Osy jyldyŋ soŋyna taman Astanada qoǧamdyq kölıktıŋ jaŋa türınıŋ qūrylysy aiaqtalyp, keler jyly jūrtşylyq igılıgıne berılmek. Mūndai kölık türı äzırge elımızde jalǧyz Almaty qalasynda ǧana bar. Bız osy oraida elordada aşylatyn metro jolyn Almatymen ūqsastyra otyryp, ötken tarihyn da qozǧamaqpyz. Aitpaqşy, būl materialda Fransiiadaǧy metro jolyna arnaiy toqtalyp, jergılıktı futbolşylar turaly qyzyq jaittardy da qozǧap ötemız.
Ekınşı Düniejüzılık soǧys aiaqtalǧan soŋ urbanizasiia jaiy qarqyndy damyp, jūrtşylyq üşın ülken qalalardyŋ rölı arta tüstı. Türlı deŋgeidegı qūrylys sany artyp, uaqyt öte kele qoǧamdyq kölıkterdıŋ tür-türı şyqty. Bügıngı uaqytta älemdegı eŋ ırı metropoliten jelısı Niu-Iork, London, Parij, Tokio, Mäskeu, Chikago, San-Fransisko, Boston, Berlin jäne Gamburg qalalarynda ornalasqan. Kei şaharlardaǧy jol ūzaqtyǧy bırneşe jüz şaqyrymdy alyp jatyr.
Metronyŋ otany – London
Qoǧamdyq kölıktıŋ būl türı turaly mälımetterdı aqtara otyryp, qyzyq jaitqa tap boldyq. Joǧaryda onyŋ damu kezeŋı 1945 jyldan keiın bastalǧany jönınde qozǧaǧanymyzben, tüp tarihy 1863 jyly Londonnan örbitınıne köz jetkızdık. Sol jyldyŋ 10 qaŋtarynda aşylǧan jerasty jolynyŋ ūzyndyǧy nebärı 6 şaqyrymdyq 7 stansany qūrapty. Al būl joldyŋ qoldanysqa berıluın «Metropoliten Railway» kompaniiasy öz qolyna alǧan. Jyldam qozǧalysyna bailanysty qala tūrǧyndary arasynda ülken sūranysqa ie bolyp, künıne 26 myŋ adam qatynaǧan eken. Alǧaşqy jylynda-aq 9,5 mln tūrǧyn qoldansa, kelesı 1864 jyly 12 mln adamnyŋ basty qatynas qūralyna ainalypty. Mūndai qarqynmen damyǧan metro jelısı HH ǧasyrdyŋ basynda 177 şaqyrymǧa deiın ūzarǧan.
Bügınde Londonnyŋ qoǧamdyq temır jol jelısı 435 şaqyrymdy qūraidy, al ony jylyna 700 mln jolauşy paidalanady eken. Būl metropoliten britaniialyq temır joldarmen bırıktırılgendıkten, qala maŋyndaǧy elektr poiyzdarynyŋ jüruıne de mümkındık qarastyrylǧan. Aitpaqşy, ötken ǧasyrdyŋ soǧys kezeŋınde metropolitender aumaǧy bomba saqtaityn oryndardyŋ bırı bolǧan degen aqparat bertın kele rastala tüstı.
Aǧylşyn elınıŋ täjıribesı Europanyŋ özge qalalarynda da jüzege asa bastady. 1880 jyly ırgeles jatqan Şotlandiianyŋ Glazgo qalasynda qoldanysqa berıldı. Al 1896 jyly Vengriianyŋ Budapeşt şaharynda engızılıp, ūzyndyǧy 3,7 şaqyrym bolǧan. 1900 jyly 14 şaqyrymdyq parijdık metro jūrtşylyq igılıgıne berılse, ekı jyldan keiın Berlinnıŋ «U-ban» joly ıske qosyldy.
Jerüstı metrosy AQŞ-ta bastalǧan
Kärı qūrlyqtaǧy mūndai qarqynnan AQŞ ta beijai qalmai, 1897 jyly Boston qalasynda alǧaşqy jelısın aşty. Amerikanyŋ bır erekşelıgı Europa sekıldı jer astyn qazyp äure bolmai, jer üstıne de qosudy jön kördı. 1892 jyldyŋ 6 mausymynda Chikagoda bumen jüretın metro türın qozǧalysqa engızdı. Arada 8 jyl ötken soŋ onyŋ ūzaqtyǧy 55 şaqyrymǧa sozyldy. Sondai-aq tūrǧyndary köp Bruklin, Manhetten aumaqtary da şet qalmady. Kelesı onjyldyqta jerüstı men jerasty qoǧamdyq temırjol jelısınıŋ qoldanysy arta berdı.
