JEŊIS AQYNNYŊ JEMISI

 QR Ūlttyq akade­miialyq  kıtapha­nasynda aqyn Jeŋıs Qaşqynovtyŋ tuǧa­nyna 75 jyl toluy­na arnalǧan «Erttep mındım öleŋnıŋ düldül atyn» atty ädebi-sazdy eske alu keşı öttı. Keş barysynda aqynnyŋ «Taǧzym» jyr jina­ǧynyŋ tūsauy kesıldı.

AQSORAŊ MEN ALATAUDY JALǦAǦAN

Qaraǧandy oblysynyŋ Aqtoǧai audanynyŋ aumaǧynda Aqsoraŋ atalatyn tau bar. Saryarqanyŋ eŋ alyp taularynyŋ qataryna jatatyn onyŋ biıktıgı – 1565 metr. Sol maŋaida düniege kelgen Jeŋıs aqyn bastauyşty aiaqtaǧannan keiın Almatyǧa baryp, nemere aǧasy, belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Äset Bolǧanbaiūlynyŋ üiınde jatyp oqydy. Sondaǧy S.M. Kirov atyndaǧy №12 qazaq orta mektebın bıtırdı. «Leninşıl jas» (qazırgı «Jas Alaş») gazetınde, Qazaq radiosynda, «Mektep» baspasynda qyzmet ıstedı. Sondyqtan jerlesterı arasynda aqyn turaly «Aqsoraŋ men Alataudy jalǧaǧan» degen söz aitylady. Osynysymen ol soŋynan ılesıp şyqqan aqyndarǧa ülken poeziiaǧa jol salyp bergendei boldy. Mäselen, aqyn, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Abzal Bökennıŋ Jeŋıs aǧasyn mūzjarǧyş kemege teŋegenın öz qūlaǧymyzben estıgen edık.
Al Jeŋıs Qaşqynovtyŋ aqyndyq jolǧa tüsuıne kımderdıŋ äserı tidı? Ol turaly aqynnyŋ özı közı tırısınde jazyp ketken «Syrlarym men jyrlarym» estelıgınde aitylady. Sonda: «Almatydaǧy №12 mektepte oqyp jürgen kezımde kıtap dükenı janynan ötıp bara jatyp, güjıldep öleŋ oqyp tūrǧan aqynnyŋ dauysyn estıp qaldym. Işte halyq köp eken. Syǧylysyp men de kırdım. At jaqty, qyr mūryndy, bidai öŋdı aqyn qolyna kıtabyn alyp, öz öleŋderın oqydy. Jūrttyŋ bärı entelei tüsıp, sol aqynnyŋ auzyna qarap qalypty. Keiın baryp bıldım, būl tarlan aqyn Taiyr Jarokov eken. Sol kıtap dükenı ışınde alǧaş Säbit Mūqanov, Syrbai Mäulenov, Ǧali Ormanov, Qalijan Bekhojin, Jūban Moldaǧaliev, Jūmaǧali Saiyn, Qainekei Jarmaǧanbetovterdı jüzbe-jüz körıp, öleŋ oqyǧandaryn tūŋǧyş öz qūlaǧymmen estıdım.
Sol künı tün ortasyna deiın ūiyqtai almadym. Älgı aqyndar beinesı köz aldymnan, ünderı qūlaǧymnan ketpei qoidy. Osydan bastap «aqyn bolsam-au» degen oi menıŋ de mazamdy ala berdı. Keiınderı torköz däpterge şimailap öleŋ jazǧandai boldym. Onymdy eşkımge körsetpedım. Tek 9-10-ynşy klastarda oqyp jürgende «Qazaqstan pionerı» (qazırgı «Ūlan») gazetı men «Pioner (qazırgı «Aq jelken») jurnaldarynda öleŋderım jaryq kördı» deidı aqyn.
Keiınnen aqyn radioda jū­mys ıstei jürıp, joǧaryda aty atalǧan bırneşe qalamgerdıŋ jäne Äbılhan Qasteev, Äli Jü­sıpov, Sahi Romanov sekıldı suret­şılerdıŋ; Qalibek Quanyşbaev, Serke Qojamqūlov, Säbira Maiqanova, Kamal Qarmysov, Şolpan Jandarbekova, Sä­bit Orazbaev syndy öner adamdarynyŋ şyǧarmaşylyq portretın jasap, dauystaryn radionyŋ «Altyn qoryna» jazdyryp qaldyrdy.

ERMEKOVTIŊ JİENI, ŪLYLARDYŊ IZI EDI

Paiǧambar jasynda dünieden ozyp ketken aqyndy közımen körıp, tırşılıgınde aralasqan qalamgerler qazır aramyzda jür. Eske alu keşınde olar söz alyp, estelıkterdı jaŋǧyrtty. Belgılı aqyn, Memlekettık syi­lyqtyŋ laureaty Nesıpbek Aitūly ötken ǧasyrdyŋ jet­pısınşı jyldarynyŋ basynda «Baldyrǧan» jurnalynda jūmys ıstep jürgenınde, Jeŋıs Qaşqynov jurnaldyŋ bas redaktory Mūzafar Älımbaevqa jiı keletının, redaksiianyŋ tapsyrmalaryn oryndaitynyn aityp öttı.
«Jeŋıs aǧa – özınıŋ tuǧan jerın keremet jyrlaǧan aqyndardyŋ bırı. Aqtoǧai – Älihan Bökeihan, Älımhan Ermekov, Küläş Bai­seiıtova, Manarbek Erjanov, Narmanbet Ormanbetūly, ärı barsaŋ Qaramende bi şyqqan jer. Taqyr jerge şöp şyqpaidy, Jeŋıs Qaşqynov sondai qasiettı topyraqta düniege keldı» dedı Nesıpbek Aitūly.
Onyŋ sözın jalǧaǧan aqyn, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty Serık Tūrǧynbekūly Jeŋıs Qaş­qy­nov Älımhan Ermekovtıŋ tuǧan jienı ekenın, Alaş ary­synyŋ boiyndaǧy biık ruh, ūltjandylyq, ötkır mäselelerdı batyldyqpen kötere bılu qa­siet­terı aqynǧa naǧaşysynan jūqqanyn, özı aldyndaǧy aqyn aǧasynan köp ülgı alǧanyn tebı­rene jetkızdı. Öz sözın Serık aqyn:
Jürgen joq ol jaq aşpai,
Qalǧan da joq talaspai.
Jeŋıs, Jeŋıs men üşın
Jemısı köp aǧaştai.

