Toǧyzynşy ǧasyrdyŋ şegınde Euraziianyŋ Ūly dalasy aumaǧynan, bügıngı Batys Qazaqstan jerınen qozǧalǧan köş Karpat taulary qorşaǧan jazyqqa jetıp toqtady. Būl aimaqta şatyr tıgıp, tütın tütetken halyq Majarstan memleketın qūrdy. HIII ǧasyrda Kodan han bastaǧan qūman qypşaqtar sol öŋırge qonyp, elge el qosyldy. Etnikalyq belgılerı jaǧynan türkı ūlttaryna jaqyn majar halqy osylai qalyptasty. Osy tarihi fakt Qazaqstan men Majarstan jūrty arasyndaǧy tuystyqtyŋ tamyry tereŋde ekenın aiǧaqtaidy. Būǧan qosa, ekı el 1992 jyly diplomatiialyq qarym-qatynas ornatty. Sodan berı qos memleket türlı saladaǧy bailanysyn üzbei keledı. Majarstannyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı Andraş Baranimen äŋgımemızdı osy jönınde örbıttık.
EKI ELDIŊ QARYM-QATYNASY TEREŊDEI TÜSTI
– Andraş myrza, jaqynda Qazaqstanǧa Majarstannyŋ Ūlttyq ekonomika ministrı Mihai Varga bastaǧan delegasiia kelıp kettı. Būl sapardyŋ qorytyndysy qandai boldy? Ekı eldıŋ qarym-qatynasy jaŋa deŋgeige şyǧyp, jaŋa sapaǧa köterıldı dep aita alamyz ba?
– Qazaqstan men Majarstan memleketterı arasynda tarihi tamyrlastyq bar. Qazaqtardyŋ da, majarlardyŋ da ötkenı köşpendı ömırden tūrady. Qos memleket te azattyq jolynda talai küresterdı bastan ötkerıp, täuelsızdık kezeŋınde senımdı serıktesterge ainalyp, özara jaqsy qarym-qatynas ornata bıldı. Majarstannyŋ Ūlttyq ekonomika ministrı Mihai Varganyŋ Qazaqstanǧa sapary ekı eldıŋ qarym-qatynasyn tereŋdete tüskenı sözsız. Ol bastap kelgen delegasiiaǧa 100-ge juyq adam kırdı. Olardyŋ arasynda memlekettık mekemelerdıŋ, ministrlıkterdıŋ ökılderı men biznesmender boldy.
Astanada Qazaqstan men Majarstan taraptarynyŋ qatysuymen Ekonomikalyq yntymaqtastyq jönındegı ükımetaralyq komissiianyŋ V otyrysy, ülken biznes forum ūiymdastyryldy. Sondai-aq, Strategiialyq keŋestıŋ alǧaşqy otyrysy öttı. Qazaqstan jaǧynan oǧan Syrtqy ıster ministrı Erlan Ydyrysov basşylyq jasady.
Qazaqstannyŋ Premer-ministrı Baqytjan Saǧyntaev Mihai Vargany qabyldady. Mūnyŋ bärı Qazaqstan Majarstanmen yntymaqtastyq mäselesıne män berıp qaraitynyn aitady. Majarstan delegasiiasynyŋ Qazaqstanǧa sapary jäne ekı el ökılderınıŋ osyndaǧy kezdesulerı qos eldıŋ qarym-qatynasyna serpın beretınıne senımdımın.
– Majarstan delegasiiasynyŋ Qazaqstanǧa sapary barysynda bırqatar ekıjaqty kelısımderge qol qoiyldy. Qos memleket qai taraptarda yntymaqtastyqty küşeitkelı otyr?
