Osy tūrǧydan Astanadaǧy Q.Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq qazaq drama teatry alǧaş şaŋyraq kötergen künnen-aq belgılı rejisserlar J.Omarov, Q.Jetpısbaev, Halyq Qaharmany Ä.Mämbetovtıŋ tabandy eŋbekterınıŋ arqasynda osaldyq tanytqan emes. Sonyŋ arqasynda sahna törınen M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov, T.Ahtanovtarmen qatar orys, aǧylşyn, fransuz, qyrǧyz, äzırbaijan, özbek klassikterınıŋ şyǧarmalary bır tüsıp körgen joq. Akademiialyq ataq aluy teatrdyŋ qazırgı basşysy Erkın Juasbek qyzmet ıstep tūrǧan şaqqa tūspa-tūs keluınde de zaŋdylyq bar. Ol jastai teatr synymen ainalysty, teatr qairatkerlerı odaǧyn basqardy, nemıs jäne M.Äuezov atyndaǧy akademiialyq teatrdyŋ basşylyǧynda jürıp qainaǧan eŋbektıŋ tezınen öttı.
Özı de belgılı dramaturg. Basqaşa aitsaq, teatrǧa qatystynyŋ bärın tolyq meŋgergen bılıktı basşy deuımızge äbden bolady ony. Mysaly, men jaqsy bıletın Almaty oblystyq B.Rimova atyndaǧy drama teatrynda aptasyna ekı-üş qana qoiylym körsetıletın. Teatr mausymy qaraşa aiynyŋ basynda aşylyp, mamyr aiynyŋ orta tūsynan asa bere jabylyp qalatyn. Al Q.Quanyşbaev atyndaǧy Astana teatrynda bır ai eŋbek demalysy kezınde bolmasa, jyldyŋ basqa uaqytynda kün saiyn spektakl qoiylyp, sahna eş uaqyt bos tūrmaidy eken. Sonymen bırge, mūnda teatr repertuaryn jarnamalau, öner ordasynyŋ imidjdık bedelın qalyptastyru, köteru şaruasy da jaqsy jolǧa qoiylǧan.
Aqparattyq qūraldar öz aldyna, qalalyq jolauşylar kölıgı – avtobusqa kırıp kelseŋ de, maŋdaidaǧy monitordan keşke ne bolatynyn, aldaǧy jaŋalyǧyn sol jerden-aq bılıp alasyŋ. Ärine, teatr üşın eŋ bastysy – jarnama, onyŋ repertuary, artisterınıŋ oiyn örnegı ekendıgı dausyz. Taqyryptyq jaǧynan da, janrlyq jaǧynan da mūnda repertuar ülken talǧammen ırıktelgen. Mausym jabylar auyzda Ǧ.Müsırepovtıŋ ataqty «Aqan serı – Aqtoqty» pesasy sahnalanyp, körermen sarabyna ūsynyluynyŋ özı de teatrdyŋ örleu üstındegı tegeurının körsetedı.
Osy oraida, öner ūjymyndaǧy şyǧarmaşylyq jaŋa lep, jemıstı ızdenıs basşy bılıktılıgı men menedjerlık qabılettılıgıne de tıkelei bailanysty bolatynyn aita ketkenımız jön.
Osyndai örleu üstındegı akademiialyq teatrda ataqtaryn adal eŋbekten tapqan, özındık şyǧarmaşylyq örnegı, boiau palitrasy, közqaras paiymy, temperamentı bır-bırıne ūqsamaityn üş rejisser jūmys ısteidı. Būǧan deiın «Izgılık formulasy», «Bır tüp alma aǧaşy», «Gamlet» spektaklderı turaly gazet betınen pıkır aitqanymyzda, üşeudıŋ ekeuı Ä.Orazbekov pen B.Ūzaqovtyŋ rejisserlyq erekşelıkterıne de şama-şarqymyzşa az-kem toqtalyp ötken bolatynbyz.
