«Jerde jetım jylasa, kökte perışte küŋırenedı» deptı babalarymyz. Ata saltynan alystap, jahandanǧan qazaq jetımın jylatyp, jesırın qaŋǧytyp jıberdı. Bügıngı künnıŋ aşy şyndyǧy – osy. Ūly dalanyŋ dästürınen alystap, jahandanǧan jūrttardyŋ köşıne ılesıp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdan airyla bastadyq. Kökek äke men ananyŋ (tıptı ana deuge auzyŋ barmaidy) bauyr etı balasyn boztorǧaidai şyryldatyp, qoqys jäşıgıne tastap ketetınıne de etımız «ölıp» kettı. Nekesız tuǧan balanyŋ sany köbeiıp, teksızdıktıŋ toryna şyrmaldyq. Qaida bara jatyrmyz?
Jetımderımızdı jylatu emei nemene, elımızdegı 23 410 tūl jetım jäne tastandy (äke-şeşesınıŋ qamqorlyǧynan airylǧandar) jäudırközderımız ärkımnıŋ bosaǧasynda jäuteŋdep jür. Sonyŋ ışınde 17023-ı – qazaqstandyq otbasylardyŋ qamqorlyǧynda, 4035-y-ı – Balalar üiınde, 1751-ı patronattyq tärbiede bolsa, 195-ın otbasylar asyrap alǧan. «Soŋǧy 5 jylda 18428 balany elımızdegı otbasylar asyrap aldy. 2016 jyly Qazaqstanda 140 jetımder üiı bolsa, 2021 jyly olardyŋ sany 89-ǧa deiın azaidy» deidı resmi statistikanyŋ deregı.
«2023 jyly Qazaqstandaǧy barlyq jetımder üiın jabamyz!» dep jahanǧa jar saldyq, sol şynynda da oryndalatyn şeşım be? Jetımder üiı degen şyn meiırımge zäru suyq üidı nemen almastyramyz? Qatal taǧdyrdyŋ tauqymetınen äke men ananyŋ jürek jyluyna zar bolǧan bäikünä balalardyŋ kınäsı nede? Kökırekte jauaby joq, saual köp. Denı sau jetımdı jylatqanymyz azdai, jany men tänı bırdei jarymjan säbilerdı azaptap-qorladyq. 2020 jyly Amanat (ol kezde Nur Otan) partiiasynyŋ janynan qūrylǧan jetım balalardyŋ qūqyǧyn qorǧaityn arnauly keŋestıŋ müşelerı Rudnyidaǧy balalar üiındegı bylyq-şylyqty äşkereledı. Aiuandyq pen qatygezdıktıŋ qūrbany bolǧan jäudırközderdıŋ janaryndaǧy jasty küllı älem kördı. Eşkım asyrai almaityn tastandylardyŋ mäselesı taǧy bar. Osy tüitkılderdıŋ tüp-tamyryna tereŋırek üŋılmek nietpen «Qazaqstanda jetımder üiı joiyla ma?» degen taqyrypqa jan-jaqty äleumettık zertteu jürgızıp kördık. Nätijesı – nazaryŋyzda.
Jetımderdı memleket tarapynan qamqorlyqqa alu jönınen Nūr-Sūltan qalasy köş bastap tūr. 838 balanyŋ 54-ıne «Otbasy bankınen» depozit aşylǧan, balalar järdemaqysy sol depozitterge audarylady. 48 balanyŋ bılım alu depozitterı bar. Jetımder üiınde tärbielenetın 2700-den asa bala memlekettık tūrǧyn üi qorynan baspana aluşylar kezegıne qoiylǧan. Jetımder üiı tülekterınıŋ 2019 jyly – 127-sı, 2020 jyly – 121-ı, 2021 jyly 14-ı baspana alǧan. Elorda äkımdıgı Balalar üiınen şyqqan jetkınşekterdıŋ mamandyq alyp, jūmysqa ornalasuyna da airyqşa köŋıl böledı. Soŋǧy üş jylda jetımder üiı tülekterınıŋ jūmysqa ornalasuy 100 paiyzdy qūraǧan
Elordada bala asyrap alǧysy keletınder köbeiude
Resmi derek boiynşa, Nūr-Sūltan qalasynda 838 tūl jetım jäne tastandy balalar bar. Sonyŋ 184-ı arnauly internattarda tūrady, 654-ın otbasylar asyrap alǧan. Jetımder üiındegı balalardy otbasylarǧa beru täjıribesı elordada jaqsy jüzege asyryluda. Ekı jylda 47 bala jaŋa otbasyn tauyp, öz ömırlerın özgerttı. Būl jerde bala asyrap alatyn otbasylar mektebı degen jobanyŋ jetıstıkterı köp. Ol jerde mamandar üş ai boiy bala asyrap alu baǧytynda bılım alady, keŋes tyŋdaidy. Soŋǧy ekı jylda astanalyq osyndai üş mekteptı 260 otbasy bıtırgen. Bas qalada jetımderdı bauyryna basqysy keletın jandardyŋ köbeigenı – zor quanyş. Qazırgı kezde atalǧan mektepterge kezekte 200-den astam otbasylar tūr. Sondai-aq elordada jetımderdı demalys jäne kanikul künderı otbasyna qonaq etıp alatyn täjıribe de jaqsy qolǧa alynǧan. 2019 jyldan berı astanalyq qaiyrymdy jandar 66 balany asyrap alsa, 82 bala özınıŋ tuǧan ata-anasyna oralǧan.
