Jeŋıs QASYMBEK, Astana qalasynyŋ äkımı: Üzdıksız ösu üstınde

Elordamyz Astana 25 jyldyq tarihynda damudyŋ bırneşe satysynan öttı. Bügınde halyqaralyq arenada özındık kelbetı bar, zamanaui damu ürdısınen qalmai kele jatqan jas qalanyŋ damu joly halyqtyŋ köz aldynda. Memleketımızdıŋ strategiialyq damuynyŋ maŋyzdy bölıgı – Arqa törınde jaŋa astana salyp qana qoimai, ony halyqaralyq ırı biznes jäne yntymaqtastyq ortalyǧyna ainaldyru edı. Bügınde bas qalamyz – Astana maŋyzdy ıskerlık habqa ainaldy.

Astanany Aqmo­laǧa köşıru tu­raly şeşım qabyldanǧan sätte mūnda nebary 290 myŋ adam bolǧan. Bügınde qala halqynyŋ sany 4,5 ese ösıp, 1 mln 370 myŋǧa jettı, būl körsetkış būryn qabyldanǧan Bas jospardaǧy boljamnan asyp kettı. Qalada halyq sanynyŋ qarqyndy ösımıne bailanysty elordany damytuda bırqatar jaŋa mındetter qoiyldy. Būl mındetter  tūraqty ekonomikalyq ösımdı saqtau, tūrǧyndardyŋ ömır süruıne qolaily jaǧdai jasau, infraqūrylymdy damytu jäne ekologiialyq tūraqtylyqty qamtamasyz etu, migrasiialyq aǧymdy baqylau bolyp otyr. Migrasiianyŋ joǧary qarqyny jaǧdaiynda jaŋa jūmys oryndaryn qūru jönınen tiımdı şaralar keşenın qabyldau qajet. Bırınşı kezekte, jūmysy tūraqsyz adamdardy tırkeu jäne anyqtau, jeke atau­ly qoldau şaralaryn ūsynu, sūranysqa ie mamandyqtar boiynşa qysqa merzımdı tegın kurstar ūiymdastyru jäne olardy ärı qarai jūmysqa ornalastyru kerek. Memleket basşysy Qasym-­Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasyna säikes däl qazırgı taŋda elordada tūrǧyn üi alaptaryn damytu, apatty jaǧdaidaǧy eskı tūrǧyn üilerdı būzu, äleumettık nysandar salu, qūrylysy ūzaqqa sozylǧan nysandardy aiaqtau, şaǧyn jäne orta biznestı qoldau, jūmys oryndaryn aşu jäne qalany abattandyru mäselelerın şeşuge erekşe köŋıl bölınude. Sol tapsyrmaǧa orai jyldyŋ soŋyna deiın 60 myŋ jaŋa jūmys ornyn aşudy josparlap otyrmyz. Negızı jūmys oryndary şaǧyn jäne orta biznes salasynda qūrylady. Būl salada qazırdıŋ özınde elordanyŋ ekonomikalyq belsendı tūrǧyndarynyŋ 70%-y jūmys ısteidı. Biyl qalada jalpy ūzyndyǧy 54 şaqyrymnan asatyn 70-ten astam köşe jöndelıp, 165-ten astam aula men qoǧamdyq keŋıstık abattandyrylady. Bügınde atalǧan jūmystyŋ bır bölıgı oryndaldy.

Qazır alǧaşqy bölıgın qos­tyq, ol – 30 myŋ tekşe metr. Tolyq ıske qosylǧanda 100 myŋ beredı künıne. Astanadaǧy auyz su baǧasyna kelsek, bügınde qalada bır tekşe metr sudyŋ qūny – 48 teŋge. Almaty, Qaraǧandy jäne basqa qalalarda būl baǧa 100, 120, 150 teŋge bolady. Demek elordada basqa öŋırlermen salystyrǧanda su baǧasy arzandau. Eger qalanyŋ bügıngıdei ösu qarqynyn eskere otyryp, «Astana su arnasy» mekemesınıŋ sumen qamtu jüiesın tiıstı deŋgeide kütıp ūstauyn, sapaly qyzmet etuın qalasaq, tariftı atalǧan vedomstvolar qyzmetkerlerınıŋ ortaşa qalalyq jalaqysy deŋgeiıne köteruımız kerek. Qazırgı taŋda memlekettık organdarmen bırge osy mäsele şeşılude. Ortaşa eseppen su tarifı 15-20% köterıledı.

25 jyl ışınde qalanyŋ negızgı kapitalyna salynǧan investisiialar kölemı 13,7 trln teŋge boldy. 2023 jyldyŋ qaŋtar-mamyr ailarynda negızgı kapitalǧa salynǧan investisiialar kölemı 427,6 mlrd teŋgenı qūrap, 20,9% artty. İnvestisiialar köbıne jyljymaityn mülıkpen bailanysty operasiialar, önerkäsıp, kölık jäne qoima ısı, densaulyq saqtau jäne halyqqa äleumettık qyzmet körsetu jäne t.b. baǧyttarǧa tartyldy. Jūmys ıstep tūrǧan şaǧyn jäne orta biznes mölşerı 25,2 öskenı baiqaldy. Tauar ainalymy 10,6%-ke artqan.

