Jeŋıs Qasymbek: İnfraqūrylym halyq sanymen qatar ösıp, damuy kerek

Elordada halyq sanynyŋ jyldan jylǧa jyldam artuy sumen, jylumen qamtu, äleumettık nysandar salu mäselelerın kürdelendıre tüstı. Osyǧan orai qalanyŋ Bas josparyna özgerıs­ter engızılıp, ony Ükımet bekıtıp, merzımın 2035 jylǧa deiın ūzartuda. Jaŋa Bas josparda elordalyqtar sanynyŋ aldaǧy ösımı naqty boljanyp, soǧan sai tiıstı jūmystar jürgızu közdelıp otyr. Osy jönınde Astana qalasynyŋ äkımı Jeŋıs Qasymbek «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy «Bas taqyryp» habaryna bergen sūhbatynda aityp berdı.

Su tapşylyǧy mäselesı tolyǧymen şeşıldı

– Astanada auyz su – öte  özektı mäselelerdıŋ bırı, tıptı jazdyŋ basynda sudan qiyndyq körgen halyq köşege şeruge şyǧyp, narazylyq tanytyp jatty. Oǧan bırınşı sebep – halyq sanynyŋ 1 mln 300 myŋnan asuy bolsa, ekınşı sebep – 54 jyl būryn salynǧan Astana su qoimasynyŋ qalany sumen qamtuǧa küşınıŋ jetpeuı. Oǧan balama retınde jaŋa közderdı tabamyz, Nūra su qoimasynan su tartamyz dep edıŋızder, osy mäsele qalai şeşımın tabuda?

– Biyl mausym aiynyŋ basynda qalada su tapşylyǧy mäselesı bolǧany ras. Sız ait­qandai, elordada bügınde 1 mln  340 myŋ adam tūrady. Alaida kündelıktı migrasiia esebımen, iaǧni ırgedegı özge oblystardan kelıp-ketetın azamattardy qosqanda 1 jarym mln adam künde Astana qalasynda bolady. Sondyqtan su mäselesı tuyndady. Mausym aiynda Astana su qoimasynan jaŋa su qūbyryn tartyp, ol jūmys­tardy aiaqtadyq. Būl qalaǧa qosymşa 90 myŋ tekşe metr su beredı. Osylaişa qazırgı sätte būl mäsele tolyq joiyldy. Odan bölek, jaŋa su sorǧy stansasynyŋ da qūrylysyn bıtırdık. Ol qalaǧa qosymşa 100 myŋ tekşe metr su beruge daiyn. Kelesı kezektegı taǧy ekı joba boiynşa jobalau jūmystary aiaqtalyp, saraptamasy bıtedı. Onyŋ bırınşısı – Nūra su qoimasynan su tartu bolsa, ekınşısı – Telman eldı mekenındegı sorǧy stansasyn kürdelı jöndeuden ötkızu. Osy ekı jobany kelesı jyly bastap, 1-1,5 jylda bıtırsek, onda aldaǧy 5-6 jylda su tapşylyǧy mäselesı bolmaidy. Prezidenttıŋ tapsyrmasymen qazır Ükımet pen tiıstı ministrlıkter ülken jobany bastap jatyr, ol Sätpaev atyndaǧy kanaldan Esıl özenınıŋ arnasyna su tartu, būǧan bır jyldai jobalau jūmystary jürgızılse, ärı qarai qūrylysqa ekı jyl ketedı. Söitıp 2027 jylǧa deiın tolyǧymen ıske qosylsa, onda su tapşylyǧy mäselesı 2035-2040 jylǧa deiın tolyǧymen şeşıledı.

Qosymşa jylytu nysandary ıske qosylady

– Astanada biyl 5 qazanda jylu berılıp, jylytu mausymy bastaldy. Qūrylysy ūzaqqa sozylǧan №3 jylytu elektr ortalyǧy jūmysyn bastady ma? Biyl halyqty jylumen tolyqtai qamtamasyz etemız dep aita alasyz ba?