Būl jolǧy negızgı äŋgıme «Aqan serı – Aqtoqty» spektaklı jaiynda bolǧandyqtan, ärine, ony qoiǧan rejisser N.Jūmaniiazovqa da soqpai öte alaimyz. «Aqan serı – Aqtoqty» – ädebietımızdıŋ körnektı söz zergerı Ǧabit Müsırepovtıŋ altyn qalamynan tuǧan asyl jauharlardyŋ bırı. Alǧaş ret 1942 jyly 3 qyrküiekte qoiylǧan. Basty rolderde, ol kezde örımdei jas, keiın qazaq teatry men kinosynyŋ jaryq jūldyzdary bolǧan ataqty ärtıster oinap, Aqan serı obrazyn Ş.Aimanov, Aqtoqtyny Ş.Jandarbekova, Nauan hazırettı Q.Badyrov, Jalmūhandy E.Ömırzaqov, Qoŋqaidy S.Qojamqūlov, Mylqaudy Q.Quanyşbaev somdaǧan edı. Äu degennen şyǧarma qazaq dramaturgiiasy men teatr tarihynyŋ jarqyn jaŋa bır belesı dep baǧalandy.
Sol künmen eseptesek, «Aqan serı – Aqtoqtynyŋ» sahna törınen tüspei kele jatqanyna biyl tura jetpıs jyl tolypty.
Klassikaǧa tän naǧyz şuaqty öner ǧūmyr. Bır süisınerlıgı, bız söz etıp otyrǧan Q.Quanyşbaev atyndaǧy akademiialyq muzykalyq drama teatry da alǧaş şaŋyraq kötergende, şymyldyǧyn
1991 jyly 15 qaraşada osy spektaklmen aşqan-dy. Sahnalaǧan Astana teatryn qūrǧandardyŋ bırı, belgılı rejisser marqūm Jaqyp Omarov bolatyn. Oǧan da mıne, attai jiyrma bır jyl tolyp otyr.
Jetpıs jyldyq tarihy bar, barlyq teatrlarda qoiylǧan, 1958 jyly qazaq mädenietı men önerınıŋ on kündıgı ötkende «Aqyn tragediiasy» degen atpen Mäskeu sahnasynda körsetılgen pesany sahnalaudyŋ, bır qaraǧanǧa, eş qūpiia syry qalmaǧandai körınuı mümkın. Joq, olai emes. Sovettık kezde, kommunistık dünietanymdyq ideologiia qalybynan şyqqan şyǧarmalardyŋ, bügıngı közben qaraǧanda, osy qalai degızetın tüsınıksız tūstary az kezdespeidı.
Mysaly, ol zamanda eldıŋ sanasyna dın qyzmetşılerı – qoja, moldalar halyqty qanauşy üstem tap ökılderı, olar bai manaptarmen bırıgıp, qarapaiym qalyŋ būqarany tūqyrtyp qaraŋǧylyqta ūstady degendı; halyqty öner-bılım jaryǧyna jolatpady, elge közın aştyrmas üşın aqyl-oidyŋ tūtanuyna jol bermei, ondaidy dereu dın apiynmen ädeiı ulap tastap otyrdy degendı tyqpalaumen boldy.
Sol sebeptı būrynǧy körermen Nauan hazırettıŋ obrazyna «özıne sol kerek» dep qyby qana jek körıp qarasa, sol keşegı dınsızdıkten mäŋgürttenıp kete jazdap, qazır ǧana es jinap, dünienı jaŋaşa parasat közımen tani bastaǧan bügıngı körermen, ärine, būlardy mülde basqaşa paiymdaidy. Osy retpen, Qyzyljardyŋ Uäli meşıtınde moldadan därıs alǧan dıni sauatty Aqan serınıŋ keibır qylyqtaryna sekemdene qarauy da mümkın. İä, būrynǧy ötken klassikterdıŋ şyǧarmalaryndaǧy artta qalǧan eskı zamana ünın, iaǧni sol qoǧam adamynyŋ basynan keşken taǧdyr tälkegın bügıngı künmen üilestıru teatr tırşılık tynysynyŋ bır salasy ekenı dausyz. Endeşe, «Gamlettı» sahnalaǧanda da, «Aqan serı – Aqtoqtyny» qolǧa alǧanda da ūjym osy ūstanymdy tırek etken bolar dep oilaimyz. Desek te, «Gamletten» görı «Aqan serı – Aqtoqtyny» sahnalau qiyndau soqqany baiqalady.