Europanyŋ täjıribesın tiımdı paidalanyp, uaqyt öte kele damyta tüsken amerikalyqtar bügınde ony basty kölık qūraly retınde paidalanyp otyr. Qazır älemdegı eŋ ırı metropolitenderdıŋ bırı Niu-Iork qalasynda ornalasqan. Mūndaǧy metrolar qala ışınen bölek tysqary jatqan 5 eldımekennıŋ 4-euıne qatynaidy. Al qoldanuşylar jaǧy londondyqtardan ekı ese köp. Künıne 4 mln adam mınse, jyldyq körsetkışı 1,5 mlrd adamǧa deiın jetedı eken. Mūndai körsetkışten keiın qala qazynasyna aitarlyqtai paida keletını belgılı. Jol jüru qūny 2,75 dollardy qūraitynyn eskerer bolsaq, bır jylda 4,125 mlrd dollar bır ǧana metro arqyly tüsetının bıluge bolady.
Fransiiadaǧy erekşelık
Bır qyzyǧy, Parijge jerasty metro jolyn salu ideiasy Londonnan da erterek bastalǧan körınedı. Bıraq ol kezeŋde jük tasu üşın josparlanypty. Degenmen bır sebepterge bailanysty keiınge qalyp, tek 1871 jyly ǧana qolǧa alynǧan. Al jolauşylarǧa arnalǧan nūsqasy sonau alǧaşqy älemdık körme kezınde ǧana qoldanysqa berılgen eken. Al Ekınşı düniejüzılık soǧys örtı tūtanbas būryn onyŋ qaşyqtyǧy 159 şaqyrymǧa, 332 stansaǧa jetıptı. Ötken ǧasyrdyŋ ortasynda metro qūrylysy toqtap qalǧanmen, 1970 jyldan bastap qaita qolǧa alynǧan. Tiısınşe osy aralyqtan bastap qala maŋyndaǧy auyldarǧa qatynai bastaǧan eken. Köp ūzamai qalaaralyq joldarmen bırıktırılu de jüzege asqan.
Fransiia – aumaǧy jaǧynan Qazaqstannan äldeqaida şaǧyn el. Sondyqtan keide metrony özge qalalardaǧy matchtaryn ötkızu üşın jergılıktı futbol komandalary da qoldanady. Mäselen, osydan bırneşe jyl būryn Europa ligasynyŋ aiasynda Almatynyŋ «Qairaty» men Fransiianyŋ «Bordo» komandalary kezdesken bolatyn. Däl osy oiynnan keiın «Bordo» komandasy ışkı bırınşılıktegı matchyn ötkızu üşın Parijge metro arqyly jetıptı. Sol kezdegı komandanyŋ bas bapkerı Villi Sanol: «Qazaqstanǧa jasaǧan ūzaq saiahatymyzdan keiın bızdı logistikalyq problemalar asa alaŋdatpaityn boldy. Parijge metro arqyly jetkenımız bızge qiyndyq tudyrmady. Oǧan oiyn nätijesı de dälel. Azuyn aiǧa bılegen PSJ-men teŋ tüstık» degen bolatyn.
Almaty metrosy qandai?
Dünie jüzınde ülken sūranysqa ie bolǧan kölık türı Keŋes odaǧy kezınde Qazaq elıne de ornatyluy tiıs bolatyn. Sonau 1988 jyly Almatyda jerasty joly qazylyp, daiyndyq ta bastalyp ketken. Is bıraz jerge jetkende KSRO-nyŋ ydyrauy men artynşa şaruaşylyq jäne ekonomikalyq bailanystardyŋ toqtap qaluy metropoliten qūrylysynyŋ jolyn bailap tastady. Bırqatar ministrlık pen ūiymdardyŋ taratyluy sebeptı bıraz mäsele şeşılmei qalǧan. Mıne, osynyŋ bärı Almatydaǧy metronyŋ salu uaqytyn bırazǧa deiın şegerdı.
Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ jyldary artta qalyp, ekonomikalyq daǧdarystan şyqqan soŋ, sondai-aq tüitkıldı mäseleler şeşımın tapqannan keiın qūrylys jūmystary qaita jandandy. Sonyŋ nätijesınde tek 2011 jyly ǧana tolyǧymen aiaqtalyp, ūzyndyǧy 8,6 şaqyrymdy, 7 stansany qūraityn bırınşı kezeŋı ıske qosyldy. Araǧa tört jyl salyp, taǧy ekı beketı jūrt igılıgıne berılıp, 2,74 şaqyrymǧa ūzardy. Qazırgı uaqytta jerasty joly arqyly künıne 60 myŋǧa deiın jolauşy qatynaidy. Al 2020 jyly qosymşa ekı stansa ıske qosylǧan soŋ jolauşylar legı 30 myŋǧa artyp, 90 myŋ adamdy qūramaq. Mūny «Metropoliten» KMK baspasöz qyzmetı habarlaǧan bolatyn.
Qarjylyq tabys közın eseptesek, 2012 jyly 2,77 mlrd teŋge paida tüsırıptı.
Elordadaǧy jerüstı kölıgı
AQŞ-tan bastalǧan metronyŋ jerüstı türı bırer jyl būryn Astanada da qolǧa alyndy. «Astana LRT» kompaniiasynyŋ habarlauynşa, josparǧa säikes qūrylysy osy jyldyŋ soŋynda aiaqtalyp, keler jyly jazǧa taman qoldanysqa berıluı tiıs. Alǧaşynda onyŋ qūrylysyn jürgızu üşın İspaniia, Fransiia, Türkiia elderınıŋ kompaniialary niet bıldırgen körınedı. Bıraq köp ūzamai qytai kompaniiasynyŋ ūsynysy qonymdy bolǧan.
Jeŋılrelstı kölık toqtaityn 18 stansa bolmaq. Ärbır tırkemege 600 adamǧa şaqtalǧan 4 vagon ornatylady. Al qoǧamdyq kölıktıŋ jyldamdyǧy saǧatyna 80 şaqyrymdy qūrasa, ortaşa qozǧalysy 40 km/saǧ bolmaq. Osynyŋ arqasynda äuejaidan «Nūrly jol» vokzalyna jarty saǧatta jetıp baruǧa bolady. Al jolaqysy äzırge 200 tg kölemınde bolady dep josparlanyp otyr. Alaida būl baǧa qarjylyq-ekonomikalyq negızdemege sai eseptelgendıkten, aldaǧy uaqytta älı de özgeruı mümkın. Sol siiaqty künıne 146 myŋ, al jylyna 54 mln-ǧa juyq tūrǧyn qatynaidy degen de boljam bar. Eger būl körsetkış jüzege assa, qala qazynasyna bır ǧana metro arqyly milliardtaǧan tabys tüsıp tūrmaq.
«Aua raiy jaǧdaiy eskerıldı. Qysta belgılı bır temperaturany ūstap tūrsa, jazdygünı salqyndatqyş ornatylady. Sondai-aq mümkındıgı şekteulı jandardyŋ da jaiy nazardan tys qalmady. Eskalatorlar, ört satylary bolady. Qazaqstanda LRT standarttary bolmaǧan soŋ joba Qytai ülgısı boiynşa äzırlenıp jatyr» deidı «Astana LRT» kompaniiasy basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary Aitqazy Aryqbaev.
Ärine, qala körkın arttyrar mūndai kölıktıŋ jūrt arasynda keŋ qoldanysqa enerı, ystyq yqylasyna bölenerı sözsız. Alaida elordanyŋ sol jaq jaǧalauy ǧana emes, tūrǧyndary köp oŋ jaq bölıgınıŋ nazardan tys qalǧany köpşılıktı jabyrqatyp tūr. Ekı ortada metro jolynyŋ bailanysy bolsa, tūrǧyndardyŋ dıttegen jerıne jyldam jetuıne ǧana emes, qarbalas uaqyttardaǧy kölık keptelısınıŋ seiıluıne de sep bolar edı. Būl mäsele köp ūzamai şeşımın tabady degen ümıt te joq emes…
Qazaqstan joǧaryda aty atalǧan eldermen būl salada iyq tırestıre almasy belgılı. Alaida joǧaryda keltırılgen körsetkışterden keiın onyŋ da auyly alysta emestıgı rastala tüskendei…