– Majarstannyŋ Ūlttyq ekonomika ministrlıgı men Qazaqstannyŋ Densaulyq saqtau jäne äleumettık damu ministrlıgı arasynda halyqty jūmyspen qamtu, densaulyq saqtau salalarynda bırqatar kelısımder jasaldy. Sonyŋ ışınde därı-därmek öndıru men medisinalyq qondyrǧylardy jasau, medisinalyq turizm turaly memorandumdarǧa qol qoiyldy. Sondai-aq, qos taraptyŋ biznes ökılderı de bırneşe şart jasasty. Atap aitsaq, Majarstan men Qazaqstannyŋ farmasevtikalyq kompaniialary Qaraǧandy qalasyndaǧy zauytta qazaqstandyq därı-därmek öndırısın keŋeitu jönınde kelısımge keldı. Majarstan jaǧy būl därılerdı Europa naryǧynda satuǧa kömektesetın boldy. Atalmyş jobanyŋ qūny 5 million dollardy qūrap otyr. Būǧan qosa, Qazaqstanda Majarstan tehnologiiasyn negızge alyp, medisinalyq qondyrǧylardy şyǧaru turaly kelısım jasaldy.
Qazaqstannyŋ Qarjy ministrlıgınıŋ Qazynaşylyq komitetı men Majarstannyŋ Memlekettık qazynaşylyǧy da özara ärıptestık josparynyŋ aiasynda jobalaryn tiianaqtady.
«Qazaqstan temır joly» ūlttyq kompaniiasy men Majarstannyŋ «Rail Cargo Hungaria Zrt» kompaniiasy arasynda halyqaralyq intermodaldyq tasymaldaudy damytu turaly öte maŋyzdy kelısım jasaldy. Atalmyş joba temırjol nemese teŋız arqyly, sonymen qatar avtokölık jolymen jük tasymaldaudy qarastyrady. Iаǧni, Transkaspii aimaǧynda, Aziia – Europa – Aziia baǧytynda tasymaldaudy damytuǧa jol aşady.
KEIKI BATYRDYŊ BET-BEINESIN QALPYNA KELTIREDI
– Juyrda osydan tura jüz jyl būrynǧy Torǧai dalasyndaǧy ūlt-azattyq köterılıs qaharmandarynyŋ bırı – Keikı batyrdyŋ bas süiegı Reseiden Qazaqstanǧa jetkızılıp, DNQ saraptamasyn jasau jäne bas süiektı qalpyna keltıru üşın Majarstanǧa jöneltıldı. Majarstannyŋ Qazaqstandaǧy resmi ökılı retınde sız de būl üderıske qatystyŋyz. Qazaq halqyna asa maŋyzdy būl oqiǧa qalai örbıgenın öz auyzyŋyzdan estısek.
– Ekı eldıŋ saiasi jäne ekonomikalyq qarym-qatynastan bölek, simvoldyq mänge ie tarihi jäne mädeni mūralaryn saqtau salalarynda yntymaqtastyq ornatqanyna menıŋ köŋılım marqaiady. Şynyn aitqanda, Qazaqstan Majarstanǧa qazaqtyŋ ūlttyq batyry deŋgeiındegı tūlǧaǧa qatysty ıstı senıp tapsyrǧanynyŋ astarynda qos memlekettıŋ bır-bırıne degen qūrmetı jatyr. Keikı batyrǧa qatysty Majarstannyŋ Jaratylystanu ǧylymdary muzeiınıŋ antropologiialyq bölımı atqaratyn jūmysty asa abyroily ıs dep bılemız. Bızdıŋ ǧalymdarymyz DNQ saraptamasyn jasap, onyŋ negızınde batyrdyŋ bet-beinesın qalpyna keltıredı.
Osy ıstı qolǧa almas būryn Qazaqstandaǧy būl ıske jauapty mekemelermen, Qazaqstan Respublikasynyŋ Majarstandaǧy elşılıgımen tyǧyz qarym-qatynas jasadyq. Mäselen, Keikı batyrdyŋ bas süiegın Qazaqstannan şyǧaryp, Europalyq odaqtyŋ aumaǧyna kırgızgende äkımşılık kedergıler tumas üşın tehnikalyq mäselenı şeşu kerek boldy. Dälırek aitsaq, batyrdyŋ bas süiegı tarihi jädıger ekenın däleldeitın anyqtama jazyp berdık. Būl ıs Majarstannyŋ Almatydaǧy bas konsuldyǧynyŋ aralasuymen oŋ şeşımın tapty. Qazaqstannan Majarstanǧa tıkelei ūşatyn äue reisterı joq. Sol sebepten Keikınıŋ bas süiegı Ystanbūl arqyly jöneltıldı. Joǧarydaǧy qūjat sol üşın qajet boldy. Al batyrdyŋ bas süiegı boiynşa atqarylatyn jūmystyŋ nätijesı qaraşanyŋ aiaǧynda, jeltoqsan aiynyŋ basynda belgılı boluy kerek.