Jetımderdı memleket tarapynan qamqorlyqqa alu jönınen Nūr-Sūltan qalasy köş bastap tūr. 838 balanyŋ 54-ıne «Otbasy bankınen» depozit aşylǧan, balalar järdemaqşasy sol depozitterge audarylady. 48 balanyŋ bılım alu depozitterı bar. Jetımder üiınde tärbielenetın 2700-den asa bala memlekettık tūrǧyn üi qorynan baspana aluşylar kezegıne qoiylǧan. Jetımder üiı tülekterınıŋ 2019 jyly – 127-sı, 2020 jyly – 121-ı, 2021 jyly 14-ı baspana alǧan. Elorda äkımdıgı balalar üiınen şyqqan jetkınşekterdıŋ mamandyq alyp, jūmysqa ornalasuyna da airyqşa köŋıl böledı. Soŋǧy üş jylda jetımder üiı tülekterınıŋ jūmysqa ornalasuy 100 paiyzdy qūraǧan.
Qalalyq mäslihat deputaty Läzzat Razbekova balalar üiınen şyqqan bozbala men boijetkenderdıŋ taǧdyry qoǧamdaǧy är adamdy oilandyruy qajettıgın aitady. «Astanalyq bılım beru basqarmasynyŋ baqylauynda 18 jasqa deiıngı 800-den asa jetımder men tastandy balalar bar. Ärine, olardyŋ äleumettık jaǧdaiy, kündelıktı ömırı arnauly mamandardyŋ qolynda, oǧan alaŋdauǧa negız joq. Alaida 18-29 jas aralyǧyndaǧy jetımderdıŋ taǧdyryn nege oilamaimyz? Olardyŋ sany qanşa ekenın eşkım bılmeidı. Balalar üiınen şyqqan jandar qaida ketıp jatyr? Şetelde internattan keiıngı ömırın baqylau degen tüsınık bar. Sol jetımderdıŋ jai-küiın, bügını men bolaşaǧyn memleket qadaǧalasa jön bolar edı. Menıŋşe, jetımderdıŋ bıryŋǧai mälımetter bazasyn qūru kerek. Jastar saiasaty basqarmasy osy ıspen ainalyssa, qūba-qūp» deidı L. Razbekova.
Jetımder üiı jabyla ma?
Bır jyl būryn aqjaǧaly şeneunıkter Qazaqstandaǧy jetımder men tastandylar sany 32 paiyzǧa, al Balalar üiınıŋ sany 30 paiyzǧa azaidy degen derekterdı jariia ettı. Odan būryn, Premer-ministrdıŋ būrynǧy orynbasary Berdıbek Saparbaevtyŋ: «2023 jyly elımızde Balalar üiı degen bolmaidy. Olardyŋ bärın otbasylyq ortalyqtarǧa ainaldyramyz» degen sözı jalpaq jūrtqa tarady. Alaida mezgıl mäselesın sala mamandary, täuelsız sarapşylar ärtürlı tüsındıredı.
TOBYQTAI TÜIIN:
Jetımder üiı degen jan-jüregıŋdı aiazdai qaryp jıberetın suyq sözdıŋ bolmaǧanyn qalaimyz. Tūldyr jetımnıŋ janyna jazylmas jara salatyn jerdıŋ keregı joq! Bıraq… qoqysta qalǧan är balany öz qūrsaǧynan şyqqandai etıp asyrap alatyndar bar ma? Qu qūlqynnyŋ jetegıne erıp, balanyŋ järdemaqysyn qaltaǧa salyp, auyr jūmysqa jegıp, azaptaǧanyn qaida qoiamyz? Süieusız qalǧan jetımge jaryq közben qarai alamyz ba? Būl – basqa äŋgıme.
SARAPŞYLAR NE DEIDI: Gülmira İLEUOVA,
«Strategiia» äleumettık jäne saiasi zertteuler ortalyǧy» qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı:
– Bızdıŋ Ükımettıŋ mūndai qadamyn qoştamaimyn. Öitkenı bırınşıden, qūzyrly ministrlıkter bala asyrap alatyn otbasylardy taŋdauǧa erekşe mūqiiattylyqpen qaramaidy. Jetımderge qatysty zorlyq-zombylyq faktılerı – sonyŋ aiǧaǧy. Mūndai oqiǧalar aşyq aitylyp, qoǧamnyŋ talqysyna şyǧarylyp otyryluy kerek. Mysaly, batys elderınde jetımderge qatysty zaŋnama da, iuvenaldyq organdardyŋ jūmysy da öte qatal. Olarda qūqyq qoldanu täjıribesı keŋeiude. Bıraq bız üşın būl ülgı qylarlyq täjıribe emes.