Öitkenı, joǧaryda eskertkenımızdei, Ǧ.Müsırepov şyǧarmasyndaǧy oqiǧa jelısınde kezındegı kertartpa ideologiianyŋ şyrmauyǧyna şyrmalǧan tūstary az emes qoi. Quanyşqa orai, sol jasandy tüiınderdı rejisser da, akterlar da bırşama tarqata bılgen. Qanauşy, qanaluşy jaq bop özara ölıspei berıspeitın öştıkpen bet jyrtysatyn antonogizm, pesada jazylǧanyndai, būrynǧydai badyraiyp közge ūrmaidy. Qaita, dau-damaidyŋ dauyly el bırlıgı, el tynyştyǧy, imandylyq degen mänı tereŋ äleumettık ūǧymdarǧa qarai oiystyrylǧan. Premeranyŋ ekınşı künı men rejisser N.Jūmaniiazovtan pesa mätınıne üstınen qosqandaryŋ joq pa dep sūradym ädeiı. «Joq, dedı ol, bar bolǧany dıni ūstanymdarǧa bailanysty avtor remarkasyndaǧy keibır emeurınderdı säl-päl ǧana baiyttyq». Mūnysy ızettılıgı edı onyŋ.
Öitkenı, osy «säl-päl» spektakl bolmysynyŋ tūzdyǧyna ainalǧan. Sol ≪säl-päldıŋ≫ arqasynda qūran oqylatyn, bata berıletın, iman keltırıletın tūstary tolyqqandy şyqqan. Sonyŋ arqasynda mūsylmandyqqa iılgen, islamdy ruhani arqauy etken qazaq ortasyn köremız.
Sonyŋ arqasynda Nauan hazırettıŋ qoǧamdaǧy orny da, onyŋ jeke bas tūlǧasy da pesadaǧydan köp biıktetılgen. Spektaklde Nauan obrazyn kezekpen somdaǧan QR halyq artisı Tılektes Meiramov ta, ärtıs Janqaldybek Tölenbaev ta hazırettı osy bız baiqaǧan biıgınen körsete aldy. T.Meiramovtyŋ somdauynda Nauan eşqandai mämlege barmaityn da könbeitın bırbetkei, tym qatygez bop körınse, al J.Tölenbaevtyŋ Nauany köp qyrly: şegınedı de, aldaidy da, kısıge qaraǧandaǧy qas qabaǧynan, dauys yrǧaǧyndaǧy bırde jeŋılgendei bop mäimöŋkeleuınen, bırde şegedei qadalatyn yzǧarly keipınen şielenıstı boldyrmauǧa tyrysatyn, bola qalǧan jaǧdaida ony aqyl ailamen şeşudı jön köretın parasatty tūlǧa keipınde este qalady.
Aqan serı rolınde ärtıster, ≪Daryn≫ jastar syilyǧynyŋ laureaty Sailau Qamievtıŋ jäne Jasūlan Erbolat oiyndaryn tamaşaladyq. Sailau Aqan änderın näşıne keltırıp aitatyn sūlu sazdy asqaq äuenımen süisındırse, Jasūlan qazandai qainaǧan ışkı älemınıŋ syrtqa tepken yzaly quatymen, ilıkpes jıgerlılıgımen, keiıpkerınıŋ jandy jegen ışkı azabyn körsetuge talpynǧan şarasyzdyq asaulyǧymen erekşelenedı.
Alaida, ekeuınde de Aqandai şyn talant iesıne tän basty qasietı – sezımtaldyǧymen qatar jüretın saliqaly syrbazdyǧy, oişyldyq salmaǧy jetıspei jatqany da baiqalady.
