldyn alatyn 7 qaǧidany qabyldaǧan. Olar: Riiasyzdyq. Satylmastyq. Ädıldık. Eseptılık. Aşyqtyq. Ardy, abyroidy saqtauşylyq. Basşylyq. Mıne, osy qaǧidalar arqyly bügıngı taŋda Ūlybritaniianyŋ sybailas jemqorlyqqa qarsy äreketterı özınıŋ jemısın bere bastaǧan.
QAZAQSTAN QALAI KÜRESEDI?
Bızdıŋ memleketımız TMD elderı arasynda bırınşı bolyp sybailas jemqorlyqqa qarsy ärekettıŋ negızgı qaǧidalaryn anyqtaityn «Sybailas jemqorlyqpen küres turaly» Zaŋyn qabyldady. Jyldar öttı, atalǧan mäselege degen talaptar küşeie tüstı. Nätijesınde atalǧan zaŋnama aldyŋǧy qatarly memleketterdıŋ zaman talabyna säikestendırılgen täjıribelerıne süiene otyryp qaita jaŋǧyrtyldy. Osylaişa, aǧymdaǧy jyldyŋ basynan «Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» jaŋa Zaŋ qoldanysqa engızıldı. Sonymen qatar, sybailas jemqorlyqpen kürestıŋ qylmystyq-qūqyqtyq şaralary boiynşa qūzyretterdı jüzege asyru üşın Memlekettık qyzmet ısterı ministrlıgınıŋ janynan Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl Ūlttyq biurosy qūryldy.
Jaŋa zaŋnamada sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl subektılerınıŋ şeŋberı artyp otyr. Iаǧni, uäkılettı organnan bölek oǧan kvazimemlekettık sektor, qoǧamdyq bırlestıkter jäne basqa da jeke jäne zaŋdy tūlǧalar jatqyzylǧan.
Oǧan qosa, Zaŋmen jemqorlyqtyŋ aldyn aludyŋ jaŋa mehanizmderı engızılude.
Jalpy, jemqorlyq qaidan tuady? Ol adamdar arasyndaǧy qarym-qatynastan bastalady. Qoǧamda ömır sürudıŋ zaŋdy joldary saqtalsa, iaǧni zaŋdar basşylyqqa alynsa, jemqorlyq bolmaidy.
«Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» Zaŋda «Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyldy öz qūzyretı şegınde barlyq memlekettık organdar, ūiymdar, kvazimemlekettık sektor subektılerı men lauazymdy adamdar jürgızuge mındettı» dep taiǧa taŋba basqandai etıp jazylyp qoiylǧan. Zaŋnyŋ osy jäne basqa da talaptary saqtalatyn bolsa, azamattardyŋ zaŋǧa degen qūrmetı meilınşe arta tüsse, onda jemqorlyqtyŋ auyzdyqtalatyny sözsız.
Gülmira AIMAǦANBET
