Jaqynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Kökşetauǧa saparynda Aqmola oblysyndaǧy jaiylym jerlerınıŋ kölemı şamamen 4,5 million gektar ekenın, sonyŋ 88 paiyzy paidalanylyp otyrǧanyn atap öttı. Sonymen qatar, auyl tūrǧyndary mal jaiatyn jer tappai qinalyp otyrǧanyn da airyqşa ataǧan Memleket basşysy «Ükımet berılgen jerlerdı baqylauǧa alyp, jeke azamattar mal jaiuǧa mümkındık alu üşın qajettı normativtı ūstanuy kerek» dep tapsyrma berdı. Toqaevtyŋ būl sözı elımızdıŋ auyl şaruaşylyǧy salasynda qordalanǧan mäselelerdıŋ betın aşty.
Ettı de elden alamyz
Qai jaǧynan alyp aitsaq ta, Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa mümkındıgı mol. Jerı keŋ, adamy az. Qazyq qaqsaŋ tal şyǧatyn, tügın tartsaŋ mai şyǧatyn tusyǧan dalasynda myŋǧyrtyp mal baǧyp, ata käsıbımızben ainalysqan malşynyŋ da, jaiqaltyp egın salyp, jer emşegın emgen diqannyŋ da maŋdai terı öteusız qalmaidy. Ekologiialyq ortasy būzylmaǧan özen-kölderınde balyq şaruaşylyǧyn damytuǧa, ösımdıktıŋ tür-türı ösetın kurorttyq aimaqtarynda omartaşylyq käsıppen ainalysuǧa da mümkındık mol. Almanyŋ otany bolǧan Qazaqstanda jemıs-jidek te jaqsy ösedı. Önımderımız ışkı naryqtan asyp, ötpei jatsa, ırgemızdegı halyq sany köp Özbekstan men Qytai – qaşanda Qazaqstan üşın ülken bazar. Osynyŋ nätijesınde elımızde ışkı naryqty qoiyp, syrtqa et eksporttaityn dästür qalyptasty. Keibır jekelegen şarua qojalyqtary ärısı Bırıkken Arab Ämırlıkterı, İran, Qytai, Europa elderıne, berısı TMD bazaryna et jäne et önımderın jöneltedı. Alaida būl körsetkış syrttan keletın import pen ışkı naryqtaǧy sūranysqa şaqqanda tym mardymsyz. Sonyŋ bır külkılı mysaly retınde agrarly memleketpız dep maqtanatyn Qazaqstannyŋ şetelden et importtaityndyǧyn atauǧa bolady. 2019 jyldyŋ qaŋtar-tamyz ailarynda Qazaqstan 42 mln-nan astam dollar jūmsap, Belarus, Ukraina, Resei jäne Paragvaidan siyr etın satyp alsa, 3,4 mln dollarǧa Urugvai, Argentina, Bolgariia, Moŋǧoliia, İslandiia elderınen jylqy etın satyp alǧan. Tıptı tauyqtyŋ siraǧyna deiın Reseiden importtalatynyn körgende aitarǧa söz tappai qinaldyq. Sonda Qazaqstannyŋ az halqyn qamdai almaityndai bızdıŋ auyl şaruaşylyǧymyz sonşa tūralap tūr ma? Auyl şaruaşylyǧy salasyn ılgerıletu baǧyty boiynşa atqarylyp jatqan «Sybaǧa», «Qūlan», «Altyn asyq», «Yrys», «Jaiylymdy sulandyru» baǧdarlamalarynyŋ eşqandai qaitarymy joq bolǧany ma? Jerı keŋ, auyl şaruaşylyǧyna qolaily memleket auyl şaruaşylyǧyn damytuǧa qyruar qarjy sala otyryp, mūhittyŋ arǧy betınen et tasityny qalai?
Onyŋ üstıne, Qazaqstanda et baǧasy jyl saiyn köterılıp barady. Qazır 2000 teŋgege deiın köterılgen ettıŋ baǧasy bolaşaqta 5000 teŋgege deiın jetıp, halyqtyŋ et jeuı barǧan saiyn qiyndauy mümkın. Ärine, şetelmen salystyrǧanda Qazaqstanda et baǧasy arzan. Mäselen, ırgemızdegı Qytaida bır kelı qoi etınıŋ baǧasy 4000-6000 teŋge aralyǧynda bolsa, Qazaqstanda 1500-2000 teŋge şamasynda. Alaida būl salystyrmaǧa qarap «bızde et arzan» dep asyǧys kesım jasauǧa kelmeidı, sebebı Qazaqstan halqynyŋ tırşılık tabysymen, kündelık kıretın kırısımen ölşegende bızde et qymbat. Auyl, qalalarda sol 2000 teŋgelık ettıŋ özın satyp aluǧa şamasy kelmeitın otandastarymyz da az emes. Oǧan jyl saiyn qymbattap bara jatqan ūn men nannyŋ baǧasyn qosyŋyz, tabysy tömen tūrǧyndarǧa būl qai qyrynan aitsaŋ da ülken salmaq.