– №3 stansadaǧy bırınşı qazandyq 4 qazanda qalaǧa jylu berıp, jūmysyn bastady. Rasynda onyŋ qūrylysy 10 jyldan köp uaqytqa sozylǧan. Biyl bırınşı kezeŋın tolyǧymen bıtırıp otyrmyz, 5 qazandyq jūmys ısteitın bolady, ol qazandyqtar qalaǧa 300 kilokaloriiadan astam jyludy beredı. Jalpy būryn  JEO-1 jäne JEO-2 stansiialary qalaǧa 2700 kilokaloriia jylu beretın. Qosymşa biyl 3 nysan ıske qosyluda, qazan aiynda üşeuı de jūmys ısteitın bolady. Bıreuı – «Tūran» gazben jylytu stansasy, ekınşısı – Qaraǧandyǧa şyǧatyn jolda salynǧan stansa jäne JEO-3, üşeuı qalaǧa 1 myŋnan astam kilokaloriia jylu beredı. Soŋǧy üş-tört jyldai bızde jyludan defisit bolsa, biyl qysta bırınşı ret profisitpen şyǧyp otyrmyz. Kelesı jyly taǧy ekı joba tolyǧymen aiaqtalady. Olar da 850 kilokaloriia qosymşa jylu beredı, sondyqtan bızde aldaǧy 5-6 jylǧa jylu beruden profisit bolatyny sözsız.

– Biyl Prezidentke Astananyŋ bas josparyn tanys­tyrǧanda ol jylumen qamtamasyz etudı tolyq şeşpei jatyp äkımdık tūrǧyn üi saluǧa köp köŋıl bölıp otyr dep aitqan edı. Äleumettık nysandar salynuy kerek oryndarǧa tūrǧyn üiler salynyp jatqanyn aitty. Osy mäselemen küres qalai jürıp jatyr?

– Qaladaǧy qūrylys salasy halyqty köptegen tūraqty jūmys oryndarymen qamtamasyz etıp otyr. 100 myŋnan astam adam sol qūrylystarda jūmys ısteidı. Irı investisiia­ny da äkeletın – osy sala. 50 paiyzdan astam investisiia qūrylys salasynda. Sondyqtan qūrylys ärı qarai da jalǧasyn tabady. Biylǧy josparymyz boiynşa 3-3,5 mln şarşy metr tūrǧyn üi paidalanuǧa berıledı, oǧan qajettı jylu, su, basqa da mäseleler boiynşa tapşylyq joq. Äleumettık nysandarǧa kelsek, biyl 50 jaŋa qūrylysqa rūqsat berdık, onyŋ üşten ekısı – äleu­mettık nysandar.

Qaladaǧy qūrylys salasy halyqty köptegen tūraqty jūmys oryndarymen qamtamasyz etıp otyr. 100 myŋnan astam adam sol qūrylystarda jūmys ısteidı. Irı investisiia­ny da äkeletın – osy sala. 50 paiyzdan astam investisiia qūrylys salasynda

Jaily qalanyŋ bır talaby – aulalardy abattandyru

– Tūrǧyn üilerdıŋ aulasyn abattandyru, kögaldandyru jäne üilerdegı ört qauıpsızdıgı mäselelerı bar. Osy oraida qūrylys kompaniialaryna qoiylar jaŋa talaptar bola ma? 

– Biyl jaŋa talaptar engızdık, mysaly, kompaniialar tūrǧyn üidı salyp, paidalanuǧa berer aldynda äkımşılıkte dendr jobamen jūmys ısteu kerek. Bız ony tekseremız, sol dendr joba boiynşa olar bızge aulada qanşa aǧaş egetının, qandai abattandyru jūmystaryn jürgızetının aitady. Al jaŋa talapqa kelsek, būdan bylai ol kompaniialar aulalardyŋ jaǧdaiyn üş jyldyŋ ışınde qarap, kütıp ūstau kerek. Üş jyldan keiın ǧana üi aulasy qala äkımdıgı qaramaǧyna ötedı. Oǧan deiın özderı jauap beredı, mūndai mındet būryn-soŋdy bolǧan joq.

