Üi terezesınen köz tastap edım, aulada qūmsalǧyşta oinap jürgen balalardy kördım. Äkesı bar balalar men äkesı joqtar arasyndaǧy aiyrmaşylyq oiyn barysynda bırden közge tüsedı.
Oiǧa kelgen alǧaşqy sūraq, nege būlai bolady? Būryn qazaqta jetımder joq edı ǧoi. Eger er adam qaitys bolsa, onda onyŋ otbasy men balalaryna qamqorlyq tuystar men dostardyŋ jauapkerşılıgınde bolyp, tıptı aǧasyna üilendıruge deiın rūqsat berıldı. Eger ınısı jeŋgesınen äldeqaida jas bolsa da, būl olardyŋ üilenuıne kedergı keltırmedı. Būl jerde eŋ bastysy aǧasynyŋ oşaǧyn saqtap, balalardy jetımdıkten qorǧau boldy. Jesır äiel de şeşım qabyldauǧa qatysyp, neke ärqaşan derlık onyŋ erkıne sai boldy. Ärine, ilandyru, mäjbürleu jaǧdaiy bolǧan şyǧar, bıraq negızınen bärı kelısım boiynşa jasaldy. Şamasy, balalardyŋ taǧdyry üşın jauapkerşılık äielder arasynda basym boldy. Aita ketu kerek, ilandyru men mäjbürleu tek äielge ǧana emes, jasy kışı bolaşaq küieuıne de qatysty edı.
Būl dala demokratiiasy men gumanizmınıŋ (ämeŋgerlık) bır türı bolǧan siiaqty. Sondyqtan dalada jetımder üiı bolǧan joq, qazır elımızde olardyŋ sany az emes, ondaǧylardyŋ köpşılıgı – özımızdıŋ qaraközder.
Ämeŋgerlık bızdıŋ uaqytta joǧalyp kettı me? Joq. Būl äldeqaida az, bıraq faktı bar. Bır qyzyǧy, būl ädet-ǧūryp tek qazaqtar arasynda ǧana oryn alǧan joq. Mysaly, evreilerde būl dästür levirat dep atalady. Şamasy, elder men halyqtardyŋ özın-özı saqtauǧa ūmtylǧan tabiǧi sezımı adamdarda genetikalyq deŋgeide qalyptasqanǧa ūqsaidy. Tabiǧat zaŋdylyǧyna qarsy tūrudyŋ eş mänı joq.
Qazır elde jalǧyzbasty analar köp, olar özı üşın bala tudy. Olardy tüsınuge bolady. Mūnyŋ köptegen sebebı bar jäne olar ärtürlı. Bır jaǧdaidy atap ötkım keledı – bızdıŋ köptegen jıgıtterde erge tän mınezdıŋ bolmauy artyp keledı. Kım kınälı? Jalǧyzbasty ana ma? Älde tärbieşılerdıŋ basym köpşılıgı äielder qauymynan qūralǧan balabaqşa men mektep pe?
Qasiettı dıni kıtaptarda äielderımen qarym-qatynas ornata almaityn adamdarǧa eldı basqarudy tapsyruǧa bolmaidy dep jazylǧan. Qazırgı tılde būl menedjment dep atalady. Mümkın, aldymen öz otbasyŋyzda menedjmenttı qamtamasyz etudı üirenıŋız, sodan keiın ǧana ülken saiasatqa baryŋyz degenı şyǧar.
Mysaly, Japoniiada memlekettık qyzmetşı üşın mansap satysyna jol äielınen ajyrasqan jaǧdaida jabylady, öitkenı ol özın otbasynda menedjer retınde körsete almady. Al qazır bızde üş otaudyŋ bırı ajyrasatyn deŋgeige jettık. Balalar tırı jetım siiaqty.