Arman aqqu jüzedı,
Aqtoǧaidai tüz edı.
Ermekovtıŋ jienı,
Ūlylardyŋ ızı edı.

Tuǧan künı toilandy,
Jarqyn edı jaidarly.
Aqyl-oiy jyr bolyp,
Aqtoǧaiǧa ainaldy, – degen arnauymen tüiındedı.
Jeŋıs Qaşqynovty köpşılık balalar aqyny retınde tanidy. QR Mädeniet qairatkerı Qaiyrbek Säduaqasov onyŋ syryn aşa tüskendei boldy. «Jeŋıs Qaş­qynov tuǧan kışkentai ǧana Quanyş auylynyŋ qasietı mynadan bılınedı: kezınde būl auylǧa saparlap barǧan alyp ǧalym Grigorii Potanin Quanyştyŋ aqsaqaldarynan 27 ertegı jazyp alǧan. Sol ertegılerdı estıp ösken Jeŋıs aǧa qalai ǧana balalar taqy­rybyna qalam terbemeidı?» dedı ol.
Jeŋıs Qaşqynov sportpen de ainalysyp, erkın küresten sport şeberı atanǧan. Aqynmen universitette qatar oqyǧan jazuşy, dramaturg Öten Ahmet ekeuınıŋ jaqyn aralasuyna sport däneker bolǧanyn jetkızdı. Osy oraida keştı jürgızgen aqyn Ruslan Nūrbai Jeŋıs Qaşqynovtyŋ 80 jyldyǧy kelgende qalamgerler arasynda baluandar beldesuın ūiymdastyru kerek eken degen jaqsy ūsynys aitty.
Jazuşy, jurnalist, ha­lyq­aralyq «Alaş» ädebi syi­ly­ǧynyŋ laureaty Janat Elşıbek Jeŋıs Qaşqynovpen kurstasy Däuıtälı Stambekov arqyly tanysqanyn aityp, aqynnyŋ jarqyn beinesın köz aldymyzǧa keltırgendei boldy.
Ülken ekrannyŋ arǧy jaǧynan öleŋ oqyǧan aqynmen közaiym da bolyp qaldyq. Jeŋıs Qaş­qynovtyŋ qaryndasy Sara, ūly Ernat jinalǧandarǧa jürek­jardy sözın aitty. Jeŋıs Qaş­­qynovtyŋ öleŋderıne Temır­älı Baqtygereev, Eskendır Hasanǧaliev, Tıleuǧali Qyşqaş­baev syndy kompozitorlar än jazǧan. Keş barysynda änder äuelep, küi kümbırledı.

«ASTANA JYRY» QALAI JAZYLDY?

Reseilık «Na-Na» tobynyŋ oryndauynda köpşılıktıŋ qū­laǧyna jetken «Astana jyry» änınıŋ mätını Jeŋıs Qaşqynovtyŋ qalamynan tuǧanyn bıreu bıler, bıreu bılmes. «Osydan jiyrma jyl būryn astananyŋ Alataudan Arqa tösıne auysuy menı şabyttandyrdy. Būl oqiǧa turaly än jazǧan soŋ sözın jazatyn adam ızdedım. Üş-tört aqyn mätın ūsyndy. Solardyŋ ışınde Jeŋıs Qaşqynovtyŋ öleŋı özıme ūnady. Osylaişa ekeumız şyǧarmaşylyq odaq qūrdyq. Astananyŋ köşıp kelgen künı – 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda būl ändı Jastar saraiynda Aqjol Meiırbekov pen Baian Esentaeva alǧaş ret oryndady. Keiınnen sol kezde Bılım jäne mädeniet ministrlıgınıŋ Mädeniet departamentı direktory bolǧan Düisen Qaseiınov maǧan telefon şaldy. Ol ua­qytta men de Esıl jaǧasyna jaŋadan orda tıkken elordanyŋ Mädeniet basqarmasynyŋ basşysy edım. Sol kısı «Na-Na» toby qazaqtyŋ bır jaqsy änın ızdep jatqanyn aityp, sondai ännıŋ qorjynymda bar-joǧyn sūrady. Reseilık topqa «Astana jyryn» jıberdım. Olar ändı ūnatyp, Mäskeude öŋdegennen keiın Astanaǧa alyp keldı. Asta­na­nyŋ tūsaukeserı künı – 1998 jyldyŋ 10 mausymynda Esıldıŋ jaǧasynda şyrqady. Sodan osy änmen jäne Beibıt Oralūlynyŋ «Boz jorǧasymen» bükıl Qazaq­standy aralap şyqty. Şetelderde de qazaq änderın aitty» deidı elorda şejı­re­­­sın­­de erek oryn ala­tyn būl tu­yn­­­­­dy­­­nyŋ ja­­­­zy­lu tarihy jönınde kompozitor Tıleu­ǧali Qyş­qaşbaev.

Amanǧali QALJANOV, «Astana aqşamy»