Bälkım, jūrt köŋılın änımen aulaǧan Aqandai el erkesı serı moinyna onyŋ öz bolmys-tabiǧatynan tys mındet jüktelgendıkten be eken? Ärine, ol Gamlet emes. Gamlet taq iesı – zaŋdy mūrager. Al Aqan… Bızdıŋ ūlttyq folklorymyzda, aŋyz äŋgımelerımızde bilıkke qarsy özındık basqa ūstanymmen küreske şyǧyp jürgen küşter turaly aitylmaidy. Sondyqtan ba, bolşeviktık ideologiianyŋ aitaǧymen ötken qoǧamnan taptyq qaişylyq ızdegender köbıne ondai tūlǧany änşı-küişı, aqyndar arasynan tapqan siiaqtanatyn. Batysta küişı Qūrmanǧazy, Arqada aqyn, sazger Mädi degendeiın. Ärine, Mahambettıŋ jönı bölek. Ol – qolyna qaru alǧan adam. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdau, joǧyn joqtau – öner adamynyŋ qalypty tabiǧi ūstanymy.
Äitpese, olar änı men jyryn kımge tyŋdatar edı. Dauyldy küilerın kımderdıŋ aldynda tartyp bere alar edı. Osyndaidy saiasatqa ainaldyryp, olardan töŋkerısşıl küresker jasauǧa tyrysu älgındei aq jürek öner adamdaryna da, şynaiy tarihqa da qiianat bolatyn.
Tanymdyq talǧamdy büldırgennen basqa tük paidasy joq qūr dalbasa edı ǧoi. Sonda būl jerde ne qalady?
Öner men dınnıŋ şarpysuy qalady. Söz joq, meşıt alaŋy, onyŋ ışı jan-jaqtan Qūdaiǧa qūlşylyq etuge şūbyrǧan köpşılık üşın qasiettı oryn. Qūrannyŋ talaby bar, meşıttıŋ kelıp keter jamiǧatqa arnalǧan Qūranmen bekıtılgen tärtıbı bar. Sol boiynşa meşıt tūrǧan jerde jūrtty iırıp qoiyp än aituǧa bolmaidy. Basqa jerde meilıŋ bılsın.
Basqa jerde jūrtpen bırge än tyŋdauǧa, ony köppen bırge süisınuge hazırettıŋ özı de qarsy bola qoimas.
Mūsylmandyq paryzǧa jatpaityn būzaqylyq qylyqpen Qūrannyŋ talabyn belden basyp, Märziianyŋ (ärtıster A.Bermūhambetova, G.Jüsıpova) meşıt aldynda daryldap än salmaq bolǧany dın ūstauşy hazırettıŋ tüsınık közımen qarasaq, şaitannyŋ ısı, naǧyz ıbılıstık ekenıne kım kümän keltıredı. Mūnyŋ özı Alla jolyna küpırlık jasau, jyn-şaitanǧa ergendık emei nemene? Ärine, dın de, öner de öz ısınıŋ närın adamnyŋ jüregıne baǧyttaidy. Bıraq ärqaisysy öz joly örısımen jüruge tiıs. Bırınıŋ jolyn bırı kespeuı kerek. Sen yǧysa tūr, menıŋ jolym senıkınen artyq deuge tiıs emes. Dını bölek barlyq ūlttar men ūlystarda solai. Tıptı, düniedegı ädebi ūly şyǧarmalardyŋ köbı jaryq düniege tuarynda dın närınen quat alǧany mälım. Abai şyǧarmalarynyŋ qadır-qasietın arttyrǧan da onyŋ özegındegı adami şynaiy qūndylyqtarǧa negızdelgen dıni nanym senımder bolǧanyn qazır eşkım de joqqa şyǧarmaidy. Ätteŋ, önbes jer- den dau şyqty, eges tudy. Onyŋ aiaǧy uşyǧa kele Aqan serı men Aqtoqtynyŋ mahabbatyn ulady. ≪Ūrysta tūrys joq≫ degendei, mūndai jerde küşter toptasady. Sūŋǧyla Nauan hazıret qolynan bilık ketıp, basynan baǧy taiyp, qara halyqtan türtkı körıp, şarasyzdyqtan äruaq şaqyryp, baqyryp jürgen Jalmūhandy qoltyǧyna tartyp, oǧan aiaq astynan jal bıtıre qoiady. Degenmen, ol da, akterler Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
Aqyş Omar men Quandyq Qystyqbaevtyŋ kesteleuınde, qara jaiau qarabaiyr emes. Onyŋ adam retınde kısılık bolmysy, äsırese, Aqtoqty (ärtıster A.Tanabaeva, A.Jetpısbaeva) ekeuınıŋ neke su ışetın körınısınde jaqsy aişyqtalady.