– Zaŋǧa qaişy qūrylys jürgızgen kompaniialar jūmysy toqtady. Degenmen Astanada päterlerıne kıre almai jürgen 4 myŋǧa juyq ülesker bar. Olardyŋ mäselesı qalai şeşılude?

– 3-4 jyl būryn olardyŋ sany 16 myŋ adam bolǧan. Biyl jyl basynda 4 myŋ boldy, bızdıŋ josparymyz boiynşa jeltoqsan aiynyŋ ortasyna deiın 95 paiyzynyŋ päterler kıltterın qoldaryna beremız. Qalǧan problemalyq 2-3 üi bar. Olardyŋ qūrylysyn kelesı jyldyŋ bırınşı toqsanynda tolyǧymen bıtırgen soŋ üles­kerler päter kıltın alady.

– Astanada jaŋbyr jauyp, qar erıse boldy jylda qaitalanyp otyratyn mäsele bar, ol – qala köşelerın su basuy. Jalpy būl mäsele boiynşa qandai jūmystar atqaryluda?

– Qala men halyq sany ösken saiyn injenerlık-infra­qū­rylym jäne äleumettık infra­qūrylym damuy qalanyŋ ösuıne ılese almai keledı. Būl mäsele sol sebeptı tuyndauda. 5 jyl būryn qala boiynşa sondai 200 telım bar edı, qazır olar 30-ǧa azaidy. Bıraq qala ösıp jaŋa telımder qosyluda. Ärbır osyndai telım boiynşa naqty jūmystar jürgızıp kelemız. Bızdıŋ josparymyz – biyl jäne kelesı jyly būl mäselenı tolyǧymen şeşu. Kärız jelılerı salynyp jatyr, qarajat bar, naqty osy telımder boiynşa jūmystar kelesı jyly tolyq bıtedı.

Qoǧamdyq kölık köbeiedı

– Qazır elordada 430 myŋ kölık bar. Jūmysqa baratyn taŋǧy uaqytta, keşke qaitarda qaladaǧy kölıkter keptelıste qalady. Köpırler salynyp jatqanyn bılemız, osy köpırlerdıŋ salynuy būl mäselenı tübegeilı şeşe me? Basqa qandai joldary bar?

– 430 myŋ avtokölık ol qalada tırkelgenı, al taŋerteŋ qosymşa Qosşy, Talapkerden, Qoiandydan, jalpy Aqmola, Qaraǧandy oblystarynan da basqa kölıkter kelıp-ketıp jatady. Tek qana köpırler ǧana emes, jalpy köşeler men joldardy salu ülken mäselenıŋ aldyn alady. Bır ai ışınde Täuelsızdık köşesındegı Esıl özenınen ötetın köpırdı ıske qosamyz. Ol da ülken kömegın beredı. Kelesı jyly taǧy da bır köpırdıŋ qūrylysyn bastaimyz. Jalpy Bas jospar boiynşa aldaǧy 5 jyl ışınde taǧy köpır salu közdelude.

– Däl qazırgı taŋda qala halqy üşın özektı bolyp tūrǧan mäselelerdıŋ bırı – qoǧamdyq kölıkterdıŋ keşıgıp keluı, tıptı keibır tūrǧyndar avtobustardy 1 saǧat kütkenıne şaǧymdandy. Jaŋa kölıkter alynyp jatqany aityldy, bıraq odan bölek, 1500 jürgızuşı jetıspeidı eken. Būl mäsele qalai şeşıledı?