– Keikı batyrdyŋ bas süiegıne qai ǧalymdar saraptama jasaidy? Osy jaǧynan aqparatty naqtylap berseŋız.
– Batyrdyŋ bas süiegın Majarstanda belgılı antropolog ǧalym Andraş Biro zertteidı. Būl kısı majar halqynyŋ şyqqan tübın jaŋǧyrtu maqsatynda ekı jylda bır ret Majarstanda ötetın qūryltaidyŋ da bas ūiymdastyruşysy ekenın aita keteiın. Ötken jazda atalmyş qūryltai kezektı ret ötıp, oǧan Qazaqstannan kelgen ülken delegasiia qatysyp kettı.
Andraş Biro biylǧy tamyz aiynyŋ aiaǧy men qyrküiektıŋ basynda Almaty oblysynda salt-dästürdı saqtau maqsatyn közdegen festivaldı de ūiymdastyrdy.
KUMANİIаDA 300 MYŊǦA JUYQ QŪMAN QYPŞAQTAR TŪRADY
– Majarstandaǧy qūryltai mäselesın qozǧadyŋyz. HIII ǧasyrda Majarstanǧa barǧan qūman qypşaqtardyŋ tynys-tırşılıgınen de habar berseŋız.
– Qazırgı taŋda Majarstanǧa barǧan qūman qypşaqtardyŋ ūrpaqtary ūly Kumaniia men kışı Kumaniia atalatyn Majarstannyŋ ekı ortalyq oblysynda tūryp jatyr. Ärtürlı sanaqtar olardyŋ sany 300 myŋǧa juyqtaitynyn anyqtady. Olarǧa ortaq astana – Qarsaq qalasy. Majarstan ükımetınde toǧyz ministrdıŋ ekeuı – Auyl şaruaşylyǧy ministrı Şandor Fazekaş pen joǧaryda aty atalǧan Ūlttyq ekonomika ministrı Mihai Varga qypşaqtar qonystanǧan aimaqtardan şyqqanyn qosa keteiın. Şandor Fazekaş Majarstandaǧy Qūman qypşaqtar odaǧynyŋ töraǧasy qyzmetın atqarady. Ilgerırekte būl kısı Qarsaq qalasynyŋ merı de bolǧan.
– Osydan ekı jyl būryn Majarstanda qazaq halqynyŋ ūly aqyny Abaidyŋ eskertkışı men Astana köşesı aşyldy. Juyrda sız Abai elıne baryp qaitqan ekensız. Sapardan alǧan äserıŋız qandai boldy?
– Qazaq ädebietınde Abaidyŋ alatyn ülken ornyn esepke alyp, ol tırşılık etken mekenge baryp qaitudy özıme paryz sanadym. Jidebaidyŋ auasy adamdy şynymen erekşe küige böleidı eken. Ony men jan-jüregımmen sezındım. Bır jaǧynan, sol jer Euraziia qūrlyǧynyŋ kındıgı sanalady. Būl kezdeisoqtyq emes dep oilaimyn. Mūnda bır qūpiia män jatqan siiaqty.
QAZAQ JÄNE MAJAR TILDERINIŊ GRAMMATİKASY ÖTE ŪQSAS
– Sızdıŋ qazaq tılınen sabaq alyp jatqanyŋyzdy estıdık. Belgılı bır deŋgeide tılımızde söileudı üirenıp te qalǧan şyǧarsyz.