Mūny ūlttyq bolmysymyzdy mereilendıretın körınıs desek te läzım. Nekelesıp jatqandardyŋ bır-bırınen basqaǧa syrttaǧy äldekımge köŋılı bolmauǧa tiıs. Sol üşın neke su ışer aldynda molda arqyly jūbailyq adaldyq pen tazalyqty saqtauǧa Qūdaiǧa ant berıledı.
Keremet! Aqtoqty därmensız, ol ata-ana aldyndaǧy paryzynan attap kete almaidy. Erıksız neke suy – ant suyn ışedı. Al äkesı Qoŋqai (ärtıs S.Üsıpäliev) baqyttyŋ şyŋynda, şeksız mäz. Qazaq ädebietınde ≪Qozy Körpeş – Baian sūludaǧy≫ Jantyqpen qatar zertteuşıler synyna köp ılıkken, jiı maqtalǧan keiıpker. Jantyq qazaq äfsanalarynyŋ eşbırınen kezdespeidı, Şekspir yqpalymen köldeneŋnen, oidan qosylǧan, ūlttyq mentalitettıŋ tabiǧatynan tysqary tūrǧan jasandy beine dep körnektı klassikterımızdıŋ bırı Iliias Esenberlinnıŋ jaqtyrmai aityp ketkenın bılemız. Qoŋqai turaly ondai pıkırdı öz basym eşkımnen estıgen de, oqyǧan da joqpyn.
Bıraq qazaq qyzdary äkelerınıŋ bärı balalaryna solai qarady desek, ūltqa jasalǧan qiianat bolar edı. Ädılı, bodandyqtyŋ qūrsauy qazaq qoǧamynyŋ tynysyn taryltyp alqymdai bastaǧan kezde paida bolǧan tūrmystyq häm ruhani jüdeulıktıŋ saldarynan edı būl beişaralyq. Ǧabaŋdarmen qatar şyǧyp, erte ölıp ketken aqyn Säbit Dönentaevtyŋ baqytsyz boijetken turaly belgılı öleŋı bar ǧoi. Sondaǧy ≪Şaitan alsyn, şal alsyn, Tökeŋ baiǧūs mal alsyn≫ degen joldar şyǧarmaşylyq tapqyrlyqtyŋ şyŋyna balanyp, kezınde ädebi oqulyqtardan eş tüspeitın.
Qoŋqaidan sol Tökeŋ şaldyŋ sılemın köruge bolady. Tek, ätteŋ-ai deseişı, qazırgı keibır qyzdarǧa maly köp şalǧa barasyŋ ba dep sūraudyŋ keregı joq, özderı–aq jügıredı, jylaǧandy aitasyz, degenı bolsa, baqytqa qolym jettı dep esepteidı… Jä, bız söz etıp otyrǧan spektaklde Aqtoqty neke suyn ışıp alyp, artynan ant būzady. Aqan serı süigenı Aqtoqtynyŋ şeşımıne könıp tūryp, artynan şi şyǧarady. Jalpy, Aqan beinesınde būltaq jerler köp.
Bırde ol Qūran aiattarynan mysal keltırıp, dın turaly öz bılıgınıŋ tereŋdıgın, Nauan hazırettıŋ dümşelıgın däleldegısı kelgendei bolsa, endı bırde bataǧa qol jaimaidy, taǧy bırde onyŋ qolyndaǧy taspiǧyn tartyp alyp, änşı serıge jaraspaityn qylyqtarǧa barady.