– Qalada qazır barlyq baǧytta qatynaityn avtobustar sany 1 myŋǧa juyq. Negızı elordaǧa 1400-1500 avtobus qajet. Sondyqtan aldaǧy 2 jylda osy mäselenı tolyq şeşu boiynşa jospar äzırlep qoidyq. Biyl jospar boiynşa qalaǧa 400-dei jaŋa avtobustar äkelınedı. Bügınge deiın onyŋ jartysy jetkızıldı. Qalǧan 150 avtobus osy aidyŋ jäne jyldyŋ soŋyna deiın alynady. Qaladaǧy avtobustardyŋ 80 paiyzy jaŋa. Olar 2017 jyldan berı satyp alynǧan. Eskı avtobustardy oblystarǧa berıp otyrmyz. Qazır avtobus jürgızuşısı bolyp jürgen, lisenziiasy jäne basqa da qūjattary bar azamattardyŋ jalaqysy – 450-500 myŋ teŋge. Alaida osyndai jalaqy berılse de kadr tapşylyǧy tuyndauda. Jaŋadan kelgen avtobustarǧa jürgızuşıler tabyldy, sondyqtan qazır myŋ jarym jürgızuşı kerek degen mäsele joq. Qoǧamdyq kölık jürgızu oŋai jūmys emes, äsırese qysta qiyn. Bıraq mäsele şeşılıp keledı. Biyl 8 ai ışınde kadr jetıspeuşılıgı deŋgeiı 2 ese tömendedı.

– Bıraz jyl jyr bolǧan LRT qūrylysy qaita jandanyp, jūmys qyzu jürıp jatqanyn körıp otyrmyz. Endıgı jospar boiynşa būl qūrylys qaşan aiaqtalyp, qoldanysqa berıledı? Bölıngen qarajat qanşa?

– LRT jobasy 2 jyl ışınde tolyǧymen aiaqtalady. Onyŋ boiynda 10 stansa bolady. Bırınşı kezeŋde 5 poiyz äue­jaidan şyǧyp, Qabanbai köşesımen Syǧanaqty boilai «Nūrly jol» temırjol vokzalyna deiın barady. Qarjy jaǧynan qosymşa taǧy 400 mln teŋgedei bölınıp otyr. Qytai kompaniiasy bastap salǧan, solar ärı qarai qūrylysyn jalǧastyruda.  

Äleumettık mekemeler – basty nazarda

– Qalada äleumettık nysandar jetıspeitını de jiı köterıletın mäsele. Atap aitqanda, 3 auysymdy mektepterdıŋ boluy, auruhanalar jetıspeuı degen qiyndyqtar qalai rettelude?

– Qazır qalada resmi statis­tika boiynşa 3 auysymda oqityn 8 mektep bar. Biyl mektep bıtırgen tülekter sany 9-10 myŋ bala bolsa, bırınşı synypqa barǧandar sany 20-30 myŋ, būl degenımız – jyl saiyn 12-13 mektep salu kerek degen söz. Biyl memlekettık biudjet esebımen salynǧan 11 mekteptı ıske qosyp otyrmyz. Qosymşa 3-4 jekemenşık mektep aşylady. «Jaily mektep» baǧdarlamasy boiynşa 24 mektep qūrylysy biyl bastaldy, kelesı jyly äkımdık qosymşa jergılıktı biudjetpen 8 mektep qūrylysyn bastaiyn dep otyr. Odan bölek, 17 jekemenşık mektep aşylsa, sonymen 2,5 jyldyŋ ışınde barlyǧy 50-den astam jaŋa mektep salynady. Ol 100 myŋnan astam oqu ornyn qamtidy. Osylaişa būl mäsele şeşımın tauyp jatyr. Kelesı mäsele – ol mūǧalımder mäselesı. Jylyna kem degende 1 myŋdai  pedagog maman kerek, Ükımet būl mäselemen ainalysuda. Jalpy kömek bar. Taǧy bır ülken mäsele – balabaqşa jetıspeuşılıgı, 2017 jyldan bastap äkımdık biudjetımen memlekettık balabaqşalar salynbaǧan, jyl saiyn jekemenşık balabaqşalar salynuda. Endı kelesı jyldan bastap qala biudjetı esebınen osyndai 60 balabaqşa salu közdelude. Qazır balabaqşa kezegınde tūrǧan 50 myŋnan astam balalardyŋ mäselesı osylai şeşıledı.

– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!