– Qazaqstanǧa kelgen Majarstan delegasiiasyn qarsy alumen bailanysty keiıngı ekı ai kölemındegı qarbalas oǧan mūrşa bermedı. Uaqytym tyǧyz bolyp, tıl sabaqtaryn ala almadym. Alaida qazır üirenudı jalǧastyryp jatyrmyn. Kelesı jyldyŋ köktemınde bır nätijege jetemın dep oilaimyn. Tym qūryǧanda qazaq tılınde qysqa söilemderdı qūrastyruǧa şamam jetetınıne senemın. Aqiqatyn aitqanda, keibır sözderdı tüsınetındei jaǧdaiǧa jettım. Sol arqyly söilemderdıŋ maǧynasyna da boilai tüsudemın. Negızınen, qazaq jäne majar tılderınıŋ grammatikasy öte ūqsas. Majar tılı türkı tılderı tobyna jatpai, fin-ugor tılderı qūramyna kırse de, söilemderdı qūrau qūrylymy jaǧynan qazaq tılıne jaqyn. Mäselen, qazaqşa «Astanada» dep aitylsa, majarşa būl maǧynany «Budapeşten» sözı beredı. Sondai-aq, qazaqtar «telefonym» dep aitsa, majarlar «telefonom» deidı. Ekı tıldıŋ de aiyrmaşylyǧy bır ärıpte ǧana. Negızınen, sızderdıŋ älıpbilerıŋızde 42 ärıp bolsa, bızde 44 ärıp bar.
Ǧalymdarymyz Osman imperiiasy jaulap alǧannan būryn majar tılıne türkı tılınen 300-den asa söz engenın anyqtady. Majarstan 150 jyl kölemınde, 1541-1686 jyldar aralyǧynda Osman imperiiasynyŋ bodandyǧynda bolǧanyn bıletın şyǧarsyzdar. Alaida köp sözder osmandyqtar jerımızge basyp kırmei tūrǧanda-aq qoldanysymyzda boldy. Mäselen, alma, saqal, balta, oto – äke. Tüsterdı aitsaq, majarşa – keik, qazaqşa – kök, sary tüsın bız şargo deimız. Būl mysaldar majarlar men qazaqtardyŋ jaqyndyǧyn taǧy däleldei tüsedı.
Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ mūryndyq boluymen majar ertegılerı men aŋyzdary qazaq tılıne audarylyp, kıtap bolyp jaryq kördı. Kıtapqa engen şyǧarmalardy Majarstannyŋ Seged universitetınde qazaq tılınen sabaq beretın Rauşangül Mūqyşeva tärjımalady. Būl kıtapty oqyǧan qazaqtar majarlar olarǧa tuysqan halyq ekenıne köz jetkızıp, ekı ūltqa ortaq ūǧymdardy taba alady. Mäselen, bäiterek majar ertegılerı men aŋyzdarynyŋ negızgı simvoldarynyŋ bırı sanalady. Bız ony «aspandy töbesımen süigen aǧaş» dep ataimyz. Nemese majarlarda – turu qūsy, al sızderde – samūryq. Osy kıtapty oqyp-aq ekı eldıŋ tamyry bır ekendıgın aŋǧaruǧa bolady.
Majarstanda qūsbegılık, sonyŋ ışınde bürkıtpen aŋ aulau sporty jaqsy damyǧanyn aita keteiın. Memleketımız – osy sport türınen Ortalyq Aziia chempionattaryna qatysatyn Europadaǧy jalǧyz memleket.
«BOLAŞAQ ENERGİIаSY BIZDI BIRIKTIREDI»
– Kelesı jyly Astanada aituly älemdık şara – «EKSPO-2017» halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesı ötedı. Majarstan būl körmege qatysudy rastaǧan alǧaşqy memleketterdıŋ ondyǧyna kıredı. Būl tarapta qandai jūmys jürgızılude?
– Bügıngı künge Astanada ornalasatyn Majarstan pavilonynyŋ bırneşe jobasy jasaldy. Aldaǧy bır-ekı apta ışınde qandai joba taŋdalatyny jönınde naqty şeşım şyǧuy tiıs. Sodan soŋ dizain bölşekterı jasala bastaidy. Pavilondy jabdyqtaityn alǧaşqy memleketterdıŋ qataryna kıremız dep oilaimyn.
