Soŋǧy jyldary jiı aŋǧarylatyn jönsız ürdıstıŋ bırı – ülken buynnyŋ, jasamys aǧa-apalardyŋ «jien» degen sözden jappai jerıne bastauy. Olar jienın «nemere» dep ataǧandy airyqşa artyqşylyq köretın tärızdı. Tıptı el tanityn, jastarǧa jön körsetedı-au degen syily-bedeldı kısılerdıŋ özınen sony baiqaimyz.
«Jien» degen söz beine aituǧa auyz barmaityn ūiatty atau siiaqty öz-özınen bügejektep, eŋ joq degende mındettı türde «jien nemere» degen oidan şyǧarylǧan jasandy ataumen qosaqtap aitu ädet bolyp barady. Bızdıŋ oiymyzşa, būl daǧdy dəstürlı ūlttyq tanymnan tamyr üze bastaudan kelıp şyqqan bolsa kerek. Öitkenı «vnuktyŋ» qazaqta «nemeremen» qatar «jien» dep te audarylatynyn keibır bılıksızder eskere bermeidı ǧoi. Sondai-aq soŋǧy şirek ǧasyrda ajyrasudyŋ, oŋ jaqta otyryp «oljabaily» bolǧan jalǧyzbasty analardyŋ» köbeiuı de būǧan əserın tigızgenı anyq. Solarǧa jəne negızınen öz kındıgınen örgen ūly joq, ışkı qorsynu-kompleksı bar keibır kısılerdıŋ köŋılıne «jiendı» jaqauratyp «jien nemere» dep «jaŋa» sözben nemese tıptı mülde būrmalap «nemere» deu jaǧyŋqyraǧandyqtan beleŋ alyp ketken tärızdı. Keiın ülken-kışınıŋ bärıne «jūqty».
Ärine, ata-ana ūly bolmaǧanyna jazyqty emes. «Al sonda qyzynan tuǧan, ol da Qūdai bergen ūrpaǧyna «jienım» dep emırengen būrynǧylar jazyqty ma?» degen oryndy saual tuady. Älde olardan bızdıŋ bırdeŋemız artyq pa? Joq, älbette. Endeşe, är närsenı öz atymen atau kerek qoi, qazaqy ūǧymda jien bölek te, nemere bölek emes pe?!
Qūdaiǧa şükır, qazaq tılı özge halyqtardaǧydai tuystyq atauǧa kedei emes, barlyq tuystyq jıktıŋ jeke-dara öz atauy bar. Bır ǧana «brat» degen sözdıŋ aldy-artyna tüsınıkteme beruge mäjbür nemese kelın men qalyŋdyqty «nevesta» degen bır ǧana sözben ataityn orys tılınen görı, qazaq tılı tuystyq atauǧa bai. Ǧylymi tılmen aitsaq, olardyŋ funksionaldyq qyzmetı de sonşalyqty naqty aiqyndalǧan, jetılgen.
Halqymyzdyŋ ejelden bauyrmal, tuysşyl, qanşyl bolmysy men mal şaruaşylyǧyn käsıp etkendıgınen qazaqta tuystyq ataular men malǧa qatysty ataulardyŋ, anatomiianyŋ, taǧy basqa bıraz sala ataularynyŋ airyqşa moldyǧy jäne meilınşe jetılgendıgı belgılı. «Aŋǧaldyq-ai, aŋǧaldyq, üstınde otyryp altynnyŋ, basqanyŋ kümısıne taŋǧaldyq» dep Esenǧali aqyn aitpaqşy, qyz ben ūldan taraityn ūrpaqtyŋ arajıgın ap-anyq ajyratyp tūrǧan «jien» men «nemerenı» jalǧyz sözben «vnuk» («vnuchka») dep taŋbalaityn tuystyq atauǧa kedei, jat tıldıŋ «qaŋsyǧyn taŋsyq qyluǧa» bızdı sonda ne zor aidady?
Bızdıŋşe, būl qazaq qoǧamynyŋ eŋ bır qaimaǧy būzylmaǧan arnasy sanalatyn salt-dästür institutyna da «orysşyldyq» dertınıŋ salqyny jıŋışkelep öte bastaǧanyn körsetedı. Äitpese, mūrager retınde ūldyŋ ornyn bölekşe baǧalap, öz basynan ūrpaǧynyŋ jalǧastyǧyn artyǧyraq köretın arly qazaq «asyrauşym, janaşyrym bolady» dep qyz balaǧa qattyraq quanatyn jat jūrttyŋ, özge dıldıŋ yqpalyna boi ūrar ma edı?!
Mūnyŋ artynda qazaq üşın maŋyzy zor demografiianyŋ bıraz tüitkıldı mäselesınıŋ de qūlaǧy qyltiiady. Ol – özınşe bölek äŋgıme. Qalai bolǧanda da, nendei jeleu aitsa da, bız qazaqtyŋ qazırgı ülkenderınıŋ jienın jappai «nemere» dep būrmalauyn qūptamas edık. «Qyzdan tuǧan nemerem», «men qyzdan tuǧan şöberesımın» dep söileitın qazaqtar köbeidı. O, toba, sondaǧy aityp otyrǧan aldyŋǧysy – jien, keiıngısı – jienşar. Qyzdan tuǧan soŋ-aq ol nemere, şöbere bolmaidy, jien nemese jienşar bolady!
Au, aǧaiyn, «jien» degen söz qorlyq söz emes qoi? Älde sız basqaşa oilaisyz ba?
Batyrbolat AITBOLATŪLY,
Jurnalist