Endı, mümkın, üidegı jäne otbasyndaǧy er adamnyŋ rölın, sondai-aq erler tärbiesınıŋ maŋyzyn tüsındıru qoǧamda LGBT ideologiiasynyŋ taraluy aiasynda būrynǧydan da özektı bolyp otyrǧan şyǧar.
Gumanizm jäne dala demokratiiasy taqyrybyna qaita orala otyryp, olardy, dala tabiǧatynda gigiena talaptaryn saqtau erekşelıgımen tolyqtyrǧym keledı.
Qazaq äielderı balany emızer aldynda ünemı däret alyp jüretın. Būl turaly äigılı «Abai joly» kıtabynda jaqsy jazylǧan. Būl bükıl qazaq halqyna tän räsım boldy.
Poligamiia instituty gumanizm men jeke gigiena qaǧidatyna negızdelgenı kümän tuǧyzbaidy. Mysaly, äieldıŋ jüktılıgı jäne balany emızu kezeŋı orta eseppen üş jylǧa sozylady. Er adam qūrsaǧynda balasy bar äielden jynystyq qatynasqa tüsudı, sodan keiın balasyn emızudı talap etuı qanşalyqty adamgerşılık jaǧynan oryndy?
Men feministerdıŋ qarsylyǧyna tap bolatynymdy bılemın. İä, uäj ben qarsy pıkır barşylyq, bıraq mäsele oryn alyp otyrǧanyn aşyq aitu kerek.
Osy mäselege bailanysty mynadai problemalar da bar: erlı-zaiyptylar bır-bırın jaqsy köredı, bıraq balaly bolu mümkındıgı joq. Ajyrasu kerek pe? Nemese otbasynda tek qyzdar bar, al küieuı ūldy boludy armandaidy. Endı ne ısteu kerek? Soǧan bola ajyrasa ma? İä, balany (ūldy) asyrap aluǧa, surrogat ana institutyn qoldanuǧa nemese osy mäselelerdı şeşudıŋ basqa täsılın qoldanuǧa bolady.
Basqa täsılderdıŋ ışınde bızdıŋ ata-babalarymyz ekınşı äiel nemese üşınşı äiel retınde basqa äieldı aluǧa mümkındık berdı. Būl jerde de şeşuşı mänı bar jait: mäselenı oryndy şeşetın – erlı-zaiyptylardyŋ özı. Ejelgı uaqytta mūndai bastama bäibışeden şyqqan jäne ol küieuıne ekınşı, üşınşı äiel aludy öz qolyna alyp, taŋdaǧan.
Būl mäselenıŋ kez kelgen basqa ıstegı siiaqty oryndy jäne qolaisyz jaǧy bar, bıraq menıŋ oiymşa, mūndaǧy qaişylyqtyŋ bärı tırkelgen nekede tūrǧan er adamǧa üilenuge zaŋnamalyq tūrǧyda tyiym saluǧa negızdelgen. Osy qūityrqy jaǧdaidan şyǧu üşın qūqyqtyq normany (NOTK-tyŋ 11-babynyŋ 2) tarmaqşasy) adamdardyŋ jekelegen sanattary üşın (jetımderge qamqorlyq jasaityn, ūl bala alǧysy keletın, balasyz adamdar) alyp tastaudy közdegen jön.
Qazır «tūrmysqa şyqqan äiel» märtebesıne ie bolǧysy keletın jäne öz balasynyŋ zaŋdy äkesı boluyn niet etken äielder köp. Olar – materialdyq tūrǧydan jan-jaqty qamtamasyz etılgen, eşkımge täueldı bolmai ömır süre alatyn, bıraq basqa otbasyǧa kedergı jasaǧysy kelmeitın sanaly äielder. Olar osy normaǧa osyndai erekşelıkterdı engızudı qoldaityny anyq. Osy norma engızılse, nätijesınde memleket te, jeke adamdar da būdan ūtatynyna senımdımın.
Nūrǧali MAMYTOV,
PhD doktory, zaŋger