Mūndaida ol özıne deiıngılerdı mansūqtaityn, ömırdegı eşnärsege köŋılı tolmaityn orys ädebietınde İ.Turgenov surettegen Bazarov sekıldı nigilisterge ūqsap ketedı.
Äiteuır, qoǧamda qalyptasqan ürdısterge qarsy jürse bolǧany.
Ara-tūra östıp elge önerımen emes, osyndai oǧaştau qylyqtarymen jaǧatyn bırdükes janǧa da ūqsap ketedı. Kelısıp tūryp kelıspei qalǧan şalt mınezı Aqtoqtyǧa mezgılsız ajal qūştyrady.
Taǧy da I.Esenberlinnıŋ ≪Qozy Körpeş – Baian sūlu≫ turaly aitqan syny – spektakldıŋ bır emes, bırneşe finaly bar degenı eske tüsedı. Myna qoiylymda da Aqtoqtynyŋ ölımın kütpeitın siiaqtysyŋ. Aiaq astynan kenet öle qalǧandai. Öitkenı, oiynnyŋ bükıl jelısı mülde basqaşa şeşım bolatynyn aŋǧartqandai edı…
Qalai bolǧanda da, oiyn eşkımdı nemqūraidy qaldyrmaidy. Öte kürdelı ärı qyzyqty bolǧandyqtan, ärkım özınıŋ ömırlık täjıribesıne qarai, spektakldegı körkem ömırdı, keiıpkerlerdıŋ ıs-äreket, taǧdyr talaiyn är qyrynan tanyp, baǧalap, ärkım özınşe oi tüiıp şyǧary dausyz. Osy jerde rejisser Nūrlan Jūmaniiazovtyŋ jelılı, siujettı, köpşılık mol qatysatyn ıs-äreket pen qimylǧa toly şyǧarmalarǧa büiregı būryŋqyrai ma degen oiymyzdy da bıldıre ketpekpız.
Osynyŋ aldynda ǧana ≪Dalanyŋ küişı Dinasy≫ degen şyǧarmany qalai sahnalaǧanyn körıp, joqtan bar jasaǧandai bolǧan rejisserlyq şeberlıgıne täntı bolǧan edık.
Mıne, endı tapsyryspen jasalǧan spektaklderden qoly bosap, belgılı klassikaǧa qomaǧailyqpen bas qoiǧanyna kuämız. Körgender süisındı.
Aqan serınıŋ tamaşa änderıne boilary balqydy. Suretşıler B.Börıbaev pen A.Syrbaevanyŋ sahnalyq şeşımı körermennıŋ oqiǧa ornyn bajailap, zaman kelbetın tanuyna järdemın tigızıp, söitıp, jalpy oiyndy bırtūtas jaqsy qabyldauyna kömektese aldy. Al oiymyzdy tüiındesek, jetpıs jyl emes, jüz jyl ötse de alǧaşqy qoiylymdaǧy Şäken, Şolpan, Qapan, Elubai, Qalibek, Serkelerdıŋ oiyn örnegın eşkım de ekınşı qaitalai almasy haq. Zaman da, adam da, talǧam da özgeredı.
Sondyqtan, bız qarastyrǧan ≪Aqan serı – Aqtoqty≫ spektaklı būrynǧy ülgılerın qaitalaǧanjoq, bügıngı kün tūrǧysynan öz deŋgeiınde qoiyldy demekpız.
Bız baiqaǧan nemese baiqamaǧan basqa da kemşılıkterge kelsek, olardyŋ aldaǧy qoiylymdar barysynda tüzelıp keterıne kämıl senemız. Spektakldıŋ şiryǧuy men şyŋdaluy premeralyq bır-ekı qoiylymmen şektelmeitının közı qaraqty körermen, ärine, jaqsy bıledı.
Öten AHMET, önertanuşy