Sarapşylar Qazaqstanda ettıŋ qymbattauyna janarmai men jem baǧasynyŋ köterıluı sebep boldy dese, «Şetelge et eksporttaǧaly bızge et qymbat baǧamen keletın boldy. Qymbat et ötpeidı. Būrynǧydai emes, aluşy da az» dep satuşylar keiidı. Ärine, janarmaidyŋ baǧasy köterılse, jem-şöptıŋ baǧasy da qymbattaityny anyq. Öitkenı janarmai qūny 120 teŋgeden 200 teŋgege deiın köterılse, bır tonna jemnıŋ baǧasy 30 myŋnan 60 myŋ teŋgege jetetını – zaŋdylyq.
Tarylǧan jer, taryqqan el…
Memleket basşysynyŋ «Auyl tūrǧyndary mal jaiatyn jer tappai qinalyp otyr» degen sözı – şyryldaǧan şyndyq. Alysqa barmai-aq osy elorda töŋıregındegı auyldardy bır ainalyp şyqsaŋyz da būl sözdıŋ tekke aitylmaǧanyn tüsınıp qana qoimai, taǧy da tolyp jatqan mäselelerge tap bolaryŋyz sözsız.
Nūr-Sūltan şaharynan 120 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan Şortandy audanynyŋ Jolymbet kentı – 4000-nan astam jan sany bar ülken auyl. Tūrǧyndarynyŋ bır bölıgı auyl ırgesındegı altyn kenınde jūmys ıstep kün körse, bırazy malmen ainalysady. Osy tūrǧyndardyŋ qaisysyna kezıkseŋız de, auyldyŋ az ǧana maly jaiylatyn örısınıŋ jyldan-jylǧa tarylyp kele jatqanyn aitady.
– Auyl maŋynda auyldyŋ maly jaiylatyn ortaq jaiylymdyq jer bar bolǧanymen, arǧy jaǧy – jekemenşıktıŋ egındık jerı. Sauyn siyrdyŋ būzauynyŋ özın közden tasa qylmai qaramasaŋ, ūzap jaiylsa, egınge enedı de ketedı. Onyŋ üstıne, «Nūr astyq» jyl saiyn tyŋ aşyp, bızdı berı tyqsyryp keledı. Tek bız ǧana emes, töŋırektegı barlyq auyldardyŋ jaǧdaiy – osy. Eger osy betımen kete berse, auylda otyryp, mal ūstaudan qalatyn şyǧarmyz dep uaiymdap jür edık, Memleket basşysynyŋ aitqanyn estıp quanyp otyrmyz, – deidı kent tūrǧyndary.
Aitsa aitqandai, soŋǧy jyldary būl öŋırde egıs alqaptary jyl saiyn ūlǧaiyp keledı. Tıptı qolat-qolatty qualap ösken oidym-oidym ormandy jerlerdıŋ maŋyndaǧy jasaŋ jazyqtyŋ da qorys-qopasyn şyǧaryp, aqtaryp tastaǧan.
– Auyldyŋ şyǧysyndaǧy jylda şöp şauyp jürgen şappalyq jerdı de ötken jyly aqtaryp, jyrtyp tastady. Biyl şöp şabatyn jer tappai qinaldyq. Al basqa auyldan satyp alaiyq desek, bır tırkeme şöp – 35 myŋ teŋge. Qolymyzdaǧy 10-15 siyrdy 5 ai boiy baǧyp şyǧu üşın kemınde 10 tırkeme şöp kerek. Jemı taǧy bar. Demek, jaiylym taraiǧan saiyn jem-şöp qymbattap, mal baǧu qiyndasyp, şyǧymy molaiyp keledı, – dedı auyl tūrǧyny Qadyl Ahmet.
Auyl tūrǧyndarynyŋ aituynşa, «Nūr astyqtyŋ» egının jazdai qoryǧan küzetşıler astyq orylǧannan keiın de aŋyzǧa mal jaiǧyzbai, atyzǧa şaşylǧan saǧdardyŋ özın mal auyzynan qyzǧanǧan. Ol azdai, egıs atyzyn ainaldyra mal öte almaityn or qazyp tastaǧan. Auyl tūrǧyndary endı sol şūŋqyrǧa malymyz tüsıp öle me dep alaŋdaidy. «Tereŋ qazylǧan ordyŋ ekı şetınde bos topyraq üiılıp jatyr, mal tüsıp ketse, tırı şyǧuy qiyn» dedı auyl tūrǧyny Amantai Şärıp.