Bibısara Beisenbaeva, Nūr-Sūltan qalasyndaǧy «Adal Niet Astana» äleumettık üiınıŋ direktory:
– Barlyq jetımder üiın jauyp tastauǧa bolmaidy! Menıŋşe, būǧan bırneşe sebepter bar. Qazaqstanda iuvenaldyq qyzmet jūmys ıstemeidı. Naqty mysal aitaiyn. Şyr etıp düniege kelgen är balany otbasy, ösetın orta tärbieleidı. Qarşadaiynan qaraqşylyqty körse, qylmysker bolady. Ilım-bılımdı körse, şyn ǧalym bolady. Būl jerde bır nazar audaratyn jait bar. Jetım balany säbiler üiı, jetkınşekter üiı nemese balalar üiıne bölu üşın bıraz uaqyt «priemnik-raspredelitelde» ūstaidy. Ol jerdegı älımjettık, qatygezdık kädımgı türmeden asyp tüsedı. Oǧan tüsken balanyŋ jüregı qataiady. Basqaşa aitsaq, «böltırıkke» ainalady. Al 6 aidan keiın ony baratyn jerge jıbergende, iuvenaldyq qyzmet ıske qosylmaidy. Mūndai «tozaqtan» tüzelıp şyǧatyn balalar neken-saiaq. Bırde 15 jasar jetım balamen söilestım. 5 jasynda 6 ai «priemnikte» körgenın, sol kezeŋde bükıl älemge laǧnet aitqanyn öz qūlaǧymmen estıdım. Keiınırek, dästürdıŋ kömegımen, muzykanyŋ qūdıretıne ǧaşyq bolǧanynan ǧana dūrys joldy taŋdaǧan. Sebebı jetımder üiındegı oqytuşylary kömektesken. Ekınşıden, menıŋşe, jetımder üiın äleumettık kömek beretın üilerge ainaldyru kerek. Olardy uaqytşa tūratyn ia bolmasa em-dom qabyldaityn, bılım beretın dep böluge bolady. Eŋ özektı mäselenıŋ bırı – äleumettık qyzmetşı degen maman joq. Sebebı jetım balany därıger emdeidı, pedagog oqytady, psiholog keŋes beredı, al äleumettık qyzmetker osynyŋ bärın qosyp, adam boluyna jol körsetedı, meiırımın tögedı. Qazır 50-60 myŋ teŋge jalaqy alatyn bızdegı būl mamannyŋ qadırı joq, sūranys joq. Al AQŞ-ta būl mamandyq üzdık törttıkke kıredı, ol jaqta ai saiyn 15-20 myŋ AQŞ dollary kölemınde eŋbekaqy alady. Ärine, Qazaqstan men AQŞ-taǧy tūtynu kärzeŋkesı ärtürlı, desek te, elımızde äleumettık qyzmetkerge kem degende 350 myŋ teŋge jalaqy töleu qajet. Mıne, sol kezde ıs oŋǧa basady. Qazaqstandaǧy arnauly äleumettık qyzmet körsetetın mekemelerdıŋ standarttary eskırgen. Jaŋadan daiyndalyp jatqan Äleumettık kodekste tek qarjy, norma degen närse qamtylǧan. Bıraq qarapaiym adamnyŋ qūqy, ömırı turaly bır auyz söz joq! Sonda jetımder üiın japsaq, barlyq mäsele şeşıle qala ma?.
Arujan Sain,
Qazaqstandaǧy balalardyŋ qūqyǧy jönındegı uäkıl:
– 2006 jyldan berı elımızdegı jetımder üiın jabu mäselesımen ainalysyp kelemın. Būl ıstı balalardyŋ qūqyǧyn qorǧau arqyly aiaqtauymyz qajet. Qazır balalar üiındegı är balaǧa ai saiyn 200 myŋ teŋge bölınedı. Bala köbeise, qarjy da köp jūmsalady. Bıraq bız osy monolittık jüienı būza almai otyrmyz. Osy jüienı būzǧysy kelmeitın jandar jetımderdı ūstap otyr. Qazırgı jetım balalar – sol jüie kepılge alǧan qorǧansyzdar. Tastandylar men jetımderdıŋ sol üilerden şyqqannan keiıngı ömırı būlyŋǧyr. Al otbasyn tapqan balanyŋ erteŋge ümıtı bar. Bız fosterlık otbasylar (patronattyq tärbie, käsıbi otbasy) turaly zaŋ jobasyn daiyndap, Mäjılıske aparamyz. Balalar üiı degen memleketke masyl mekemenı jauyp, osymen auystyramyz. Patronattyq otbasylar tūl jetımderdı, otbasynan ajyraǧandardy qabyldaidy. Osylaişa, örkeniettı elderdıŋ üzdık täjıribesı qoldanyp, būl mäselenı tüpkılıktı şeşemız.