Naqty dälel aitaiyn: apta basynda «Astana EKSPO-2017» ūlttyq kompaniiasy bes memleketke alǧaşqy pavilondardy tapsyrdy. Olardyŋ arasynda Majarstan pavilony da bar. Jalpy audany 411,9 şarşy metrdı qūraityn aumaqty qabyldap aldyq. Pavilon atauy: «Bolaşaq energiiasy bızdı bırıktıredı». Būl taqyryp memleketımızdıŋ qoljetımdı energiia közderınıŋ geografiialyq, ekonomikalyq erekşelıkterıne negızdeledı. Majarstan su, kün jäne jel elı bolyp sanalady. Soǧan säikes pavilonymyz energiiany jäne qalany jobalau salasyndaǧy eŋ jaŋa qondyrǧylarmen tanystyrady.
QAZAQSTAN DAMU JAǦYNAN QATTY ALǦA OZDY
– Aldaǧy jeltoqsanda Qazaqstan özınıŋ Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyn atap ötedı. Sondai-aq, Jeltoqsan köterılısınıŋ 30 jyldyǧy da sol aidyŋ enşısınde. Sızder keşe ǧana Majarstandaǧy Keŋes odaǧy jüiesıne qarsy köterılıstıŋ 60 jyldyǧyn atap öttıŋız. Osy jaǧynan da ekı el arasynda sabaqtastyqty baiqaimyz. Qazaqstanǧa qyzmetke kelgelı elımız turaly Sızde qandai pıkır qalyptasty?
– Majarstan – Qazaqstan täuelsızdıgın moiyndaǧan alǧaşqy memleketterdıŋ bırı. Jeltoqsanda elıŋız Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyn toilasa, sodan şamaly uaqyt ötken soŋ, 2017 jyldyŋ bas jaǧynda Qazaqstan men Majarstan arasynda diplomatiialyq qarym-qatynastyŋ ornaǧanyna da şirek ǧasyr tolady. Majarstannyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy tūŋǧyş elşısı qyzmetın tanymal türkıtanuşy ǧalym Iojef Torma atqardy. Qazaq tılınde tamaşa söilegen būl kısı Qazaqstan men Majarstan arasyndaǧy diplomatiialyq qarym-qatynastyŋ bekuıne ülken eŋbek sıŋırdı.
Bır memleket üşın 25 jyl – ülken meje. Mysaly, osy jyldar ışınde düniege kelgen ūrpaq Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın qalypty qūbylys retınde qabyldaidy. Būl jaǧdaiǧa ülken män beruımız kerek. Sebebı estafetany qazırgı jastardan qabyldap alatyn kelesı ūrpaq azat ruhta ösıp, jetıledı.
Qazaqstan 25 jyl ışınde damu jaǧynan qatty alǧa ozdy. Osy uaqyt aralyǧynda ülken jetıstıkterge jettıŋızder. Mäselen, ekonomikalaryŋyzdyŋ ösımı 20 esege artypty. Osynşama jyldar aralyǧynda mūndai jetıstıkke jetken memleket bar ma, joq pa, men bılmeimın. Qazaqstandyqtardy täuelsızdıktıŋ mereitoiymen qūttyqtap, eldıŋ būdan da zor jetıstıkterge jete beruıne tılektespın.
Qazaqstandaǧy Jeltoqsan köterılısı men Majarstanda 1956 jyldyŋ qazan aiynda oryn alǧan köterılıs arasyndaǧy sabaqtastyqty dūrys baiqadyŋyz. Ekı eldıŋ de azattyq aŋsary ǧasyrlardyŋ qoinauynan tamyr tartady. Būl jait qos memlekettıŋ arasynda diplomatiialyq qarym-qatynastyŋ auqymynan asatyn bailanystyŋ baryna köz jetkıze tüsedı. Qazaqtar da, majarlar da erkındıktı, bostandyqty erekşe süiıp, asa baǧalaityn ruhy biık halyqtar. Ekı el būl asqaq ruhtyŋ arqasynda aqyry degenıne jetıp, täuelsız memleketterdıŋ qataryna qosyldy. Täuelsızdıgımız mäŋgı jasai bersın degım keledı.
– Aitqanyŋyz kelsın. Mazmūndy sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan:
Amanǧali QALJANOV