Malşynyŋ müddesı zaŋmen qorǧalsa…
Qazaqstannyŋ jerı keŋ bolǧanymen, mal baǧatyn jer joq. Bylaişa aitqanda, ien jatqan dalanyŋ da iesı bar. Bailar, qaltalylar mal baqpasa da, köp jerdı äldeqaşan satyp alyp qoiǧan nemese jerdı paiǧa alǧan būrynǧy müşelerı ony bıreuge jalǧa bergen, bankke kepılge qoiǧan. Onyŋ üstıne, şarua qojalyǧyn qūrmasa, mal ūstaǧannyŋ bärıne jer berılmeidı Qazaqstanda.
Kei öŋırlerdegı malşylar mal baǧyp bır, mal därıgerlerınıŋ qabaǧyna qarap ekı qinalatynyn aitady. Nege desek, «Mal därıgerlerı malda auru bar-joǧyn qadaǧalap otyru üşın jylyna maldan ekı ret qan alady. Eger malyŋnan ındet baiqalsa, bıttı, qoraly malyŋdy qyryp tastaidy. Ony qaitalai tekserıp körmeidı, eger bır ret qan alǧanda mäsele baiqalsa, maldyŋ közın qūrtuyŋ kerek. Eŋ qyzyǧy, sol auru baiqalǧan maldardy därıgerler joǧarǧy jaqtaǧy bıreulermen habarlasyp, solar alyp ketedı. Al olardyŋ qaida aparatynyn eşkım bılmeidı. El auzynda bylai aparyp etke ötkızıp jıberedı degen daqpyrt bar. Eger şynymen auruy bar mal bolsa, osy arada nege kömbeidı? Osy jerı bızge jūmbaq» deidı bızge kezdesken malşylar.
– Ötken jyly tuǧaly tūrǧan semız siyrymnan därıgerler qan alyp, brusellez bar dep şyǧardy. Olar äketkenşe siyr tuyp aldy. Es bılıp, etek japqaly mal baǧyp kelemız, bylai qaraǧanda, siyrda eşqandai auru joq siiaqty bolǧan soŋ, Nūr-Sūltandaǧy laboratoriialarmen habarlasyp, siyrdyŋ qanyn qaitalai teksertıp köreiın desek, «Sen özıŋ äkelseŋ bolmaidy, tek mal därıgerı ǧana äkeluı kerek. Jekeler äkelgen qandy bız qabyldamaimyz» deidı. Al mal därıgerı zaŋda ındet baiqalǧan maldan qaitalai qan alyp tekseru qarastyrylmaǧan dep ekınşı ret qan alyp tekseruden bas tartty. Sonymen būzauy emıp tūrǧan siyrymdy alyp kettı. Al būzauynyŋ qan körsetkışı dūrys şyqty, – dep şaǧyndy Nūr-Sūltan qalasy maŋyndaǧy auyldardyŋ bırınde mal ūstaityn bır malşy. Ol būl sözdı aitaryn aityp alsa da, özınıŋ aty-jönı tügıl, auyldyŋ atyn da jazbauymdy ötındı. Sebebı «Mal därıgerı renjıp qalsa, sau siyrymdy auru dep jazyp, bükıl malymdy qūrtyp jıberuı mümkın» dep alaŋdaidy. Ärine, būl bız aşyp otyrǧan jaŋalyq emes, jūrttyŋ aitysyna qaraǧanda, mūndai jaǧdai Qazaqstannyŋ kez kelgen öŋırınde bar körınedı. Demek, mal basyn össın desek, bıreudıŋ aqy adal malyn osyndai täsıldermen joq qylyp jıberetın zymiiandyqqa da zaŋ boiynşa tosqauyl qoiyluy kerek. Al malşylarǧa maza bermeitın mal ūrylary turaly aityp ta, jazyp ta jürmız. Önımı bolmai kele jatyr edı, tek jaqynda ǧana Memleket basşysy mal ūrylaryna jazany küşeitudı tapsyrdy. Demek, Memleket basşysy özı bas bolyp malşynyŋ mūŋyna nazar audardy. Endı mal şaruaşylyǧyn damytuǧa tūsau bolǧan kedergıler de bırtındep joiylady degen ümıttemız.