Elordada medisinalyq ūiymdardyŋ sany 25 jylda 8,3 ese nemese 38-den 314-ke deiın östı. Sondai-aq osy aralyqta tuberkulezden bolatyn ölım-jıtım 100 myŋ adamǧa şaqqanda 13,1 ese, qaterlı ısıkten bolatyn ölım-jıtım 3 ese azaidy. Al 1000 tūrǧynǧa şaqqandaǧy jalpy ölım-jıtım 2,5 ese tömendedı. Būl da atalǧan saladaǧy qyzmet sapasynyŋ joǧarylaǧanyn körsetedı.  Mäselen, soŋǧy jylda emdelgen nauqastardyŋ sany 136 myŋnan, al jürgızılgen operasiialar sany 60 myŋnan asady. Jedel medisinalyq järdem qyzmetkerlerı jürgızetın tabysty reanimasiia körsetkışı soŋǧy 2 jylda 55%-dan 75%-ǧa deiın östı. Medisinalyq mekemeler 95% materialdyq-tehnikalyq qūraldarmen jabdyqtaldy.

Jyl saiyn qalada ışkı köşı-qon men bala tuu esebınen halyq sany artyp keledı. Qala ösken saiyn onymen bırge elordanyŋ bılım beru infraqūrylymy da jetılıp jatyr. Mäselen, eger mekteptı orta eseppen 8-10 myŋ tülek bıtırse, jaŋa oqu jylynda 24-25 myŋ bala mektep tabaldyryǧyn attaidy. Oquşy oryndarymen qamtu üşın mektepter salu boiynşa jüielı jūmys jürgızemız. Jalpy bılım beretın orta mektepterge kelsek, aldaǧy 2 jylda 40 mektep salu josparlanyp otyr. Qazırgı uaqytta 14 mekteptıŋ qūrylysy jürıp jatyr, 11 mektep jaŋa oqu jyly ışınde paidalanuǧa berıledı. Sonymen qatar Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa «Jaily mektep» ūlttyq jobasy aiasynda taǧy 24 mektep salynady. Qazır  67 730 balany qamtityn 507 mektepke deiıngı ūiym jūmys ısteidı.

Elordany gazdandyru boiynşa gaz taratu jelılerınıŋ qūrylysy üş kezeŋge bölıngen. 2021 jyly 1-kezektıŋ, sondai-aq ışınara gazdandyrudyŋ 2-kezegınıŋ qūrylysy aiaqtaldy. Jūmystyŋ 2,3-kezegınıŋ qalǧan bölıgı boiynşa respublikalyq jäne jergılıktı biudjet qarajaty esebınen 2022-2025 jyldarǧa josparlanǧan. Qazırgı taŋda gazǧa 12 myŋnan astam abonent qosylǧan. Halyq gazdy qinalmai qosyp aluy üşın oǧan qosylu qūjattarynyŋ tızımı qysqartyldy. Būl qosylǧan abonentter sanyn 3 myŋnan 8 myŋǧa deiın arttyruǧa mümkındık berdı. Qūny 130 myŋ teŋgeden bastalatyn gaz esepteu aspaptary tegın berıledı. Al  halyqtyŋ äleu­mettık osal toptary üşın 448,5 myŋ teŋge mölşerınde aqşalai ötemaqy tölenedı. Üidı gazdandyruǧa bankter arqyly, onyŋ ışınde Halyk Bank arqyly 1,5 jylǧa 750 myŋ teŋgege deiın bölıp töleu jäne paiyzsyz nesielendıru qarastyrylyp otyr.

Är aptanyŋ beisenbı künı audandarǧa baryp, tūrǧyn alaptardaǧy halyqpen kezdesemın. Jūma künı taŋerteŋ tüske deiın onlain rejimde tūrǧyndarmen kezdesu ötkızemın. Sol kezde köterılgen mäselelerdıŋ 70-80 paiyzy – baspana mäselesı. Köbı – kezekte tūratyn azamattar. Bügınde qalada tūrǧyn üi kezegınde 50 myŋnan astam otbasy tūr. Onyŋ ışınde köpbalaly, mügedek bala tärbielep otyr­ǧan otbasylardy qosqanda barlyǧy 12 sanatqa jatatyn azamattar bar. Osy oraida biyl 6 myŋǧa juyq äleumettık jeŋıldıkpen berıletın päter jäne 16 üleskerlık qūrylys nysanyn salu jūmystaryn aiaqtau josparlanyp otyr. Alty myŋ üidıŋ jartysy – osy kezekte tūrǧandarǧa, jartysy nesiege ipotekaǧa berıletın üiler. Qūrylys jūmystarynyŋ kölemı 2,2%-ke ūlǧaiǧan. 1215 şarşy metr tūrǧyn üi paidalanuǧa berılıp, byltyrǧy jyldyŋ osy kezeŋımen salys­tyrǧanda 35,4%-ǧa köbeigen.

Qalada qoǧamdyq kölıkter mäselesı, ony subsidiialau da öte özektı. Bügınde qalada kün saiyn reiske 907-950 avtobus şyǧady. Qala halqynyŋ jylyna jyldam ösıp kele jatqanyn eskersek, däl qazırgı taŋda täulıgıne şamamen 1500 avtobus şyǧuy kerek. Sondyqtan bız biyl Qazaqstanda öndırıletın avtobustarǧa lizing aluǧa şeşım qabyldadyq. Qoǧamdyq kölıkter sanyn ūlǧaitu üşın osy aida 30 jaŋa avtobus aldyq, sonyŋ ışınde 20-sy –  elektroavtobustar. Oǧan deiın 50 avtobus bolatyn. Jalpy jyldyŋ soŋyna deiın №1 kommunaldyq park üşın 300 avtobus, 4 jekemenşık avtopark üşın 100 avtobus alynady. Būl jaŋa baǧyttardy ıske qosuǧa, kütu uaqytyn qysqartuǧa, eskı avtobustardy almastyruǧa mümkındık beredı. Astanada avtobusta jüru qūny 2012 jyldan berı özgermedı. Qoǧamdyq kölıkte jüru qūny basqa öŋırlermen bırdei, şamamen 80-100 teŋgenıŋ kölemınde. Al soŋǧy 10 jylda janarmai baǧasy östı, kölıkterdıŋ özın alu qymbattady, sala qyzmetkerlerınıŋ jalaqysy da köterıldı, al avtobusqa mınu qūny būrynǧydai qaldyryldy. Memlekettık organdar, sonyŋ ışınde jergılıktı atqaruşy bilık būl salany subsidiialamasa, bilet baǧasy qazırgı janarmai baǧasynyŋ köterıluın eskergende 250-300 teŋgeden asyp keter edı. Sondyqtan memleket halyqtyŋ qoǧamdyq kölıkte barynşa äleumettık baǧamen qatynauy üşın  salaǧa subsidiia bölıp otyr.

Taldyköldıŋ taǧdyryna kelsek, būl mäsele şeşımın tapty. Ülken Taldyköldıŋ suyn 5 ese ūlǧaitamyz, būǧan 1,5-2 jyldai uaqyt kerek, al Kışı Taldyköl ainalasyna qūrylys salu toqtatyldy. 2015 jyldan berı su tazartu jūmystary jürgızıledı, qalanyŋ kärız tazartu jüiesınen tazartylǧan küide ol Esılge aǧyzylatyn. Qazır Tabiǧi resurstar jäne ekologiia ministr­lıgınıŋ kelısımı boiynşa būl su ­Ülken Taldykölge qūiylady. Būl jūmysqa kırıskenımızge ekı aptadai boldy.

Elordada jastar saiasatyna erekşe köŋıl bölınedı. Bügınde qalada 14-34 jas aralyǧyndaǧy 440 myŋ jas bar. Onyŋ ışınde 278 myŋy – 14-28 jas aralyǧyndaǧylar, 297,6 myŋy – eŋbekke qabılettı azamattar. Jastardy qoldau maqsatyna 2021-2023 jyldarǧa arnalǧan «Elorda jastary» jastardy qoldau baǧdarlamasy bekıtılıp, ıske asyryluda. Ol negızgı 6 baǧytqa bölınıp, 33 körsetkış jäne 60 ıs-şarany ıske asyru közdelgen. Jastar arasyndaǧy jūmyssyzdyq deŋgeiı –  4%. Jūmyspen qamtu şaralary boiynşa 5944 jasty jūmysqa ornalastyru josparlanyp otyr. Biyl 16,5 myŋ jas jūmyspen qamtylady. Osy baǧytta «Jasyl el» jobasy ıske asyrylyp, onyŋ aiasynda 3000 jas eŋbek etıp jatyr. NEET sanatyndaǧy jastarmen de jūmys jürgızılude. Atalǧan sanattaǧy jastar ülesı 6,2% nemese 26 045 adam boldy. Sonymen qatar qazırgı taŋda elordada «Jūmys ısteitın jastar üşın satyp alu qūqyǧynsyz jalǧa berıletın tūrǧyn üi» baǧdarlamasy jürgızıledı. Sonyŋ  şeŋberınde jastarǧa tūrǧyn üi jūmys ısteitın jalǧa alu şartynyŋ negızınde berıledı. Tūryp jatqan kezınde jastardyŋ öz päterıne bastapqy jarnany jinauǧa mümkındıkterı bar. Baǧdarlama aiasynda 2021 jyldan berı 2 450 päter berıldı, baǧdarlama biyl da jalǧasyn tabady.

Biyl Astana künıne orai mädeniet basqarmasyna qaras­ty 12 mekemenıŋ ūiymdastyruymen 100-den asa ıs-şara ötkızu josparlanyp otyr. Onyŋ 90 paiyzy biudjetten emes, özımızdıŋ mekemelerdıŋ küşımen ötedı. Qala biudjetınen būǧan 300 mln teŋge bölınedı dep josparlap otyrmyz. Ol jyl saiyn ötkızıletın şaralarǧa közdelgen, biyl da solai bölınedı.